Талап арызда келесі млеметтер

1) арыз берлетін сотты атауы;

2) талап оюшыны атауы, оны трылыты жері, трылыты жері бойынша тіркелгені туралы мліметтер немесе, егер талап оюшы йым болса, оны тран жері, салы тлеушіні тіркеу нмірі мен банктік реквизиттері, сондай–а, егер арызды оны кілі берсе, кілді атауы мен мекен-жайы;

3) жауапкерді тегі, аты жне кесіні аты (егер ол жеке басын куландыратын жатта крсетілген болса), туан кні, айы, жылы, оны трылыты жері немесе трын жері, ал егер жауапкер зады тла болып табылса, онда оны атауы, орналасан жері, сондай – а егер талап оюшыа бл деректер белгілі болса, осыша тіркелген салы нмірі;

4) талап оюшыны ытарын, бостандытарын немесе зады мдделерін жне оны талап ою талаптарын бзуды немесе бзу аупіні мні;

5) талап оюшы зіні талаптарын негіздейтін мн-жайлар жне бл мн- жайларды растайтын длелдемелер;

6) егер талап ою баалауа жатса, талап оюды баасы;

7) ⁹³

8) арыза оса тіркелетін жаттарды тізбесі крсетілуге тиіс.

Арызда дауды шешу шін маызы бар зге де млеметтер крсетілуі, сондай-аталапкерді тініші баяндалады;

Егер талап арызды мемлекеттік немесе оамды мдделерді орау масатында прокурор берген болса, арызда мемлекетті немесе оамды мддені неден тратыны, андай ыты бзыланы негізделуі ажет, сондай-а заа, немесе зге де нормативтік ыты актілерге сілтеме болуы керек. Прокурор азаматтарды мдделері шін сота жгінген жадайда талап арызда ол азаматты зіні талап оюы ммкін еместігіні себептерін крсетуі ажет; арыза, рекетке абілетсіз адамны мделері шін арыз беретін жадайларды оспаанда, азаматты сота талап оюымен жгінуге келісімін растайтын жат оса тіркелуге тиіс.

Арыза талап оюшы немесе талап арыза ол оюа жне оны сынуа кілеттігі блан кезде оны кілі ол ояды.

Р АІЖК 151-ші бабына сйкес, талап оюшы іс дрыс жне уатылы шешеілуі шін сота осымша жаттар сынуа міндетті. Бл талаптар азаматты – ыты дауды шешу сипатына арамастан барлы талап арыздарына атысты.

Талап арыза:

- жауапкерлер мен шінші тлаларды санына арай талап арызды кшірмесі;

- мемлекетті баж тлеуді растайтын жат;

- кілді кілеттігін уландыратын сенімхат немесе зге де жаттар;

- талап оюшы зге талаптарын негіздейтін мн-жайларды растайтын жаттар, егер кшірмелер оларда болмаса, жауапкерлер мен шінші тлалар шін бл жаттарды кшірмелері;

- оны дауа салан жадайда нормативтік ыты актіні мнін;

- талап оюшыны

сот шыындарыны тленуін кейінге олдыру туралы;

• сот шыындарыны тлеу мерзімін зарту туралы;

• сот шыындарын тлеуден босату туралы;

• сот шыындарыны млшерін азайту туралы;

• талап оюды амтамасыз ету туралы;

• длелдемелер талап ету туралы тініштері егер ол тініштер талап арызда жазылмаан болса⁹⁴ тіркеледі;

Сота талап арызды тсуі судьяны ол арызды сотты ндірісіне абылдау туралы мселені шешуін ажет етеді. Р АІЖК 152-ші бабына сйкес, судьяны бл процессуалды рекетті жасауына арыз тскен кннен бастап бес кн уаыт беріледі⁹⁵. Талап арызды абылдай отырып, судья азаматты істі озау туралы йарым шыарады.

