Длелдемелерге ойылатын талаптар
Длелдемелер атыстылы талаптарына жауап берулері тиіс. Р АІЖК 67-ші бабына сйкес, егер длелдеме іс шін маызды мн-жайларды бар екендігі туралы тжырымдарды растайтын, теріске шыаратын не олара кмн келтіретін наты деректер болса, сот длелдемені іске атысты деп таниды.
Длелдемелерге жол беру дегеніміз, егер азаматты іс жргізу занамада кзделген тртіппен алынса, длелдемеге жол беруге болады деп танылады. Длелдемелерге жол беру оларды алынан кезіндегі олданыстаы задармен аныталады.
За бойынша белгілі бір длелдемелермен расталуа тиіс істі мн-жайлары ешандай баса длелдемелермен расталуа тиіс емес. Осындай нормативтік талаптар азаматты занамада да кзделген. арыз алу (заем) шарты бойынша ндіру талабын анааттандыру шарттарына атысты мысал келтіруге болады. Клемі жз есептік крсеткіштен асатын ммілелер (жасау стінде орындалатын ммілелерден баса) жазбаша трде жасалуы тиіс (Р Азаматты кодексі, 152 бап).
Р Азаматты кодексіні 153 бабаны 1 тармаына сйкес, ммілені жай жазбаша трін сатамау оны жарамсыздыына алып келмейді, біра дау туындаан жадайда тарапты оны жасаланына, мазмнына жне орындалуына атысты кугерлік крсету арылы растау ыынан айырады. Осылайша, сотта сралан кулар талапкер млімдеген мн-жайларды растаса да жауапкерді арыз екендігін длелдейтін жазбаша жат сынылмаса сот млімдеген талапты анааттандыра алмайды.
Длелдемені баалау жне іс бойынша шешім шыару кезінде сот азаматты іс бойынша ешбір длелдемені алдын-ала аныталан заи кші жо деген ережені басшылыа алады. Бл жерде материалды жне іс жргізу нормалары арасындаы белгілі бір коллизияларды байауа болады, яни бір нормалар жекелеген длелдемелерге атысты басымды белгілесе, басалары ондай баалауа жол берілмейтіндігін крсетеді. Мысалы, егер мдделі тла сотты ауызша айнар кзді абылдауын талап еткенде процессуалды принципіне сілтеме жасайтын болса, онда жазбаша длелдемелерге ие шін басымды берілуі тиіс?
Шындыында да сот ісін жргізуді ерекшелігі сонда, ол бір длелдеме тріні екінші трінен нормативтік трыдаы басымдыын белгілемеуі тиіс (жекелеген жадайда оан жол берілмейді). Егер олай болса судьяны з білуінше рекет етуіне жол беріліп, сот ділдігіні масаттарына айшы келуі ммкін. Жоарыда ойылан сраа жауап бере отырып, апарат айнар кзіні длелдемелік кші оны пайда болу негізіне емес, шындыа йлесімділігіне арай баалануы тиіс екендігін атап ткен жн. Мндай жадайда жаттарды длелдемелік кші оларды артышылыы емес, заи мні бар рекетті материалды ыпен реттелетін жасалу тсілімен аныталады, ол длелдеуші айнар кзді ыты шынайылыын айындайды.
Р АІЖК 69-шы бабында длелдемелер ретінде жол беруге болмайтын наты деректер тізімі берілген. Яни, наты деректер, егер олар за талаптарын бза отырып, іске атысушы тлаларды замен кепілдік берілген ытарынан айыру, немесе оларды ыыстыру арылы, немесе істі сотта арауа дайындау кезінде, немесе сотта араанда азаматты процесті зге де ережелерін бза отырып алынса, олара жол берілмейді.
Оны ішінде:
1) кш олдану, орыту, алдау, сол секілді зге де засыз іс-рекеттерді олдана отырып;
2) олара тсіндірмеуді, толы немесе дрыс тсіндірмеуді салдарынан туындаан іске атысушы адамдарды з ытары мен міндеттеріне атысты жаылуын пайдалана отырып;
3) осы азаматты іс бойынша іс жргізуді жзеге асыруа ыы жо адамны іс жргізу іс-рекетін жргізуіне байланысты;
4) арсылы білдіруге жататын адамны іс жргізу іс-рекетіне атысуына байланысты;
5) іс жргізу іс-рекетіні тртібін айтарлытай бза отырып;
6) белгісіз кзден немесе сот отырысында анытала алмайтын кзден;
7) длелдеу барысында азіргі ылыми білімге айшы келетін дістерді олдана отырып алынан болса, олар наты деректерді растыына сер етсе немесе сер етуі ммкін болса, оларды сот длелдемелер ретінде пайдалануа жол беруге болмайды деп танылады.
