Сараптама жасау шін лгілер алу
Сот сараптамасыны кптеген трлері шін сараптамалы зерттеу жргізу шін лгі алу ажеттілігі туындайды. Ол процедуралар Р АІЖК 91-1 бабымен реттеледі. Бл бапа сйкес, судья, егер лгілерді зерттеуді іс шін маызы бар болса, оларды, оны ішінде тірі адамны, мйітті, жануарды, затты, нрсені асиеттерін бейнелейтін лгілерді алуа ылы.
келікті анытау, келік туралы актілік жазбаларды жарамсыз деп тану (келігіне дау келтіру) туралы азаматты істерді, сондай-а зге де істерді арау барысында тірі адамны асиеттерін зерттеу ажет болады.
Мйіттерді асиеттері туралы апарат азаматты істер бойынша сирек олданылады, алайда іс жргізу заы, ажет болан жадайларда мйітті лгілерін алуа, соны ішінде оны эксгумациялау тсілін олдануа ммкіндік береді.
Затты
- ндірушісін,
- тауарлы асиеттерін,
- химиялы рамын,
- адам шін зияндылы дегейін анытауда заттарды асиеттері алынан лгілер бойынша аныталады. Сараптамалы зерттеу жргізу шін топыраты, суды, ауаны, газдарды сынамалы лгілері алынуы ммкін.
Затты асиеті бойынша млімет, мысалы, картинаны немесе антикварлы затты тпнса екендігін длелдеу шін ажет болады. Сынама шін алынан лгілерді кмегімен сарапшы картинаны, мсінні (статуэтканы), антикварлы аруды, тиынны (монетаны), зергерлік бйымны жне зге де заттарды «жасын» анытап бере алады. Материалды німні, дайын німні сапасына атысты дауларды арастыруда лгілер (сынамалар) тауарды тиісті партиясынан, сортынан алынады.
жаттарды тпнсалыын анытауа атысты істерде олтабалы сараптамалар жиі таайындалады. Мндай істерді арастыруда жауапкерлер кбінесе арыз туралы жазбалар мен зге жаттардаы ойылан олдара кмндатып дау келтіреді. Сарапшыа іс материалдарында бар олжазбалы мтіндер мен оларды зінділері салыстыру шін сынылады. ойылан олы дау туызып отыран тланы олтаба лгілері алынады, ажетті лгілерді алу шін сот длелді йарым шыарады.
йарымда:
- лгілерді алатын адам;
- лгілер алынуы тиіс адам (йым – егер йымны мріні лгісі ажет болса);
- наты андай лгілер жне андай санда алынуы тиіс екені;
- адам лгілерді алу шін ашан, кімге келуі тиіс екені;
- лгілер алынаннан кейін оларды ашан жне кімге табыс етілуі тиіс екені крсетілуі ажет.
лгілерді (мысалы, олтаба лгілерін) судьяны жеке зі де алуы ммкін.
ажет болса, егер (сараптамаларды баса трлері бойынша) процессуалды рекет лгілер алынатын жынысы баса адамды жалааштап шешіндірумен байланысты болмаса жне ерекше ксіби дадыны талап етпесе, дрігерді немесе баса маманны атысуымен алынуы ммкін.
Занама бойынша лгілерді алу ыы судьяа, сарапшыа, дрігерге немесе баса мамана берілген. лгілерді алу сараптамалы зерттеуді бір блігі болып табылатын жадайларда, бл рекеттерді сарапшы ана жргізуі ммкін.
лгілерді алу процедурасы тиісті тараптарды шаырудан басталады (негізінен лгілер талап оюшы жне жауапкер, сондай-а шінші тлалардан) алынуы ммкін. Судья адамды зіне шаырып, оны, олхат ала отырып, лгілерді алу туралы йарыммен таныстырады, оан жне осы іс жрізу рекеттеріне атысушы зге де адамдара оларды ытары мен міндеттерін тсіндіреді. Судья жеке зі немесе маманны атысуымен ажетті рекеттерді жргізеді, лгілерді алады, оларды орайды жне орауыша мр басады. лгілерді алу нтижелері іс жргізу рекеттеріні (сот отырысыны) хаттамасында тіркеледі, лгілерді алу шін жасалан рекеттер, бл ретте олданылан ылыми-зерттеу жне баса да дістер мен рсімдер, сондай-а лгілерді здері жазылады.
