Длелдеме тсінігі жне трлері

 

Р АІЖК 64-ші бабына сйкес, замен кзделген тртіпте сот тараптарды талаптары мен арсылытарын негіздейтін мн-жайларды бар-жоын, сондай-а істі дрыс шешу шін зге де маызы бар мн-жайларды соларды негізінде анытайтын зады трде алынан наты деректер іс бойынша длелдемелер⁴² болып табылады.

Бл наты деректер тараптарды жне шінші тлаларды тсініктемелерімен, куларды айатарымен, заттай длелдемелермен, сарапшыларды орытындыларымен, іс жргізу рекеттеріні хаттамаларымен, іс жргізу рекеттеріні барысын жне нтижелерін крсететін сот отырыстары хаттамаларымен жне зге де жаттармен аныталады.

Тараптарды жне шінші тлаларды тсініктемелерісотты длелдеуді жеке трі болып табылады. Длелдеу апаратыны бл трі іс жргізу ыында «тсініктеме» деп аталуы тегін емес жне ол згелерінен тек атауы бойынша ана емес, баса да ыты белгілерімен айрышаланады. Олар куні айаы болып табылмайды, себебі олай болса, сотта куні беретін айаымен (Р АІЖК 79 бабы) дегейлес болып алар еді. Іс бойынша тсініктеме алу сот ісін жргізуде басаша процедуралар негізінде жргізіледі.

Тсініктемелерді сотта тараптар жне шінші тлалар береді, олара жалан млімет бергені немесе оларды беруден бас тартаны шін ылмысты жауапкершілік жнінде сот ескертпе жасамайды. Тараптар істі шешілуіне мдделі тлалар болып табылады, сондытан оларды сота берген тсініктемелерін тыдап, сіресе дауласушы тараптарды станымдарындаы айшылытарды сот сыни тлыдан баалауы тиіс⁴³.

Дауды пніне атысты шінші тлалар да млімет береді; оларды дауды пніне атысты жеке талап ою, не оймауына арамастан, олар сынан апараттары да тсініктеме деп аталады. Р АІЖК 78 бабына сйкес, оларды сотты арауына сынан апараттарына атысты жалпы талаптар ойылады. Мліметтерді іс шін маызы болуы тиіс; олар баса да жинаталан длелдемелермен атар тексерілуге жне баалауа жатады.

Длелдемелік апарат ауызша жне жазбаша трде болуы ммкін. Ауызша млімдемелер жазылып алынады, наты жадайларда соттарды мліметті алуы ана емес, оларды іс жргізушілік трыдан дрыс рсімделуіне де мн беріледі. Мысалы, тарапты талабын немесе арсылыын негіздейтін фактілерді екінші тарапты мойындауы ол тарапты осы фактілерді одан рі длелдеу ажеттігінен босатады. Тарапты сотта фактіні мойындаандыы сот отырысыны хаттамасына енгізіледі жне оан фактіні мойындаан тарап ол ояды. Егер фактіні тану жазбаша трде баяндалан болса, ол іске осып тігіледі.

Кулар сотта ауызша апарат алуды айнар кзі ретінде танылады. Сот процесі барысында длелдемелік апаратты толытыы жне сотпен аралып отыран дауа атысты мліметтерді шынайылыы жиі жадайда куа тікелей байланысты болады.

Кптеген істер бойынша ку негізгі (кейде жалыз) длелдеме айнар кзі болып табылады, кейде іс шін маызы бар мн-жайларды басаша жолдармен алу ммкіндігі болмаанда куні орны ерекше болады.

Ку ретінде сота шаырылан адам таайындалан уаытында келіп, шынайы айатар беруге міндетті⁴⁴.

Крінеу жалан айа бергені жне зада кзделмеген негіздер бойынша айа беруден бас тартаны немесе жалтараны шін ку азастан Республикасы ылмысты кодексіні 352, 353-ші баптарында кзделген жауатылыта болады.

