Прокурорды азаматты іс жргізуге атысуы
Азаматты іс жргізудегі прокурорды ыты жадайы Р АІЖК нормаларымен, Р «Прокуратура туралы» заымен, ведомстволы актілермен (Р Бас прокурорыны бйрытарымен) жне зге де нормативтік-ыты актілермен реттеледі.
Азаматты істі талылау барысында прокурор іс жргізуге атысушы аса маызды тлаларды бірі болып табылады; сот ісін жргізуде ол мемлекеттік адаалау органы атынан рекет етеді; оны бл белгісі прокурорды іске атысушы зге тлалардан ерекшелеп трады. азастанды азаматты іс жргізу занамасы прокуратура кілі ретінде баса тла процеске уаытша (жалдану бойынша) атысуа жол бермейді, егер олай болса, оны кілеттігі тек осы істі жргізумен шектелер еді. Кейбір елдерді занамасы бойынша сот ісін жргізуге (прокурор емес) ксіби загерді атысуына жол беріледі, олар процесте адаалау органы – прокуратура жаында бола отырып, шын мнінде адвокатты ызметін атарады.
Р АІЖК 55-ші бабына сйкес, азаматты сот ісін жргізуде задарды длме-дл жне бір лгіде олданылуына жоары адаалау жргізу ісін мемлекет атынан азастан Республикасыны Бас прокуроры тікелей зі жне оан баынатын прокурорлар арылы жзеге асырады. Азаматты істерді басым блігі бірінші сатыда ауданды (алалы) соттарда аралады, онда задарды длме-дл жне бір лгіде олданылуын адаалау айматы прокурорлара жктеледі. Кпшілік жадайларда прокурорлар з бетінше айматы дегейде сотпен шешілетін барынша маызды сратарды айындап, кейіннен айматы саясата ыпал ететін істерді (экономикалы, леуметтік, демографиялы жне т.б.) трлерін белгілейді.
Прокурорды азаматты сот ісін жргізуге атысуы замен кзделген, немесе іске прокурорды атысу ажеттілігін сот таныан жадайларда міндетті. Прокурор зіне жктелген міндеттерді жзеге асыру масатында іс бойынша орытынды беру шін жне азаматтарды ытарын, бостандытарын жне зады мдделерін, йымдарды ытары мен зады мдделерін, оамды немесе мемлекеттік мдделерді орау шін з бастамасы немесе сотты бастамасы бойынша процеске атысуа ылы35.
Прокурор азаматтарды ытарын, бостандытарын жне зады мдделерін, йымдарды ытары мен зады мдделерін, оамды жне мемлекеттік мдделерді орау туралы талап оюа, тініш жасауа ылы.
Талап оюшыны ытарын з бетінше сотта орай алмайтын жадайларына атысты бірнеше мысал келтіріп тейік:
1. Птер иесіні ауырып (лсіреп) жатан стін пайдаланып жала алу тртібімен птерге кіріп алан тлалар, птер иесін (меншік иесін) птерінен шыарып жібереді. Дл осы жадай меншік иесіні прокурора бзылан ытарын орау туралы тінішпен жгінгендегі себепті жадай ретінде танылады. (Прокурор жала алушыларды йден шыару туралы талап оя алады).
2. Адал ниетсіз тлалар азаматты млкін алдап алу жолымен иеленіп, оны млікті иелігінен шыару келісім-шартына ол оюа мжбрлеген. Мндай жадайлар жылжымайтын млік нарыында жиі кездеседі. (Прокурор жасалан ммілені засыз деп тану туралы талап оя алады).
3. Ата-анасыны айтыс болуы салдарынан балалар йіне орналастырылан бала кмелетке толан со ата-анасыны йіне айтып оралады. Ал ол йге ешбір зады негіздерге сйенбестен, баса адамдар келіп трып жатаны аныталады. (Прокурор засыз трып жатан тлаларды трын йден шыару туралы талап оя алады).
4. ызметтік міндеттемелерін орындау барысында жмысшы ндірісте айтыс болды. Жмысшы ксіпорын кімшілігіні техника ауіпсіздігі ережелеріне мн бермеуі нтижесінде аза тапты. Жмысшы з отбасында кмелетке толмаан балаларды асырап, табыс тауып жрген жалыз ата-ана болатын. (Прокурор асыраушысынан айрылан отбасына келтірілген зиянды теу туралы талап оя алады).
