Бйры арылы іс жргізуді айрыша белгілері
Бйры арылы іс жргізу бірінші сатыдаы сотта дербес сот ісін жргізу трі ретінде 1999 жылы Р Азаматты іс жргізу кодексіні абылдауымен колданыса енгізілді.
Елімізде нарыты айта руларды бастапы кезеінде брын олданыста болан аза ССР-ні Азаматты іс жргізу кодексіні ережелері дегейлері р трлі азаматты істер бойынша бірыай барлы азаматты істер шін бірдей процедураларды олдануды талап ететін еді. Мндай ережелерді сатау ажеттілігі соттар шін кп ыайсыздытарды туындатты, оны стіне, бл соттарды жктемесі лкен жадайында жмыс уаытын тиімсіз пайдалануа алып келетін еді. Осы жадайда дауыссыз (ойылан талаптар сотта дауланбайтын) азаматты істерді шешу шін жеке іс жргізу ережелерін абылдау керек екендігі крінді.
Осы санаттаы істерді арау бойынша кеестік кезеде тжірибе кп емес болатын. Осылайша, сол кезеде, егер ойылан талапта тланы келігін анытау талап етілмесе, онда алимент ндіруді зады трде арапайымдандыруа ол жеткізеді.
Алимент кмелетке толмаан балалар ктімі шін судьяны дербес аулысымен дірілетін жне оан кассациялы шыын берілмейтін. Дл осындай тртіппен арыз адамдарды іздестіруге шыан шыынды ндіру туралы арыздар да аралатын. Бл арыздар іскі істер органдарымен сота жолданып, атару паратары бойынша ндірілген сомалар бюджеті кірісіне жіберілетін. Мндай жгінулер бойынша шыан сот ауларын бірден зады кшіне енетін, біра алимент алушы мен алимент тлеуші73 арасында алиментке (алиментті млшеріне) атысты дау туындаан жадайда бл аулыны кшін судьяны зі (блек аулы шыару арылы) жоялатын еді.
1999 жыл абылданан жаа Р АІЖК –ні 13-ші тарауыны нормаларында дауыссыз талаптарды арастыруды арнайы тртіптері кзделген. Бірінші сатыдаы сотта іс жргізуді жеке трі ретінде бйрыты іс жргізуді енгізу арылы за шыарушы сот процедураларын арапайымдандыру масатын кздеген еді. Зады трде арапайым тртіппен арастыруы тиіс істер тізімі лайтылып, сот актісіні жаа трі – сот бйрыы олданыса енгізіліп, ол бйрытарды шыару жне кшін жою арнайы тртіп белгіленеді.
Р АІЖК 139-шы бабы 1 блігінде сйкес, сот бйрыы ндіріп алушыны ашалай сомаларды ндіріп алу немесе млікті борышкерді немесе ндіріп алушыны оларды тсіндірмелерін тыдау шін шыармай а жне сотта істі арамай а, даусыз талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шыарылан судьяны актісі74 болып табылады.
Сот актісіні бл анытамасы бйры шыарылатын іс жргізу тріні зі бір атар айрыша белгілерге ие екендігін крсетеді. Кодексті 13-ші тарауыны баптарын талдау негізінде ол тмендегідей белгілер болып табылады.
1. Мндай талаптар тек ашалай сомаларда немесе млікті ндіруге ана атысты, баса талаптар бл ндірісте ойылады. Бл талаптар даусыз болуы тиіс, олай болмаса даулы талаптар талап ою арылы іс жргізу негізінде шешу ажет.
2. Бйры арылы іс жргізуде сот талылау болмайды, тараптар сота шаырылмайды, ойылан талаптарды мн-жайы бойынша оларды пікірлерін сот тыдамайды.
3. Бйры арылы іс жргізуде атару параы берілмейді. Сот бйрыы атару жатыны есебінде олданылып, азастан Республикасындаы «Атарушылы іс жргізуі жне сот орындаушыларыны мртебесі туралы» Замен бекітілген тртіппен орындалады.
4. Сота жгіну сот бйрыын шыару арыз деп аталады, оны мазмны мен формасы Р АІЖК-ні 141-ші бабында крсетілген.
5. Бйры арылы іс жргізуді тараптар ретінде талап оюшы жне жауапкер емес, ндіріп алушы жне борышкер танылады75.
6. Занамада сот бйрыына атысты оны бзуды ерекше тртібі мен шарт кзделген. Шыарылан бйрыты судьяныі зі бзады, ал бл жнінде судья шыаратын іс жргізу жаты аулы деп аталады.