Науастыыны, арттыыны, мгедектігіні немесе баса да длелді себептеріні салдарынан сотты шаыруы бойынша куны келуге жадайы болмаса, сот оны тратын жеріне барып айа алуа азаматты іс жргізу занамасы жол береді. Бдан тыс, ку оны сота шаырылуына байланысты шыындарды теттіруге жне уаытын жоалтуына байланысты ашалай темаы алуа ыы бар. Шыындар мен темаыларды млшері азастан Республикасыны задарымен белгіленеді.

Іс шін маызы бар мн-жайлар туралы андай да болмасын мліметтер зіне белгілі болан тла ку болып табылады. Адамны айаы, егер ол зіні хабардар болу кзін крсете алмаса, длелдеме деп танылмайды.

Ку ретінде сотта келесі тлалар сралуа жатпайды:

1) балаларды трбиелеу туралы даулар бойынша істерді оспаанда зіні жастыына, дене немесе психикалы кемістігіне орай фактілерді дрыс абылдауа жне олар туралы дрыс айа беруге абілетсіз адамдар;

2) кілді немесе ораушыны міндетін атаруына байланысты здеріне белгілі болан мн-жайлар туралы – азаматты іс бойынша кілдер немесе ылмысты іс бойынша ораушылар;

3) шешім немесе кім шыару кезінде мселелерді істі мн-жайын кеесу блмесінде талылау кезінде туындаан мселелер туралы – судья⁴⁵;

3-1) аралы судьяны немесе трешіні міндеттерін атаруа байланысты зіне белгілі болан мн-жайлар туралы – аралы судья немесе треші;

4) олара тубаа келу кезінде сенім білдірген адамдардан белгілі болан мн-жайлар туралы – дін ызметшілері.

Жазбаша длелдемелер.Мтіндікмазмндаы длелдемелер жазбаша длелдемелер атарына жатады. Іс шін маызы бар мн-жайлар туралы мліметтерді амтитын актілер, жаттар, іскерлік немесе жеке сипаттаы хаттар жазбаша длелдемелер болып табылады.

Р АІЖК 82-ші бабы 1-ші блігінде жазбаша длелдемелерді жинау тртібі бекітілген. Оан сйкес, жазбаша длелдемелерді тараптар жне іске атысушы баса да тлалар тапсыруы, сондай-а оларды тініші бойынша сот талап етуі ммкін.

Егер тараптар длелдемелерді з беттерінше алып бере алмайтын болса, сота атысушыларды тініші негізінде олар сотпен сратып алынуы ммкін.

Бл процессуалды за ережесіне заи дебиеттерде бірдей баа берілмейді, себебі оны жзеге асырылуы салдарынан мдделі тлалар арам ниетті масаттарды кздеп рекет етуі ммкін⁴⁶. Кез келген уаытта сотты алдында іске атысатын немесе атыспайтын тлалардан жазбаша длелдемелер талап ету туралы тінім жасайтын тла, осы длелдемені крсетуге, оларды з бетінше алуа кедергі болатын себептерді, зі длелдемелерді сол тлаларда деп санайтын негіздерін крсетуге тиіс.

Сонымен атар сот азаматты дауды шешілуіне жатты тпнсасы ажет болан жадайда йымны (мекемені) атына жатты алу жнінде сраныс жіберу туралы йарым шыара алады. Мысалы, некені бзу туралы азаматты істі арау барысында неке ию туралы кулікті тпнсасы ажет болады. Сотты шешімі негізінде ажырасан ерлі-зайыптылар АХАЖ йымынан некені бзу туралы кулігін алады; осыан орай, мндай шешім абылданан со оларды олдарында бір-біріне мазмны айшы келетін, бір-біріні кшін жоятын екі жат, яни неке ию туралы кулік жне некені бзу туралы кулік алуына болмайды.

Алимент ндіріп беру жніндегі істерді арауда баланы тууы туралы кулігіні тпнсасы ажет емес.сот бл жатты тпнсасын алып оя алмайды, себебі жатты иесіне оны баса тламен туыстыын длелдеу шін аталан кулік кез келген жаста ажет болуы ммкін.