Жргізілетін сараптаманы ерекшелігі, процедуралы рекеттерді крделілігі зерттеу (зерттеуге дайынды) жмыстарын тек білікті адамны жасауын ажет етеді. Р АІЖК лгілерді алу жмыстарын дрігерді немесе баса маманны, сондай-а сарапшыны жргізуі тртібін реттейді. Р АІЖК 92-2 бабыны 1 блігіне сйкес, судья лгі алынатын адамды, сондай-а тиісті тапсырмасы жазылан йарымды дрігерге немесе баса мамана жібереді. Сотты йарымында осы іс жргізу рекетіне атысушыларды барлыыны ытары мен міндеттері крсетілуі тиіс. Дрігер немесе баса маман судьяны тапсырмасы бойынша ажетті рекеттерді жргізіп, ажетті лгілерді алады. лгілер оралады (буып-тйіледі), орауыша мр басылады. Одан кейін дрігер немесе баса маман жасаан ресми жатпен бірге судьяа жіберіледі. Сарапшы зерттеу процесінде сына лгілер дайындауы ммкін, бл туралы ол орытынды да крсетуі керек52.
лгілерді алу дісі мен ылыми-техникалы ралдары адамны мірі мен денсаулыы шін ауіпсіз болуы тиіс. атты ауыру сезінуін тудыратын крделі медициналы процедураларды немесе дістерді олдануа (лгілер алынуа) тиісті адам жазбаша трде келісім бергенде ана, ал егер ол адам кмелетке толмаан немесе психикалы аурумен ауыратын болса, бан оны зады кілдеріні де келісімімен жол беріледі.
Сараптамалы зерттеу жргізілген со сарапшы алынан лгілерді оралан, орауыша мр басылан кйінде з орытындысын осып сота жібереді.
Егер лгілерді судьяны тапсырмасы бойынша маман немесе сарапшы алан болса, онда ол ресми жат жасап, оан іс жргізу рекетіне барлы атысушылар ол ойаннан кейін іс материалдарына оса тіркеу шін судьяа беріледі.
52Судья мндай лгілерді дайындау жмыстарын жргізу кезінде зі атысуа ылы; бл процессуалды рекетке атысандыы жнінде ол зі жасайтын хаттамада крсетеді.
Зерттеу жргізгеннен кейін сарапшы лгілерді оралан жне орауыша мр басылан трінде зіні орытындысына оса тіркейді.
Сараптама трлері
Азаматты істерді талылау барысында сотпен таайындалатын сараптамалар оу дебиеттерінде трлі критерийлері бойынша жіктеледі. Сарапшыларды арнайы білімі (ксіби дайындыы) болуы тиіс білім салалар бойынша сараптамалар тмендегі трлерге блінеді:
1. Сотты-медициналы. Ондай сараптамаларды тек арнайы дипломдары бар дрігерлер жргізеді, оларды мамандытары сот йарымында крсетілген сратарды сипатына сйкес келуі тиіс.
2. Сотты-психиатриялы (сотты-наркологиялы). Мндай сараптамаларды да тек ана дрігерлер (дрігер-психиатрлар, дрігер-наркологтар) жзеге асырады. Соттар іске атысушы тланы рекетке абілетсіз деп тану; тланы рекет абілеттігі шектеулі деп тану; азаматты психиатриялы стационара жатызу жне т.б. азаматты істер бойынша осындай сараптаманы таайындайды.
3. Сотты-автотехникалы. Сараптаманы бл трі жол клік апаттарыны салдарынан келтірілген зиянды теу жне кімшілік органдар рекеттеріне шаымдану туралы істер бойынша таайындалады.
4. Сотты-бухгалтерлік. Мндай сараптамалар детте сот талылауыны пні ретінде салытар жне бюджетке тленетін зге де міндетті тлемдерді дрыстыын анытауа байланысты азаматты істер араланда таайындалады.
Сот сараптамаларыны аталан трлері наты белгіленген емес, олар сотты ндірісіндегі талап арызда крсетілген сратара орай таайындалады. осымшамысал ретінде сотты-олтабалы, сотты-тауартанулы, сотты-экологиялы жне т.б. сараптама трлерін атап крсетуге болады.
Сот сараптамаларыны белгілі нормативтік трлері бар. Р азаматты іс жргізу занамасында оларды келесі трлері бліп крсетілген:
- Жеке сараптама – бл бір ана сарапшыны жргізетін сараптамасы. Бл жадайда сарапшы сот йарымында крсетілген барлы сратара (егер олар оны кілеттігінде болса) жауап бере алады.