Сот бйрыын шыару туралы арыза ойылан талаптар Р АІЖК 141-ші бабында крсетілген, ол арыздарда:
- Арыз берілетін сотты атауы;
- ндіріп алушыны аты, оны трылыты жері немесе тран жері, зады тланы реквизиттері;
- Борышкерді аты, оны трылыты жері немесе тран жері, зады тланы реквизиттері;
- ндіріп алушыны талаптары жне сол талаптар негізделген мн-жайлар крсетіледі. Сонымен атар арыза мліметілген талаптарды растайтын жаттарды тізбесі оса тіркеліп крсетілуге тиіс.
Млік талап етілген жадайда арызда сол млікті ны крсетілуі ажет. Бл занаманы талабы ндіріп алушымен саталуы тиіс, себебі ол арызда зі атап ны мен бюджетке тленетін мемлекеттік баж млшері аныталады.
Сот бйрыымен шешілетін талаптарды тізіміне атысты Р АІЖК ережелеріне бірнеше рет згертулер енгізіледі. Бл 1999 жылдан кейін іргелес ы салаларыны за актілеріне згерістер енгізулермен байланысты болоды,ал Р АІЖК 140-шы бабыны ережелері азіргі трінде де,алашы нсасында да нотариалды жне атарушылыіс жргізу занамасымен тыыз байланысты болады.
Даусыз сипаттаы талаптарды шешу бойынша сот функцияларын брын мемлекеттік жне жеке нотариустар атаратын. жаттармен расталан міндеттемелер бойынша нотариустар жата атару жазбаларын76 жазатын,ал арыз жатында мндай атару жазбасыны болуы ндіріп алушыны сота жгіну ажеттілігіне босататын. Атару жазбасы мні бойынша сотты емес нотариалды – іс жргізу (нотариалды-процессуалды) актісі болатын, осы жатты негізінде сот орындаушылар борышкерден мжбрлеп ндіру рекетін жздеге асыра алатын. Бйры арылы іс жргізу тртібі занамаа жне тжірибеге енгізілген со сотты емес органдара жгіну ажет емес болды.
Р АІЖК-ні 140-шы бабына сйкес сот бйрыы:
1) Егер талап нотариатты трде куландырылан ммілеге негізделсе;
2) Егер талап жазбаша ммлеге негізделсе жне оны жауапкер мойындаса;
3) Егер талап тленбеген вексельге,акцептті болмауына жне нотариус жасаан акцепті кні белгіленбеуіне білдірілген наразылыа негізделсе77;
4) Егер келікті белгіленуіне немесе шінші тлаларды тарту ажеттігіне атысы жо, кмелетке толмаан балалар шін алименттерді ндіріп алу туралы талап млімдеген болса;
5) Егер азаматтардан жне зады тлалардан салытар мен баса да міндетті тлемдер бойынша бересіні ндіріп алу туралы талап млімделген болса;
6) Егер ызметкерге есептеп шыарылан,біра тленбеген жалаы мен зге де тлемдерді ндіру туралы талап млімделген болса;
7) Егер жауапкерді немесе борышкерді іздестіру жніндегі шыындары ндіріп алу туралы талаптарды ішкі істер органдары немесе аржы полициясы млімдеген болса;
7-1) егер азастан Республикасыны за актілеріне сйкес лизинг нысанасын дауыссыз талап ету туралы талап млімделген болса;
10)78 Егер кепіл беруші-борышкерге кепілге салынан затынан арыз сомасын ндіріп алу туралы ломбартты талабы млімделген болса шыарылады.
Сот бйрыын шыару туралы арыз бойынша бюджетке мемлекеттік баж тленеді;80 бл салы занамасыны талабы бірінші сатыдаы сота млікті талаптармен жгінуді баса трлерінеде таралады.
Арызды сот абылдамаан жадайда ндіріп алушыа ол тлеген (бюджетке енгізілген) мемлекеттік баж айтарылады. Шыарылан сот бйрыыны кші жойылан жадайда ндіріп алушы тлеген мемлекеттік баж айтарылмайды.
Судья сот бйрыын шыару туралы арызды Р АІЖК 153,154-баптарында кзделген негіздер бойынша абылдауы немесе айтаруы ммкін. Осылайша, судья арызды, егер:
1) млім етілген талап Кодексті 140-шы бабымен кзделмесе;
2) борышкер азастан Республикасы соттарыны юрисдикциясы шегінен тыс болса;
3) млім етілген талапты растайтын жаттар табыс етілмесе;
4) табыс етілген жаттар негізінде шешу ммкін емес ы туралы дауларды болуы крінсе;
5) арызды нысаны мен мазмны Кодексті 141-ші бабыны талаптарына сай келмесе;
6) арыза мемлекеттік баж тленбесе, арыз берген тлаа айтарады.