жаттар категориясына сонымен атар компьютерлік хабарлама материалдары, бейне жне кинотсірілім, нтаспа, бейнетаспа жатады. Олар Р АІЖК 66-шы бабында кзделген тртіппен (талап етіліп) алынуы тиіс. Длелдемені амтамасыз етуші сотты сранысы, сондай-а сот йарымы мерзімі жне зге де себептері бойынша кейбір кезде орындалмауы да ммкін. Талап етілген жазбаша длелдемелерді сот белгілеген мерзімде табыс етуге ммкіндігі жо тлалар бл туралы себептерін крсете отырып, сота хабарлауа міндетті. Сот хабардар етілмеген жадайда, сондай-а сотты жазбаша длелдемелерін табыс ету талабы сот длелсіз деп таныан себептер бойынша орындалмаса, іске атысушы тлалар – он айлы есептік крсеткіш млшерінде, ал сотты айталама жне одан кейінгі талаптарын орындамаан жадайда, жиырма айлы есептік крсеткіш млшерінде айыппл тлейді. Айыппл салу зінде жазбаша длелдемені стап отыран тланы сот талап еткен затты беру міндетінен босатпайды.

Жазбаша длелдемелерді саталып тран жерінде арау жне зерттеу.Жазбаша длелдемелерді сота жеткізу иын болан ретте сот тиісінше куландырылан кшірмелерді жне зінділерді беруді талап ете алады немесе жазбаша длелдемелерді олар саталып ойылан жерде арап жне зерттей алады.

Тпнса жазбаша длелдемелер оны сынан тла шін нды болуы ммкін, сондытан жазбаша длелдемелер сотты шешімі зады кшіне енгенге дейін, егер сот ммкін деп тапса, оларды табыс еткен тлалара айтарылуы ммкін. Ондай длелдемелер атарына істегі фотосуреттер, жеке сипаттаы хаттар, отбасы мраатыны жаттары, марапаттау жаттары, айтыс болу туралы майданнан келген аралы хабарламалар жне т.б. Тпнса жазбаша длелдемелер, сондай-а істегі жеке хаттар оларды табыс еткен тлаларды тініші бойынша сот шешімі зады кшіне енгеннен кейін олара айтарылуы ммкін. Бл орайда істе жазбаша длелдемелерді судья куландыран кшірмесі алады.

Заттай длелдемелердлелдемелік апаратты жеке айнар кзі ретінде танылады. Бл материалды дние объектілері, нормативтік анытама бойынша егер заттар зіні сырты трімен, асиеттерімен немесе зге де белгілерімен іс шін маызы бар мн-жайды анытау ралы бола алады деп йаруа негіз болса, олар заттай длелдемелер деп танылады.

Сот тжірибесінде заттай длелдемелер сирек жадайда істе алдырылады, біра жалпы ереже бойынша сот шешімі негізінде заттай длелдемелер істе саталады немесе, айрыша тізілім бойынша сотты заттай длелдемелер сатау камерасына ткізіледі. Сот заттай длелдемелерді згеріссіз алпында сатауа шара абылдайды.

Сота келуі ммкін емес заттар тран жерінде саталады. Оларды сот арап, хаттамада егжей-тегжейлі сипаттауа, ал ажет болан жадайда суретке тсіруге жне сот мрімен бекітілуге тиіс. Заттай длелдемелерді арау хаттамасы іске осып тігіледі.

Тез блінетін заттай длелдемелерді (мысалы, тез блінетін тама німдері) сот дереу арап шыады жне зерттейді, одан кейін оларды арап шыуа келген адама айтарады. Мндай заттай длелдемелерді арап, зерттеу орны мен уаыты туралы іске атысушы адамдар, егер олар заттай длелдемелерді тран жерінде арау кезінде келе алса, хабарланады. Іске атысушы адамдарды тез блінетін заттай длелдемені тран орнына келмей алуы баса атысушылара ол длелдемелерді арауа жне зерттеуге кедергі келтірмейді. арау жне зерттеу нтижелері хаттамаа енгізіледі.