Азаматты іс бойынша іс жргізу кезінде наты деректерді длелдемелер ретінде пайдалануа жол беруге болмайтындыын, сондай-а оларды шектеп пайдалануды ммкіндігін з бастамашылыы бойынша немесе іске атысушы адамдарды тініші бойынша сот белгілейді. Мысалы, сота атысушы тла сынан бір длелдемені негізсіз деп таныса, осы айнар кзден алынан баса длелдемелерді задылыына атысты кмн туындайды.
Зады бза отырып алынан длелдемелер зады кші жо деп танылады жне сот шешіміні негізіне жатызыла алмайды, сондай-а іс шін маызы бар кез келген мн-жайды длелдеу кезінде пайдаланылмайды.
рбір длелдеме шынайылы талаптарына жауап беруі тиіс. Тексеру нтижесінде длелдемені шындыа сйкес келетіні аныталса, длелдеме рас деп есептеледі48.
Р АІЖК 71-ші бабымен кзделген жадайларда тараптар з талаптарын длелдеуден босатылуы ммкін. Сот жалпыа белгілі49 деп таныан мн-жайлар длелдеуді ажет етпейді. Сонымен атар сотты брын аралан азаматты іс бойынша зады кшіне енген шешімімен белгіленген мн-жайлар сот шін міндетті жне сол адамдар атысатын баса азаматты істерді талылау кезінде айтадан длелденбейді.
Алимент ндіру туралы азаматты істі арауда (баланы ата-анасы некеге трмаан болса) егер зады кшіне енген келігін растау туралы сот шешімі болса, онда талап оюшы ана жауапкерді келігін длелдеуге міндетті емес.
Трын йге ытары жо тлаларды йден шыару туралы істерді арауда, егер брын шыарылан сот шешімі кшіне еніп, ол даулы й айтыс болан мра алдырушыдан талапкерге мраа берілген болса, онда меншік иесі зіні меншік ытарын длелдеуге тиісті емес.
Сотты ылмысты іс бойынша кшіне енген талапты анааттандыру ыы танылан кімі тла рекеттеріні азаматты-ыты салдары туралы істі азаматты тртіпте арайтын сот шін міндетті. Зады кшіне енген сот кімі мндай азаматты істі араан сот шін, осы іс-рекеттер орын алды ма жне оларды осы адам жасады ма деген мселелер бойынша, сондай-а кіммен белгіленген мн-жайлара жне оларды ыты баасына атысты да міндетті болып табылады.
Р АІЖК 71-ші бабыны бл ережесіне сйкес, ылмысты рекет жасаан жауапкер оан ылмысты істен туындайтын талап ойылатын болса, істі арау барысында зіні кінлілігінен бас тарту (дау келтіре) алмайды дегенді білдіреді. Азаматты іс бойынша шешім шыару барысында жауапкер ылмыс жасады ма, немесе ол кінлі ме деген сратар талыланбайды. Сонымен атар сот кімімен сотталан жауапкерді рекеттерін ылмысты – ыты жіктеу мселелері де талыланбайды.
Іс бойынша жинаталан барлы длелдемелер азаматты дауды шешу шін сотпен толы рі жеткілікті деп танылуы тиіс. Егер іске атысты ол жетімді жне шынайы длелдемелер жинаталса; егер оларды кмегімен длелдеуге жататын барлы мн-жайлар (рбір мн-жай) жнінде шынды белгілене алатын болса, длелдемелер жиынтыы толы болып саналады.
Істі арау барысында жауапкерді за талаптарын білмейтіндігі туралы тсініктемелері сот тарапынан абылданбауы тиіс. Іс жргізу заымен тланы зады білетіндігі бекітілген. Мысалы, жауапкерді ескіру мерзімі талаптарын сатау ажеттілігін білмейтіндігі туралы тсініктері де сот назарына алынбайды. Тланы ызметтік жне ксіби міндеттерін білу-білмеуіне атысты да осы ережелер таралады.