Судья сота арыз тскен кннен бастап ш кн мерзім ішінде оны абылдаудан бас тарту туралы йарым шыара алады (егер арызды абылдауа негіз болмаса). Сотта жолданан арызды абылданбаандыыосы талапты кейін талап ою іс жргізу (процессуалды) тртібімен оюа кедергі келтірмейді.
Судьяны сот бйрыын шыару туралы арызды абылдамауа жне з йарымымен ндіріп алушыа арызды кемшіліктерді жою шін мерзім белгілеуге ыы Р АІЖК 144-ші бабында крсетілген.
Бл ереже з мазмны бойынша Р АІЖК 155-ші бабына сайды, яни ол бойынша судья берілген талап арызды озалыссыз алдырады. Бл жерде айрыша белгі: Р АІЖК 144-ші бабыны 1-ші тармаында арыздаы кемшіліктерді жою шін сотпен белгіленген мерзім ш кннен аспауы тиіс, яни бл мерзім судьяны з алауымен белгілене алмайды.
Егер ндіріп алушы судьяны нсауларына сйкес йарымда белгіленген мерзімде арыздаы кемшіліктерді жойса, мемлекеттік бажды тлесе, арыз сота алаш тапсыран кні берілген деп есептеледі. Аталан мерзімді судья зарта алмайды, себебі ол жадайда сот бйрыын шыару мерзімдері бзылады. Р АІЖК 145-ші бабына сйкес, сот бйрыын шыаруа ш кндік81 мерзім белгіленген.
73Судьяны зі шыаран аулыны зі бза алатындыы туралы нормалар Кеестік ода рамындаы кейбір республикаларды іс жргізу кодекстерінде бар болатын. Жиі жадайда мндай аулылар АІЖК-ні рылымына кірмейтін жеке нормативтік-ыты актілер негізінде шыарылатын.
74Бл жерде бапты нормативтік редакциясы келтірілді.
75«ндіріп алушы» жне «борышкер» атаулары азастан Республикасы «Атарушылы іс жргізу жне сот орындаушыларыны мртебесі туралы» Заында да олданылады.
76Атару жазбалары жазылуы тиіс жаттар тізімі нотариалды занамамен реттелетін.
77Бапты бл тармашасыны мтіні крделі (ыйын) редакцияда берілген. Оу ралында баса (нормативтік емес) редакция сынылады: «егер ойылан талап вексельді тленбегендігі жнінде жасалан наразылыпен, акцепті болмауымен жне нотариус жасаан акцепті кні белгіленбеуімен негізделген болса».
78 8, 9 тарматар 2001 жылы 11 шілдедегі №238-ІІ Р Заымен алынып тасталып, бл бапа 2000 жылы 5 шілдедегі №75-ІІ, 2001 ж. 2 наурыздаы №162-ІІ, 2004 ж. 10 наурыздаы №532-ІІ Р Задарымен згерістер енгізілді.
79Осы бапты нормативтік редакциясы: сот бйрыы:
1) егер талап нотариатта куландырылан ммілеге негізделсе;
2) егер талап жазбаша ммлеге негізделсе жне оны жауапкер таныса;
3) егер талап тленбеген вексельге,акцептті болмауына жне нотариус жасаан акцепті кні белгіленбеуіне білдірілген наразылыа негізделсе;
4) егер келікті белгіленуіне немесе шінші тлаларды тарту ажеттігіне атысы жо, кмелетке толмаан балалар шін алименттерді ндіріп алу туралы талап млімделген болса;
5) егер азаматтардан жне зады тлалардан салытар мен баса да міндетті тлемдер бойынша бересіні ндіріп алу туралы талап млімделген болса;
6) егер ызметкерге аударылан, біра тленбеген жалаы мен зге де тлемдерді ндіру туралы талап млімделген болса;
7) егер жауапкерді немесе борышкерді іздестіру жніндегі шыындары ндіріп алу туралы талаптарды ішкі істер органдары немесе аржы полициясы млімдеген болса;
7-1) егер азастан Республикасыны за актілеріне сйкес лизинг нысанасын даусыз талап ету туралы талап млімделген болса;
10) егер кепіл беруші-борышкерге кепілге салынан затынан ндіріп алу туралы ломбартты талабы млімделген болса, шыарылады.
80Азаматты істер бойынша мемлекеттік баж тлеу млшері салы занамасымен реттеледі.
81Бл мерзім арыз сота келіп тскен кннен бастап есептеледі.