- Комиссиялы сараптама крделі сараптамалы зерттеулер жргізу ажет болан жадайларда таайындалады жне оны бір мамандытаы бірнеше сарапшы жргізеді. Сараптамалы комиссияны мшелері зерттеу нтижелерін бірлесіп талдайды жне орта пікірге келе отырып, орытындыа ол ояды, не орытынды беруді ммкін еместігі туралы хабарлама береді. Бл хабарламаа да сарапшылар комиссияны мшелері ол ояды. Сарапшылар арасында келіспеушілік туындаан жадайда оларды райсысы немесе сарапшыларды бір блігі жеке орытынды береді, не пікірі комиссияны баса мшелеріні орытындысымен сйкес келмейтін сарапшы пікірін орытындыда жеке тжырымдайды.
Сотты шыаран комиссиялы сараптама таайындау туралы йарымы сот сараптамасы органыны басшысы шін міндетті болып табылады. Сот сараптамасы органыны басшысы табыс етілген материалдар бойынша комиссиялы сараптама жргізу туралы з бетінше шешім абылдауа жне оны жргізуді йымдастыруа ылы.
- Кешенді сараптама іс шін маызы бар мн-жайларды анытауда ртрлі білім саласыны негізінде зерттеулер жргізу ажет болан жадайларда таайындалады; бл зерттеуді мамандыы ртрлі сарапшылар здеріні зіреті шеберінде жргізеді.
Кешенді сараптаманы орытындысында рбір сарапшыны андай зерттеуді, оны андай клемде жргізгені жне оны андай орытындыа келгені крсетілуі тиіс. рбір сарапшы орытындыны осы зерттеулер мазмндалан блігіне ол ояды.
рбір сарапшы жргізген зерттеулер нтижелеріні негізінде олар анытау шін сараптама таайындалан мн-жайлар туралы орта орытынды (орытындылар) тжырымдайды. Сараптаманы нтижелерін тжырымдауды тек зіреті бар сарапшылар ана жасай алады, олар орта орытындыа (орытындылара) ол ояды.
Сарапшылар арасында келіспеушіліктер болан жадайда зерттеулерді нтижелері комиссиялы сараптамалара ойылатын ережелерге сйкес рсімделеді.
Сот сараптамасы органына тапсырылан кешенді сараптама жргізуді йымдастыру оны басшысына жктеледі. Сот сараптамасы органыны басшысы сондай-а табыс етілген материалдар бойынша кешенді сараптама жргізу туралы з бетінше шешім абылдауа жне оны жргізуді йымдастыруа ылы.
Р АІЖК 98-ші бабыны 1 тармаына сйкес, осымша сараптама орытынды жеткілікті трде айын немесе толы болмаан, сондай-а брын зерттелген мн-жайлара атысты жаа мселелер туындаан кезде таайындалады. Бл сараптаманы ерекшелігі сол, ол сотпен (сараптама органыны басшысымен) осымша сараптама жргізу сол сарапшыны зіне немесе баса сарапшыа тапсырылуы ммкін.
айталама сараптама сарапшыны алдыы орытындысы жеткілікті трде негізделмеген не оны дрыстыы кмн тудыран, не сараптама жргізуді іс жргізу нормалары елеулі бзылан кезде дл сол объектілерді зерттеу жне дл сол мселелерді шешу шін таайындалады.
Сараптаманы таайындауды бл трін сот жалпы тртіппен (сратар шегін анытау, йарым шыару) таайындайды. Сонымен атар айталама сараптама таайындау туралы йарымда алдыы сараптаманы нтижелеріне келіспеуді длелдері келтірілуге тиіс.
айталама сараптама жргізу сарапшылар комиссиясына тапсырылады. Алдыы сараптаманы жргізген сарапшылар айталама сараптама жргізілген кезде атысып, комиссияа тсініктемелер бере алады, алайда олар сараптамалы зерттеугежнеорытынды жасауаатыспайды.
осымша жне айталама сараптама жргізу тапсырылан кезде сарапшыа (сарапшылара) алдыы сараптамаларды орытындылары табыс етілуге тиіс.
Егер екінші немесе есеп бойынша келесі сараптама бірнеше негіздер бойынша таайындалса, оларды бірі осымша сараптама, ал екіншісі айталама сараптама болып табылады жне мндай сараптама айталама сараптау туралы ережелерге сйкес жргізіледі.