Іс жргізу ы абілеттілігі жне рекет абілеттілігі

 

Р АІЖК 45-ші бабына сйкес, азаматты іс жргізу ы абілеттілігі дегеніміз – азаматты іс жргізу ытары мен міндеттеріне ие болу абілеттілігі. Азаматты іс жргізу ытары мен міндеттеріне ие болу абілеттілігі (азаматты іс жргізу ы абілеттілігі) материалды ы субъектілері болып табылатын барлы азаматтар мен йымдар шін бірдей дрежеде танылады.

Азаматтар туылан стінен бастап, материалды ы субъектілері болып саналады. Мысалы, дниеге келген нресте зіні туылу фактісіне³⁰ сйкес, ата-анасыны айтыс болуы салдарынан азаматты ыты атынастара (мысалы, мрагер ретінде) атысушы болуы ммкін.

Сот ытарын з іс-рекеттерімен жзеге асыру жне міндеттерін орындау, іс жргізуді кілге тапсыру азаматты іс жргізу абілеттілігі болып табылады. Он сегіз жаса толан азаматтарда жне тіркелген йымдарда азаматты іс жргізу абілеттілігі толы клемде болады.

Іс жргізу занамасында кмелетке толмаандар, сондай-а рекет абілеттілігі шектеулі азаматтар шін арнайы шарттар арастырылан. Он трт жастан он сегіз жаса дейінгі кмелетке толмаандарды, сондай-а рекет абілеттілігі шектеулі деп танылан азаматтарды ытарын, бостандытарын жне замен оралатын мдделерін сотта оларды ата-аналары немесе зге де зады кілдері орайды. Алайда сот мндай істерге кмелетке толмаандарды немесе рекет абілеттілігі шектеулі деп танылан азаматтарды здерін тартуа міндетті.

Бл ескертпелер он трт жаса дейінгі кмелетке толмаандар мен тиісті тртіппен рекет абілетсіз деп таныландарды ытары мен бостандытарын жне зады мдделерін орауа таралмайды. Ондай санаттаы азаматтарды ытарын сотта оларды зады кілдері ана орайды.

Р АІЖК 47-бабында іске атысушы тлаларды ытары мен міндеттері аныталан.

Олар келесі ытара ие:

- іс материалдарымен танысуа, олардан зінділер жазып алуа жне кшірмелер тсіруге;

- арсылытар млімдеуге;

- длелдеме табыс етуге жне оларды зерттеуге атысуа; іске атысушы баса адамдара, кулерге, сарапшылар мен мамандара сратар оюа;

- тінім жасауа, соны ішінде осымша длелдеме талап ету туралы тініш жасауа; сота ауызша жне жазбаша тсініктемелер беруге; сот процесі барысында туындайтын барлы мселелер бойынша з длелдерін келтіруге; іске атысушы баса тлаларды тінімдері мен длелдеріне арсылы білдіруге;

- сот жарыссздеріне атысуа;

- сот отырысыны хаттамасымен танысуа жне оан жазбаша ескертпелер беруге;

- сотты шешімі мен йарымына (сот актілеріне) шаымдануа; азаматты сот ісін жргізу туралы задарда берілген баса да іс жргізу ытарын пайдалануа ыы бар.

Олар здеріне берілген барлы іс жргізу ытарын адал пайдалануа тиіс. Сонымен атар, олар іс жргізу міндеттемелеріне ие, оларды орындамаан жадайда белгілі ыты салдар туындайды. Іске атысушылара атысты шараларды сот олданады, ал олданылан шараларды сот отырысында сот приставтары жзеге асырады.

 

³⁰Р Азаматты кодексіні 1044 бабына сйкес мрагерлік ашылана дейін дниеге келмеген нресте де мрагерлік ы атынастарыны субъектісі ретінде танылады.

 

Тараптар

 

з мдделерін кздеп талап оюшы азаматтар мен зады тлалар сотта талап оюшылар (талапкерлер) болып табылады. здеріне уыным талабы ойылан азаматтар мен зады тлалар азаматты істе жауапкерлер болып табылады.

Зада кзделген жадайларда зады тлалар болып табылмайтын йымдар да азаматты іс бойынша тараптар болуы ммкін.

Баса тлаларды ытарын, бостандытарын жне замен оралатын мдделерін орау шін сота жргінуге ыы бар адамдарды (тлаларды) арызын сот абылдаан жадайда мдделері озалып іс басталан адама сот пайда болан процесс туралы хабарлайды. Ол адам сота талап оюшы ретінде атысады. Азаматты процесте мемлекет іс бойынша тараптарды бірі болуы ммкін³¹.