Судья сота келіп тскен талап арызда абылдаудан з йарымымен бас тартта алады, мысалы, егер арыз азаматты сот ісін жргізу тртібімен арауа жатпаса. Мысалы, талап арызда лдекімге ылмысты удалау жне ылмысты жаза таайындау туралы талап ойыла алмайды. Осылайша, егер сол тараптарды арасындаы дау бойынша, сол нысана туралы жне сол негіздер бойынша шыарылан сотты зады кшіне енген шешімі, немесе талап оюшыны талап оюдан бас тартуына байланысты іс бойынша ндірісті ысарту туралы, немесе тараптарды бітімгершілік келісімін бекіту туралы сот йарым болса⁹⁶,судья тскен арызды абылдаудан бас тартады (АІЖК 153-ші бабыны 1-ші блігіні 2 тармашасы).

Судья арызды абылдаудан бас тарту туралы длелді йарым шыарады, онда, егер іс азаматты сот ісін жргізу тртібімен арауа жне шешуге жатпаса, талап оюшыны андай органа жгінуі жн екендігін крсетіледі.

Арызды абылдаудан бас тарту туралы йарым ол арыз сота тскен кезден бастап бес кн мерзімде шыарылуы жне арыз берушіге арыза оса тіркелген барлы жаттармен бірге табыс етілуге немесе жіберілуге тиіс. Талап оюшы сота зі келген жадайда йарым оны олына беріледі немесе барлы ажетті жаттар тіркеліп, пошта арылы жнелтіледі. Егер арызды абылдамау туралы сот йарымына талап оюшы шаым бермесе (прокурор наразылы келтірмесе), онда сол йарымны зады кшіне енгендігі келешекте талап оюшыны солжауапкерге,солнысана жне солнегіздер бойынша сота айтадан жгінуіне жол бермейді.

Іс жргізу заына сйкес талап арыз талап оюшыа айтарылуына⁹⁷ жол беріледі. Судья талап арызды келесі жадайларда айтарып, айтару негіздерін з йарымында наты крсетеді:

- талап оюшы істерді осы санаты шін дауды сота дейін алдын ала шешуді задармен белгіленген тртібін сатамаса жне осы тртіпті олдану ммкіндігі жойылмаса (мысалы, сота денсаулыа келтірілген зиянды алпына келтіру (теу) туралы талап арыз тсті. Талап арыз талап оюшыны жмыс берушісіне арсы баытталан, себебі баытсыз жадай ндіріс объектісінде болып, адамдарды жарааттануы орын алан. Мндай жадайда мдделі тла ндіріс орныны кімшілігіні атына алдын ала арыз беруге тиіс; млімдеген талаптарды орындаудан кімшілік бас тартан жадайда ана сота талап арыз жолдануы ммкін);

- іс осы сотты соттауына жатпаса (мысалы, трын йге меншік ыын тану туралы талап арызы Астана аласыны ауданды соттарыны біріне берілген, ал дауды пні (трын й) Амола облысы аудандарыны бірінде орналасан. Бл жадайда талап оюшы ерекше соттылы ережелерін бзандытан оны берген арызы айтарылады);

- арызды рекетке абілетсіз адам берсе (мндай негіздер бойынша кмелетке толмаан тлаларды талап арыздары, ал сирек жадайларда – денсаулы жадайларыны салдарынан з рекетіне жауап бере алмайтын кмелеттік жастаы тлаларды берген талап арыздары да айтарылады);

- арыза оан ол оюа кілеттігі жо адам ол ойса;

- осы немесе баса бір сотты іс жргізуінде сол тараптар арасында, сол нысана туралы жне сол негіздер бойынша дау жнінде азаматты іс бар болса;

- коммуналды млікті басаруа ылы орган жылжымайтын млікке ыты мемлекеттік тіркеуді жзеге асыратын органны осы затты есепке тіркеген⁹⁸ кнінен бастап бір жыл мерзім ткенге дейін жылжымайтын зата коммуналды меншікті тану туралы⁹⁹ арызбен сота жгінсе;

- арызды айтару туралы талап оюшы млімдесе (бл рекетті талапкер тиісті арыз беру жолымен жасайды).