Сонымен атар тланы тиісті оу орнын бітіргендігі, арнайы дайындытан тіп, білім аландыын растайтын тиісті жат сынылмаса сот ол тланы арнайы білімі жо деп таниды. Ондай жат ретінде дрігер, инженер, дизайнер, загер жне т.б. ксіби дайынды жніндегі диплом танылады. сіресе мндай сратар ебек даулары бойынша туындайды, ксіпорын кімшілігі штатты ысарту немесе ызметкер санын ысарту кезінде ай ызметкерге басымды беру ажеттілігін тадайды.
Сот тапсырмалары. Длелдемелерді алуды мндай тсілі бойынша істі араушы сот іске атысушы адамны баса алада немесе ауданда длелдемелер жинау ажеттігі туралы тінімін анааттандыран жадайда тиісті сота белгілі бір іс жргізу рекетін жасауа тапсырма береді. Жиі жадайда сот тапсырмалары арылы белгілі себептермен сота келе алмайтын куларды срау, жаттарды алу, объектілерді арау рекеттері жзеге асырылады.
Мдделі тла сот тапсырмасын жіберу ажеттігі туралы тиісті тініш жасайды. Ондай тініш анааттандырылан жадайда істі араушы сот тиісті сота белгілі іс жргізу рекеттерін жзеге асыруды тапсырады. Егер длелдемелерді азастан Республикасынан тыс ауматарда (Р ыты кмек крсету туралы шарт жасасан баса мемлекетте) жинау ажет болса, сот тапсырмасын рсімдеу жне жіберу жасалан халыаралы шарт ережелеріне сйкес жзеге асырылады.
Сот тапсырмасыны сапалы орындалуы шін, тапсырманы орындайтын судья дауды мнін толы білуі тиіс. Ол шін сотты тапсырма туралы йарымда
- аралатын істі мні;
- тараптар туралы ысаша апарат;
- анытауа жататын мн-жайлар;
- тапсырманы орындаушы сот жинауа тиіс длелдемелер крсетіледі.
Бл йарым ол жолданан сот шін міндетті жне ол йарымды алан сот оны 10 кнге дейінгі мерзімде орындауа тиіс.
Сот тапсырмасын орындау тртібі.Сотты тапсырмасын орындау азаматты іс жргізу занамада белгіленген ережелер бойынша сот отырысында жргізіледі. Іске атысатын тлалар отырысты тетін уаыты мен орны туралы хабарланады, алайда оан келмеу тапсырманы орындауа кедергі болып табылмайды. детте сотты тапсырманы жіберуге бастама ктерген тлалар оны орындалуына здері атысуа тырысады, біра трлі жадайлар салдарынан рашан ондай ммкіндік бола бермейді.
Хаттамалар мен тапсырмаларды орындау кезіндегі жиналан барлы материалдар істі арап жатан сота дереу жіберіледі. Егер іске атысатын адамдар немесе тапсырманы орындаушы сота тсініктеме немесе айа беруші кулар істі арайтын сота келсе, олар жалпы тртіпте тсініктеме мен айа береді.
48Іс жргізу дебиеттерінде «длелдемелерді адал сапалылыы» термині олданылады. араыз: Фаткулин Ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания. – Казань: изд-во Казанского университета, 1976. – С. 190.
49Б. деген азамат халыты леуметтік орау облысты басармасына арсы зін лы Отан соысыны ардагерлеріне теестірілген тла деп тану туралы талап арыз берді (талап арыз леуметтік жеілдіктер алу шін берілген). з талаптарын негіздеу шін ол з ебек кітапшасыны тпнсасын сынды. Онда мынадай жазба енгізілген: «1940 жылы Брянск облысыны аумаында жау тылындаы партизан отрядында жас барлаушы міндетін атаран». Сот оны талаптарын анааттандырмады, себебі 1940 жылы Брянск облысыны аумаында скери рекеттер болмаан еді. Сонымен атар, сот оны 1934 жылы азастан аумаында дниеге келгендігін анытады жне з жасыны кішілігіне байланысты скери рекеттер аумаына баруы ммкін емес екендігін длелдеді. Ебек кітапшасын Р ІІМ кадрлы ызметінде болан кезінде талапкерді зі толтыран болып шыты. араыз: 2000 ж. Атау (Маыстау облысы) алалы сотыны мрааты.