За бойынша азаматтарды иелігінде бола алмайтын заттар тиісті йымдара беріледі. Заттай длелдемелер оларды сот арап шыып зерттегеннен кейін, егер олар алынан тлалар тініш жасаса жне мндай тінішті анааттандыру істі дрыс шешу шін кедергі келтірмесе, іс жргізу аяталана дейін олара айтарылуы ммкін.

 

⁴²Азаматты іс жргізу ыы бойынша ресейлік оулыта берілген дефиниция: «Замен кзделген тртіпте сот тараптарыны талаптары мен арсылытарын негіздейтін мн-жайларды бар-жоын, сондай-а істі дрыс шешу шін ге де маызы бар мн-жайларды соларды негізінде анытайтын зады трде алынан наты деректер іс бойынша длелдемелер болып табылады». араыз: Гражданский процесс: Учебник для студентов вузов, обучающихся по направлению 521400 «Юриспруденция» / [Абушенко Д.Б. и др.]; отв.ред. – В.В. Ярков. – 7-е изд., перераб. и доп. – М.: Волтерс Клувер, 2009. – С. 228.

⁴³Б.А. Жакуповты пікірі бойынша, «айтыстан аиат туындайды» деген наыл сз барлы жадайларда орынды бола бермейді. Бны сіресе сотта азаматты дауды шешу саласында блтарыссыз абылдауа болмайды. Сотта айтысушы тараптар объективтік аиата мтылмай, тек здеріні субъективтік мддесі негізінде масат уады, ал ол масатты сотта ойылуын арсы тарапты засыз рекеттері жасаландыымен длелдейді. Орыс тілінде: «Известное изречение, что в споре рождается истина, не может быть отнесено в полной мере к деятельности по отправлению правосудия по гражданским делам. Это связано с тем, что спорящие стороны к объективной истине не всегда заинтересованы, поскольку руководствуются субъективным интересом, на их взгляд, нарушенным противоправными действиями другой стороны». араыз: Б.А. Жакупов. Правоприменительная практика судов по разрешению земельныз споров // Эколого-правовая наука Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов: материалы международной научно-практической конференции. – Астана, 2005. – С.224.

Ресейлік авторлар Н.А. Комарова мен В.З. Лукашевич з ебектерінде тараптарды айтысуы принципіне назар аударады. Оларды пікірінше, егер іс жргізушілік функцияларыны блінуі есепке алынатын болса, онда айтысушы тлаларды бейтарап болуы ммкін еместігін сзсіз мойындау керек. Осы себептен авторлар длелдеу процесіне сотты зі атыспай, іс бойынша діл шешімге ол жеткізу ммкін еместігін крсетеді. Орыс тілінде: С позиций разделения процессуальных функций сторон стороны в гражданском процессе пристрастны и без включения суда в процесс судебного доказывания правильное решение по делу невозможно. араыз: Н.А.Комарова; В.З. Лукашевич. Принцип состязательности и равноправия сторон должен быть эффективным средством установления объективной истины в судебном разбирательстве. // Правоведение. – 2001. - №4. – С.161.

⁴⁴Сотта сралып отыран адам зіне, зайыбына (йеліне), жаын туыстарына атысты, яни замен аныталан туыстарына атысты кулік етуден бас тартуы ммкін.

⁴⁵Бл ережеге атысты ерекше ескертпе бар. Судья (алалы рамда істі араан судьялар) Р АІЖК-нде кзделген жадайларда сотпен сралуы ммкін. Бл ерекше ескертпе жойылан сот немесе атару ндірісін айта алпына келтіруге атысты (Р АІЖК 411б. 5т.)

⁴⁶Мысалы, талап оюшы (ойдан шыарылан талаптармен) талап ойып, сот сранысы арылы арсы тараптан конфиденциалды мазмндаы жатты алдырып алады. жатты алып алан со ол сот отырысына келуден жалтаруы, ал сот талапты араусыз алдыруы ммкін. Ол жатты бгде адамны олына тсуі (тіпті кшірмесі болса да) жауапкер шін ажетсіз салдар туындатуы ммкін. Осыан байланысты сот з сранысында (йарымында) оны орындалу шарттары мен тртібін атап крсетуі керек; бл рекет іске атысушы тлаларды замен оралатын мдделерін амтамасыз етуі тиіс.