Талап оюшы талап арызына жеке зі ол ояды, ол андай да себептер бойынша ол оя алмаан жадайда талап арызына оны кілі ол ояды. Егер талап арыза тіркелген сенімхатта кілді талап арыз беруге жне оан ол оюа кілеттігі болмаса, ондай талап арызды да судья айтарып береді.

Судья арызды айтару туралы длелді йарым шыарады, онда арыз берушіге, егер іс осы сотты соттауына жатпайтын болса, андай сота жгіну керек екендігін, не істі орауа кедергі келтіретін мн-жайларды алай жою ажет екендігін крсетеді. Талап арызды айтару туралы йарым ол сота тскен кннен бастап бес кн мерзімде шыарылуа жне арыза оса тіркелген барлы жаттармен арыз берушіге тапсырылуа (жіберілуге) тиіс.

Р АІЖК 153-ші бабында жне 154-ші бабында крсетілген процессуалды рекеттер салдарыны айырмашылытарын айтып ткен жн. Талап арызды абылданбаандыы адам сота айталап жгіну ммкіндігінен айырылатындыын білдіреді (153-ші бап).

Арызды айтару туралы йарым шыан жадайда талап оюшы жол берілген кемшіліктерді жойса, оны сол жауапкерге, сол нысана туралы жне сол негіздер бойынша талап оюмен сота айтадан жргінуіне шыарылан йарым кедергі келтірмейді (154-ші бап).

Талап арызды озалыссыз алдыру талап арыздарыны жне оларды осымшаларыны сапалы рсімделуін амтамасыз ететін іс жргізушілік тсілдерді бірі болып табылады. Р АІЖК 155-ші бабына сйкес, судья талап арыз Р АІЖК 150-ші бабыны талаптарына жне 151-ші бабыны 1) – 3) тармашаларына сай келмеген жадайда арызды озалыссыз алдыру туралы йарым шыарып, бл туралы талап арызды берген тлаа хабарлайды жне оан кемшіліктерді тзету шін мерзім белгілейді.

Егер талап оюшы судьяны нсауларына сйкес жне ол белгілеген мерзімде йарымда аталан талаптарды орындаса, талап арыз оны сота алашы тапсыран кні берілген болып есептеледі. Олай болмаан жадайда арыз берілмеген болып есептеледі жне судьяны йарымымен оан оса тіркелген барлы жаттармен бірге талап оюшыа айтарылады.

Арызды айтарыландыы талап оюшыны сол жауапкерге, сол нысана туралы жне сол негіздер бойынша талап оюмен сота айтадан жгінуіне кедергі келтірмейді. Арызды айтару туралы сот йарымымен келіспеген талап оюшы тарапынан сол йарыма жеке шаым берілуі жне прокурорды наразылыы келтірілуі ммкін.

Р АІЖК 156-шы бабы жауапкерді арсы талап ою ыын кздеген. Жауапкер бірінші сатыдаы сот шешім шыарана дейін алашы талап оюмен бірлесіп арау шін талапкерге арсы талап оюа ылы. арсы талап ою процедурасы талап ою туралы жалпы ережелер бойынша жргізіледі. Мндай талап оюа уаытты шектеулерден баса, арыз келесі белгілермен сипатталады:

- арсы талапты алашы талаптан ешбір артышылыы жо, яни арсы талапа атысты алашы талапты да ешбір артышылыы жо; арсы талап жауапкермен беріліп, сотта жалпы іс жргізу ережелеріне сйкес арастырылады;

- зіні мазмны жне масаты бойынша арсы талап алашы талапа арсы іс жргізушілік ораныс ралы болып табылады;

- жауапкерді арсы талабын анааттандыру талап оюшыны талаптарын толытай немесе ішінара анааттандырусыз алдырылатындыын білдіреді;

- арсы талап арызды сот ндірісіне абылданандыы азаматты іс бойынша екі тараптарды ойан талаптары бойынша орта бір шешім шыаруды ажет етеді;

- арсы талап оюды абылдау (тараптарды ыты дайындыы жеткілікті болан жадайда) оларды бітімгершілік келісімге келу ммкіндігін туындатады;

- Р АІЖК 157-ші бабыны 3 тармаына сйкес, арсы жне алашы талап оюларды арасында зара байланыс болуы ажет; жне оларды бірлесіп араудауларды нерлым жылдам жне дрыс арауа келетін болса, сот арсы талап арызды ндірісіне абылдайды.