Талап оюшы ретінде іске атысушы мдделі тла з бетінше з талаптарын алыптастыруа, негіздеуге жне орауа ылы. Ол талап арыз бергеннен кейін талапты негіздемесін жне нысанасын згертуге немесе талаптан толытай жне ішінара бас тартуа ылы. Жауапкер талап оюды тануа ылы, ол екі тарап (талап оюшы жне жауапкер) іс бойынша бітімгершілік келісімге келуі ммкін.

Талап оюды негіздемесі мен нысанасын згерту, талап ою талабыны млшерін лайту немесе азайту талап оюшыны жазбаша тініш беру жолымен жргізіледі. Талап оюшыны бл іс жргізушілік жаынан маызды рекеті сотты іс бойынша шешім абылдаанына дейін жасалады.

ойылан талаптарды жауапкер мойындаан жадайда сот одан бл жнінде олхат алады. Бітімгершілік келісімге келген жадайда даулы ыты атынастара атысушыларды осы келісім шарттарын мойындааны жніндегі екіжаты келісімі болуы шарт. детте келісімні бастамашысы ретінде сотта бір тарап рекет етеді де, содан кейін олар жекелеген шарттарды талылайды. Тараптармен ол жеткізілген бітімгершілік келісімге тараптар ол ояды жне ол сотпен бекітіледі.

Сотты з бастамасы бойынша талап ою нысанасын немесе негіздемесін згертуге ыы жо. Егер бл іс-рекет заа айшы келсе немесе баса біреулерді ытарын, бостандытарын жне замен оралатын мдделерін бзатын болса, сот талап оюшыны талап оюдан бас тартуын³², жауапкерді талап оюды тануын абылдамайды жне тараптарды бітімгершілік келісімін³³ бекітпейді.

Талап ою ндірісіндегі азаматты іске бірнеше талап оюшыны немесе бірнеше жауапкерді атысуы ммкін. Мысалы, жер учаскесіні меншік иесі екі жеке жала алушылармен, яни екі тламен бір жала беру шартын жасады. Жала беру мерзімі аяталан со жер иесі екі жауапкерге арсы (жер учаскесін босату туралы) бір талап арызын бере алады. Яни сот бл жадайда бір нысанадаы талап бойынша бір негіздерге сйеніп, біра екі трлі тлаа арсы озалан істі арай алады.

Бл мысалда аталып ткен жала алушылар з тарапынан да сота жгіне алады. Егер жала беруші жала беру шартыны мерзімі аяталана дейін зге тламен дл сондай келісім жасаса, олар жер иесіне арсы з талаптарын оя алады. Талап оюшы жала алушылар здеріні бірлесіп ойан талабында даулы келісім шартты ережелері оларды здеріні ытарын шектейтіндіктен, ол келісімді засыз деп тану туралы талап оюы ммкін.

Р АІЖК 50-ші бабына сйкес, талапты бірнеше талап оюшы бірлесіп оюы, немесе оны бірнеше жауапкерге ойылуы ммкін. Талап оюшыларды немесе жауапкерлерді райсысы екінші тарапа атысты процесте дербес болады. Тараптар іс жргізуді тиісінше те талап оюшыларды немесе те жауапкерлерді біреуіне тапсыра алады.

Тжірибеде талап оюшы з ытары наты тла тарапынан бзыланы туралы зіндік сенімде болып, оан материалды жне зге де талаптарды ояды. Алайда бл жадайда талап оюшы адал ниетпен адасуы ммкін, ал жауапкерді бл талап арыза млдем атысы болмай шыуы да ммкін. Егер мндай талап мн-жайы бойынша арастырылатын болса, сот шешімімен бл ойылан талап анааттандырусыз алдырылады.

Сот істі дайындау стінде немесе бірінші сатыдаы сотта оны арау кезінде талап бойынша жауап беруге тиісті емес адама талап ойылып отыранын анытаса, істі ысартпай талап оюшыны тініші бойынша тиісті емес жауапкерді тиісті жауапкермен³⁴ ауыстыра алады. Тиісті емес жауапкерді ауыстыраннан кейін істі дайындау жне арау басынан бастап жргізіледі.

 

³¹Мемлекет мемлекеттік меншік объектісін жекешелендіруді засыз деп тануды талап етуші талап оюшы ретінде крініс табады. Егер азаматты айналымда жасалан келісім шартты ережелері кпшілік мдделеріне нсан келтіретіндігі аныталса, онда мемлекет атынан сол келісім шартты засыз деп тану туралы талап сота жолдануы ммкін. Мемлекетке арсы ойылатын талаптарды трлері ретінде тланы засыз соттаумен немесе оны негізсіз ылмысты жауапкершілікке тартумен байланысты келтірілген зиянды теу туралы талап арыздарды келтіруге болады.