 

Длелдеу

 

Сот дауында тараптарды айтысуы принципіне сйкес, олар ажетті длелдемелер топтамасын сына отырып, з сынымдарын (талаптарын) жекеше негіздеулері тиіс. Бл аида Р АІЖК 65-ші бабында натыланан, оан сйкес, р тарап зіні талаптарыны жне арсылытарыны негізі ретінде сілтеме жасайтын мн-жайларды длелдеуі тиіс. Осы ереже іске атысушы шінші тлалара да таралады. Р АІЖК 66-шы бабына сйкес, длелдемелерді тараптар мен іске атысушы баса да тлалар береді.

Длелдемелерді алашы кешенін талап арыза оса тіркелген жаттар райды. Іс материалдарымен танысан со жауапкер талап оюшыны апаратын жоа шыаратын немесе кмн тудыратын з длелдемелерін сына алады. Мысалы, талап оюшы заем (арыз алу) шартын талап арызымен оса беріп, осы міндеттеме бойынша арызды ндіріп беруді талап етеді. Ал талапкер з кезегінде оны арызды толы немесе жартылай тлегені туралы талап оюшыны олхатын сына алады. Осылайша екі тарап та апарат айнар кздерін тадау еркіндігіне ие, біра ол апараттардан істі дрыс шешілуіне ыпал ететін мн-жайлар аныталуы тиіс. Істі дрыс шешу шін маызы бар мн-жайларды тараптарды жне іске атысушы баса да тлаларды талаптары мен арсылытарыны негізінде, сот материалды жне іс жргізу ыыны олданылуа тиіс нормаларын ескере отырып анытайды.

олда бар длелдемелік апарат ауымы жеткіліксіз болуы ммкін, мндай жадайда сот тараптара жне іске атысушы баса да тлалара істі дрыс шешу шін ажетті осымша длелдемелер табыс етуді сынуа ылы.

Тараптар сот з бастамасы бойынша длелдеме жинамайтындыын ескерулері тиіс, біра тараптар мен іске атысушы баса да тлалар шін длелдемелерді сыну иынды келтірген жадайда, сот оларды тінімі бойынша длелдемелерді сратып алдыруа жрдемдеседі. Длелдемелерді сратып алдыру туралы тінімде сол длелдемелер крсетілуге, сондай-а осы длелдеме арылы іс шін маызы бар андай мн-жайлар аныталатыны немесе бекерге шыарылатыны, длелдемені з бетінше алуа кедергі келтіретін себептер жне оны тран жері крсетілуі тиіс.

Сотты длелдеу процесі азаматты іс жргізу нормаларымен реттелген. Бл процесс істі наты мн-жайларын анытауа жне азаматты іс бойынша дрыс шешім абылдау шін сотты баалауына сынылан таным трі болып табылады.

Длелдеу процесіне кезектілік тртіп тн. Сотта аныталуы тиіс мн-жайлар тізімін айындап алу азаматты іс жргізу теориясында длелдеу процесіні алашы кезеі ретінде танылады. Егер азаматты іс жргізуде сот рекетіні кезектілігі р кезде ата саталатын болса, бл пікір орынды болар еді. Сотты ондай рекеттері длелдемелер ауымын анытап алудан басталып, длелдемелерді жинау жне тіркеуді райды. Шын мнінде кез келген сотты процесс (істі санатына жне иындыына байланысты) з динамикасымен ерекшеленеді. Кейбір жадайларда талап оюшыны талаптарыны згеруі ммкін, немесе талап оюшы алашы талапты уынымдарынан бас тартан жадайда длелдемелер жиналып боланына арамастан, ажетсіз болып алуы ммкін. рине, судьяны аныталуы тиіс мн-жайларды жинау ауымын анытауы жне ажетті длелдемелерді жинау ауымын белгілеуі бір кезеге жинаталса, барынша олайлы болар еді.