Прокурор талап ойан азаматты істер бойынша мддесі бзылан тла талап оюшы болып табылады. Трлі себептер бойынша талап оюшы сотта з мдделерін орауа баытталан талаптарды олдамауы ммкін. Егер прокурор ойан талапты талап ойшы олдамаса, ол бл туралы жнінде сотта млімдеме жасауы тиіс. Бл жадайда сот талапты араусыз алдырады. Біра шінші тлаларды36 ытарына, бостандытары мен зады мдделеріне нсан келетін жадайларда бл ереже олданылмайды.
Талап ойан прокурорды іс жргізудегі ерекшелігі сонда, ол іс жргізуге атысты талап оюшыны барлы ытарын пайдаланып, іс жргізуге атысты талап оюшыны барлы міндеттемелерін орындайды. Бл ереже тек бітімгершілік келісімге ана таралмайды. Прокурора атысты бл ыты танылмау себебі ол сотта талап ойып, талап оюшы шін емес, талап оюшыны мддесі шін рекет етеді, сондытан оны бл талапта з мддесі болмайды. Сот ісін жргізу барысында прокурор з станымын тадауда туелсіз тла болып табылады. Мддесін орау масатында талап ойылан тланы кзарасына туелсіз боландытан, прокурор ойылан талаптан зі бас тарта алады. Талап оюшы з кезегінде прокурорды талаптан бас тартуына арамастан істі мн-жайы бойынша сотта аралуын талап ете алады.
Р АІЖК 56-шы бабы негізінде зге тлаларды ытарын, оамды жне мемлекеттік мдделерді орау туралы сота талап оюа жол беріледі. Замен кзделген жадайларда мемлекеттік органдар жне жергілікті зін-зі басару органдары, йымдар немесе жекелеген азаматтар оларды тінуімен баса адамдарды ытарын, бостандытарын жне замен оралатын мдделерін, сол сияты оамды немесе мемлекеттік мдделерді орау шін талап ойып, сота жгіне алады. рекетке абілетсіз азаматты мддесін орау шін мдделі адамны тінішіне арамастан, талап оюа жол беріледі.
Прокурор сияты бгде мдделерді орау шін талап ойан адамдар, бітімгершілік келісім жасау ыынан баса, талап оюшыны барлы іс жргізу ытарын пайдаланады жне барлы іс жргізу міндеттерін мойнына алады. Аталан органдар мен адамдарды ойылан талаптан бас тартуы мдделі адамды істі мні бойынша арауды талап ету ыынан айырмайды. Егер мдделеріне сай іс озалан адам млімделген талапты олдамаса, сот талапты (арызды) араусыз алдырады.
Р АІЖК 57-ші бабы мемлекеттік органдар мен жергілікті зін-зі басару органдарыны іс бойынша орытынды беру шін процеске атысуы мселелерін ретке келтіреді. Азаматты істерді барлы санаттары бойынша мемлекеттік органдар мен жергілікті зін-зі басару органдары сот ісін жргізуге атысуы міндетті емес. Р АІЖК 57-ші бабыны 1-ші блігіне сйкес замен кзделген жадайларда37 мемлекеттік органдар мен жергілікті зін-зі басару органдары здеріне жктелген міндеттерді жзеге асыру жне азаматтарды ытарын, бостандытарын жне замен оралатын мдделерін, оамды жне мемлекеттік мдделерді орау масатында іс бойынша орытынды беру шін бірінші сатыдаы сот шешім шыарана дейін з бастамашылыы бойынша, сондай-а сотты бастамашылыы бойынша процеске атыса алады. Осы органдарды кілдері Р АІЖК 47-ші бабында38 кзделген іске атысушы адамдарды барлы ытарын пайдаланады.
3529.12.2010 ж. № 374-IV азастан Республикасы Заымен процессуалды занамаа згерістер енгізілді. Енді прокурорды бастамасымен озалан істерге жне
- мемлекетті мддесін озайтын;
- жмыса айта орналастыру;
- жалаы ндіру;
- йден баса й сынылмай шыару; адамны міріне жне денсаулыына келтірілген зиянды теу туралы азаматты істерге прокурор міндетті трде атысады.
36Мысалы, прокурор екі немесе одан кп тлаларды мддесін олдап, талап оюы ммкін, біра ойылан талапты ол тлаларды бірі олдамауы ммкін. Мндай жадайда сот істі мн-жайы бойынша арап, шешім абылдауы тиіс.
37Мысалы, бала асырап алу (ыз асырап алу) туралы істерді талылауына ораншылы жне ораушылы органдарыны кілдері міндетті трде атысулары тиіс.
38Бала асырап алу (ыз асырап алу) туралы арыздарды арастыруда (ерекше сот ісін жргізу тртібімен) ораншылы жне ораушылы органдары сотта орытынды береді.