³²Егер талапкер талаптан бас тартуа жауапкер тарапынан крсетілген ысым немесе оны дауа атысы жо міндеттемелерді орындауа уде етуі нтижесінде шешім абылдаса, сот ондай талапты абылдай алмайды. дл осындай негіздері бар талаптарды мойындау сотпен абылданбауы тиіс.

³³Егер іске шінші тла атысса жне ол екі тарапты даулы нысана атысты уынымдарын мойындамайтын болса, ондай бітімгершілік келісім сот тарапынан бекітілмейді.

³⁴Мысалы, й жануарларыны тиістілігіне атысты даулар бойынша тиісті емес жауапкерді ауыстыру жзеге асырылуы ммкін. Мысалы, талап оюшы азамат А-а оны орасында тран оны засыз иеленуіндегі малды айтарып беруін талап етеді. Сота шаырылан азамат А даулы малды шындыында да оны орасында трандыын, біра оны ол мала ешбір атысы жо екендігін млімдейді. Оны пайдалануында азамат Б-мен орта мал стауа арналан орын бар, ал Б сол уыным жасалып отыран мала иелік етіп жргендігін айтты. Мндай жадайда тиісті емес жауапкерді ауыстыру талап оюшыны келісімімен жзеге асырылады.

 

Шінші тлалар

 

Іске атысушылар арасында шінші тлалар ерекше орына ие. Олар за бойынша ерекше мртебеге ие боландытан, оларды азаматты іс жргізуде жзеге асыратын занамалы кілеттіктері бар.

Азаматты іс жргізу ыында шінші тлалар екі саната блінеді:

1) дауды нысанасына дербес талаптарын млімдейтін шінші тлалар;

2) дауды нысанасына дербес талаптарды млімдемейтін шінші тлалар.

Осылайша оларды мртебесіндегі айырмашылы наты сотты талылауды пні болып отыран даулы сраа оларды атыстылыымен негізделеді. Кздеген масаттары жне оларды талап оюшы мен жауапкерге атыстылыыны сипатына арай замен оларды іс жргізудегі жадайлары аныталып, оларды сот талылауына атысуыны шарттары белгіленген.

Р АІЖК 52-ші бабына сйкес, дауды нысанасына дербес талаптарын млімдейтін шінші тлалар бір немесе екі тарапа арсы талап ою арылы бірінші сатыдаы сот шешім шыарана дейін процеске кіре алады. Олар талап оюшыны барлы ытарын пайдалану жне оны барлы міндеттерін орындау арылы азаматты процеске атыса алады.

Мысалы, млікке атысты (трын й, птер, жер телімі) азаматты іс бойынша тарап ретінде мрагерлер (зады жне сиет бойынша) атыса алады. Істі сотта талылау барысында мрагерлікке алдырылан млікке зге тланы талап оюы ммкін, тіпті ол за немесе сиет бойынша мрагерлер атарына кірмеуі де ммкін. Бл тла азаматты іске дауды нысанасына дербес талаптарын млімдемейтін шінші тла ретінде атысып, талап оюшы жне жауапкермен бірдей дегейде млікке атысты з уынымдарын негіздей алады (мысалы, сервитутты ытар бойынша). Р АІЖК 53-ші бабына сйкес, дауды нысанасына дербес талаптарын млімдемейтін шінші тлалар, егер іс здеріні ытарына немесе міндеттеріне сер етуі ммкін болса, іс бойынша бірінші сатыдаы сотты шешімі шыана дейін талап оюшы немесе жауапкер жаында іске кірісе алады. Олар сондай-а тараптарды жне іске атысушы баса адамдарды тінімімен немесе сотты бастамасымен іске атысуа тартылуы ммкін. Оларды процеске атысуа тартылуы барысында сот оларды іске атысысы келмегендігін ескермеуі ммкін. Дауды нысанына дербес талап млімдемейтін шінші тлаларды ыты жадайындаы бл ерекшелік оларды дауды нысанына дербес талаптар млімдейтін шінші тлалардан айырмашылыы болып табылады.

Дербес талаптарын млімдемейтін шінші тлалар тараптарды талап оюды негіздемесі мен нысанасын згерту, талап ою талабыны млшерін лайту немесе азайту ытарынан баса іс жргізу ытарын пайдаланады жне тарапты іс жргізу міндетін мойнына алады. Сонымен атар олар талаптан бас тарта алмайды (себебі ойылмаан талаптан бас тарту ммкін емес), немесе ол талапты мойындай алмайды (здеріне ойылмаан талапты олар мойындай алмайды). Сондай-а олар бітімгершілік келісім жасай алмайды (ол келісім олар дербес талап млімдемеген дау нысанына атысты жасалады). Оларды арсы талап оюына жол берілмейді (себебі талап оюшыны алашы талабы олара емес, жауапкерге арсы ойылан), олар шін сот шешімін мжбрлеп орындатуды талап ету де замен кзделмеген.