 

⁹³ 7 тарма азастан Республикасыны 2001 жылы 11 шілдедегі №238 Заымен алынып тасталды.

⁹⁴Асты сызылан мтінні нормативтік редакциясы: «талап оюшыны мерзімді кейінге алдыру, зарту, сот шыындарын тлеуден босату немесе оларды млшерін азайту туралы, талап оюды амтамасыз ету, длелдемелерді талап ету туралы тініші жне, егер олар талап арызда жазылмаан болса, басалар да оса тіркеледі».

⁹⁵Р АІЖК-ні осы ережесіні аза тіліндегі жне орыс тіліндегі мтіндеріні арасында айшылытар бар. аза тілінде:«Судья талап арыз тскен кннен бастап бес кн мерзімде оны сот ісін жргізу шін абылдау туралы мселені шешуге ылы».

Орыс тілінде:«Судьяобязан в пятидневный срок со дня поступления искового заявления решить вопрос о принятии его к производству суда».

⁹⁶Кодексті осы бабыны 1 блігіні 2-ші тармашасы жне 247 бабыны 2-ші тармашасыны арасындаы айшылытар:АІЖК 153-ші бабыны 1 блігіні 2 тармашасы: «егер: сол тараптардыарасындаы дау бойынша, сол нысанатуралы жне сол негіздербойынша шыарылан сотты зады кшіне енген шешімі немесе талап оюшыны талап оюдан бас тартуына байланысты іс бойынша сот ісін жргізуді тотату туралы немесе тараптарды бітімгершілік келісімін бекіту туралы сот йарымы болса, судья талап арызды абылдаудан бас тартады».

АІЖК 247-ші бабыны 2 тармашасы: «егер: сол тараптарды арасындаы сол мселе туралы дау бойынша жне сол негіздер бойынша шыарылан, зады кшіне енген сот шешімі немесе талап оюшыны з талабынан бас тартуына немесе тараптарды бітімгершілік келісімін орнытыруына байланысты іс бойынша іс жргізуді ысарту туралы сотты йарымы болса, іс бойынша іс жргізу ысартылады».

Назар аударыыз: «тотату» мен «ысарту» процессуалды терминдеріні ыты маынасы бірдей емес. Бл баптарда «бекіту» мен «орнытыру» терминдері бір маынада берілген, ал «орнытыру» деген сз тжірибеде олданылмайтын термин.

⁹⁷Мндай іс жргізу рекеті (талап арызды айтарып беру) брын олданыста болан аза ССР-ні Азаматты іс жргізу кодексінде кзделмеген болатын.

⁹⁸Кодексті 154-ші бабыны 1 блігіні 6 тармашасыны мтіні: «коммуналды млікті басаруа ылы орган жылжымайтын млікке ыты мемлекеттік тіркеуді жзеге асыратын органны осы затты абылдаан кнінен бастап бір жыл ткенге дейін жылжымайтын зата коммуналды меншікті тану туралы тінішпен сота жгінсе талап арыз айтарылады». Назар аударыыз: Бл бапта аталан мемлекеттік тіркеуді жзеге асыратын орган затты абылдауы ммкін емес, ол тек ана тіркеуге (есепке) ала алады. «тініш» деген сзді олданылуы орынсыз, себебі бл жадайларда сота тініш емес, арыз беріледі.

⁹⁹Бл сра ерекше тртіппен азаматты істерді арау процедурасына арналан блімде наты арастырылан.