Судьяны айатар тізімін белгілеуі ойлану процесі болып табылады, оны нтижесінде сотты длелдеу пні жне шектері аныталады. Длелдемелерді жинау жне оларды іс жргізу тртібімен тіркеу (процессуалды бекітуден ткізу) – сотты жне іске атысушы тлаларды белсенді рекеті болып табылады.

Азаматты процестегі длелдеуді келесі кезеі – длелдемелерді зерттеу болып табылады. Бл длелдеу кезеінде тараптарды жне шінші тлаларды белсенділігі ерекше мнге ие. Себебі, дл осы длелдемелерді зерттеу барысында олар тек істе бар длелдемелер туралы толы млімет алып ана оймай, олара дау келтіре алады. Тараптар жне іске атысушы зге тлалар бір-біріне, шінші тлалара, кулара, сарапшылара сра ою нтижесінде істе бар длелдемелерді сапасы мен негізділігін анытау ммкіндігіне ие болады.

Соы кезе ретінде – длелдемелерді баалау кезеі танылады, бл рекет тікелей сотты кілеттігіне жатады, сота берілген апаратты оны баалауы нтижесінде сотта ойылан талаптарды негізділігі (негізсіздігі) аныталып, істі орытындысы шыарылады.

Сот тек наты топа жататын длелдемелерді (мысалы, заттай длелдемелер, сараптамалы актілер жне т.б.) ана баалап оймай, сонымен атар, іске атысушы наты тланы рекеттерін де баалайды. Мысалы, жауапкер сотта істі шешіміне ыпал ететін тек жекелеген фактілерді ана мойындауы ммкін. Егер сот фактілерді тану істі мн-жайларын жасыру масатында немесе алдану, орыту, жбірлеу немесе адастыру жолымен іске асырыландыына кмн келтірсе, ондай мойындау абылданбай, ол жнінде сот йарым шыарады. Бл жадайда фактілер жалпы негізде длелдеуге жатады.

Сот тарапынан сотты талылауа атысудан жалтарып жрген тарапты тртібі де бааланады. Сота келуден бас тарту арылы тла зінде бар апаратты жасыру масатын кздеуі ммкін. Сот мндай жадайда келесі іс жргізу ережесін басшылыа алады: егер тарап сотпен талап етілген апаратты сынудан жалтарса, ондаы бар мліметтер оан арсы тарапты мддесіне арсы баытталан деп саналып, мойындалан болып танылады⁴⁷.

Длелдеу процесіндегі ылыми-техникалы ралдар.Іске атысушы адамдар – длелдемелерді жинау масатында, сондай-а сот оларды зерттеу жне баалау масатында ылыми-техникалы ралдарды пайдалануа ылы. ылыми-техникалы ралдарды пайдалану кезінде арнайы дайынды ажет болса, жрдем крсету шін сот маман шаыруы ммкін.

Сот процесіне шаырылан маман сарапшымен орта белгілерге ие, себебі оларды екеуі де наты саладан арнайы танымды білімдері бар тлалар атарына жатады. Сот процесіне сараптамалы мекемеде сарапшы болып ызмет ететін тла шаырылуы ммкін. Баса сзбен айтанда сараптамалы мекемені штатты сарапшысы сот отырысына маман ретінде атысуы ммкін.

Сот талылауындаы сарапшы мен маманны процессуалды жадайы арнайы білімдерімен немесе оларды сарапшылы немесе зге де мекемеде атаратын лауазымдарымен аныталмайды. Оларды ызметтік шектеулерін анытау шін андай рекеттерді жзеге асыру шін оларды сота шаырыланын жне олара андай іс жргізу талаптары ойылатындыын ескеру ажет.

Р АІЖК 99-шы бабына сйкес, сот ылыми-техникалы ралдарды олдануа консультациялар (тсіндірмелер) беру жне кмектесу арылы длелдемелерді жинауда, зерттеуде жне баалауда жрдем крсету масатында сот отырысына немесе іс жргізу рекеттеріне атыстыру шін істі нтижесіне мдделі емес, арнаулы білімі бар кмелетке толан адамды маман ретінде тартуы ммкін.

Занама маманды сот талылауына атысу шін шаыруды баламалы нсаларына (негіздеріне) жол береді. Сот бл рекетті з бастамасымен жне тараптарды тінуімен жзеге асыра алады. Маманны шаырылуын сот йарыммен рсімдейді, біра ол йарымда мамана сот процесінде ойылатын сратар тізімін крсету міндетті емес. Бл сратар (кбінесе кеес беру сипатындаы) ажет болан реттерде сотпен жне іске атысушы тлалармен тікелей сот процесінде ойылуы ммкін.

Іске атысушы тлалар маман ретінде арнайы білімі бар наты адамды шаыруды соттан срауа ылы. Маман ретінде шаырылан адамны:

- зіні шаырылу масатын білуге;

- егер арнаулы білімі болмаса, іс жргізуге атысудан бас тартуа;

- сотты рсатымен іс жргізу рекетіне атысушылара сратар беруге;

- іс жргізу рекетіне атысушыларды назарын длелдемелерді жинауа, зерттеуге жне баалауа жрдем крсету кезінде, ылыми-техникалы ралдарды олдану, сараптама таайындау шін материалдарды дайындау кезінде зіні іс-рекетіне байланысты мн-жайлара аударуа;

- зі атысан іс жргізу рекетіні хаттамасымен, сондай-а сот отырысы хаттамасыны тиісті блігімен танысуа жне зіні атысуымен жргізілген рекеттерді барысы мен нтижелері крсетілуіні толымдыы мен дрыстыына атысты хаттамаа енгізілуге тиісті млімдемелер мен ескертпелер жасауа;

- сотты іс-рекетіне шаым жасауа;

- зіні іс жргізу рекеттеріне атысуа байланысты зіне келтірілген шыындара тем жне іс бойынша іс жргізуге атысу оны ызметтік міндеттеріні шеберіне кірмейтін болса, орындалан жмыс шін сыйаы алуа ыы бар.

Азаматты іс жргізуге кез келген ылыми-техникалы ралдар олданыла бермейді. Арнайы білімі бар маман трлі ралдарды (химикаттарды, газды) олданудан жне оларды саталан орнына барудан туындайтын салдар туралы сота ескерту жасауы тиіс.

Іс жргізу талаптарына сйкес, ылыми-техникалы ралдарды олдануа келесі жадайларда длелдеме ралы ретінде олдануа жол беріледі:

1) зада тікелей кзделсе немесе оны нормалары мен принциптеріне айшы келмесе;

2) ылымилыы жарамды болса;

3) іс бойынша іс жргізуді тиімділігін амтамасыз ететін болса;

4) ауіпсіз болса.

ылыми-техникалы ралдарды жасырын олдануды нтижесі, мндай олдануа замен жол берілетін жадайларды оспаанда, длелдеме ретінде пайдаланылмайды.

Азаматты іс жргізуде ылыми-техникалы ралдарды олданыландыы тараптар берген анытамамен немесе тиісті іс жргізу рекетіні хаттамасымен рсімделеді. Ол жаттарда сотта наты андай ылыми-техникалы рал олданыланы, оларды олдану шарттары мен тртібі, наты объектілерге атысты оларды олдану нтижелері крсетілуі тиіс.

ылыми-техникалы ралдарды пайдалану тсілімен алынан жаттар мен зге материалдарды зерттеу, сатау жне олара билік ету Р АІЖК 87-ші жне 89-шы баптарымен кзделген тртіппен жзеге асырылады.

 

⁴⁷Осы сра Ресей Федерациясы азаматты іс жргізу занамасында да осылай реттелген. араыз: Власов А.А. Гражданский процесс: учебное пособие. – М.: ЭКСМО, 2006. – С. 136.