Азаматты істі арау тртібі

 

Азаматты істі арау іске атысушы адамдарды міндетті трде хабардар ете отырып, сот отырысында жргізіледі. Сот отырысында траалы етушіні міндеттері Р АІЖК 176-шы бабымен кзделген. Траалы етушіні міндетін судья атарады. Траалы етуші істі барлы мн-жайыны толы, жан-жаты жне объективті аныталуын, іс жргізу рекеттерінде дйектіліктін жне тртіпті саталуын, процеске атысушыларды здеріні іс жргізу ытарын жзеге асыруын жне оларды з міндеттерін орындауын, процесті трбиелік ыпалын амтамасыз ете отырып, отырысты барысына басшылы жасайды, аралатын іске атысы жо мселелерді барлыын сот арауынан шыарып тастайды.

Процеске атысушыларды айсыбірі траалы етушіні іс-рекетіне арсылы білдірген жадайда бл арсылы білдірулер сот отырысыны хаттамасына енгізіледі. Траалы етуші зіні іс-рекеттеріне атысты тсініктеме береді.

Траалы етуші сот отырысында тиісті тртіпті амтамасыз етілуіне ажетті шаралар олданады. Оны кімі процеске атысушыларды барлыы шін, сондай-а сот отырысы залында отыран азаматтар шін міндетті.

Судьяны траалы етуімен (Р АІЖК 177-ші бабыны талаптарына сйкес) іс бойынша барлы длелдемелер зерттеледі, прокурорды, мемлекеттік органдар мен жергілікті зін-зі баса органдарыны орытындылары тыдалады.

Істі арау процесіндегі траалы етушіні ерекше рлі істі басынан аяына дейін жргізумен аныталады, яни сот мжілісіні басталан стінен бастап, іс бойынша шешім шыарылана дейін процесті бір судья жргізеді. Істі талылау барысында траалы етушіні ауыстыруа жол берілмейді, ал объективті себептерге байланысты істі арау процесінде судья ауысан жадайда істі арау басынан бастап жргізілуге тиіс.

Траалы етушіге сот залындаы барлы сот приставтары баынады. Судья сот отырысы залына кірген кезде залдаы барлы атысушыларды орнынан труы Р АІЖК 178-ші бабымен кзделген міндет жне за жылы дстрлер бойынша алыптасан сотты этикет элементі болып табылады. Сот шешімін жне істі шешім шыарусыз аятайтын сот йарымын отырыс залындаы жртты барлыы трегеп трып тыдайды. Процеске атысушылар судьяа трегеп трып жгінеді жне здеріні айатары мен тсініктемелерін айтады. Осы ережені орындамауа траалы етушіні рсатымен ана жол берілуі ммкін, яни тланы денсаулыы болмаан жадайда немесе оны зге дене кемістігіне байланысты ана бл ережені орындамауа болады. Процеске атысушылар, сондай-а сот отырысы залындаы барлы азаматтар белгіленген тртіпті сатауа міндетті.

Р АІЖК 179-шы бабына сйкес траалы етуші сот отырысында тртіп бзушылара атысты келесі шараларды олдана алады:

1. істі арау кезінде тртіп бзан адама траалы етуші сотты атынан ескерту жасайды;

2. тртіпті айталап бзан кезде іске атысушы адам сот йарымы бойынша сотта іс арауды барлы уаытына немесе оны бір блігіне сот отырысы залынан шыарылып, жіберілуі ммкін. Соы жадайда траалы етуші отырыс залына айта жіберілген адамды ол жо кезде жасалан іс жргізу рекеттерімен таныстырады;

3. іске атыспайтын (істі арау кезінде залда отыран азаматтар) тртіпті айталап бзаны шін траалы етушіні кімімен отырыс залынан шыарылып жіберіледі.

Р АІЖК 179-шы бабыны алынып тасталан 4 блігі:

Сот отырысында тртіп бзуа кінлі сота атысушы адамдара сот кімшілік ы бзушылы туралы за актілерінде белгіленген тртіппен тікелей сотта іс арау барысында кімшілік жаза белгілеуге ылы. Судьяны бл іс жргізу рекеті кімшілік занама талаптарына сйкес келуі тиіс.¹⁰⁶

Р АІЖК 179 бабыны алынып тасталан 5 блігі:

Егер сот отырысында тртіп бзушыны іс – рекеттерінде ылмыс белгілері болса, сот тртіп бзушыа атысты ылмысты іс озау туралы мселені шешу шін материалдарды, бл туралы прокурора хабарлай отырып, тиістіанытау немесе алдын ала тергеу органына жіберіледі.¹⁰⁷

6. істі арау барысында оан атысушы азаматтарды жаппай тртіп бзуы ттенше жадай болып табылады. Бл жадай тараптармен немесе іске атысушы зге де тлалармен йымдастырылуы ммкін; бл сонымен атар сот приставыны біліксіз рекеттеріні салдарынан туындауы ммкін. Мндай жадайда сот іске атыспайтын азаматтарды барлыын сот отырысы залынан шыарып, істі жабы отырыста арауы, немесе істі арауды кейінге алдыруы ммкін.

Істі арау шін белгіленген уаытта траалы етуші сот отырысын ашып, андай азаматты іс аралуа тиіс екенін жария етеді. Содан кейін сот отырысыны хатшысы осы азаматты іс бойынша

- шаырылан адамдардан кімні келгенін;

- келмеген адамдара хабар берілген-берілмегенін;

- оларды келмеу себептері туралы андай мліметтерді бар екенін сота баяндайды.

Траалы етуші келгендерді кім екенін анытап, сондай-а лауазымды адамдар мен кілдерді¹⁰⁸ кілеттіктерін тексереді.

Іс жргізу тілін мегермеген адамдар атысатын істерді талылауда аудармашы маызды рл атарады. Осыан байланысты Р АІЖК 182-ші бабыны талаптарына сйкес, судья аудармашыа оны міндеттерін тсіндіреді.

Траалы етуші аудармашыа – оны іс жргізіліп отыран тілді білмейтін адамдарды тсіндірмелерін, айатарын, млімдемелерін, ал бл адамдара іске атысушы адамдар мен куларды тсіндірмелеріні, айатарыны, млімдемелеріні, жария етілетін жне істе бар жаттарды, дыбыс жазбаларды, сарапшылар орытындыларыны, мамандар консультацияларыны, сондай-а судья кімдеріні, сот аулылары мен шешімдеріні мазмнын аудару міндетін тсіндіреді.

Траалы етуші аудармашыа крінеу дрыс емес аударма жасааны шін азастан Республикасыны ылмысты кодексінде кзделген жауапкершілік жнінде ескертеді. Аудармашыны бл туралы олхаты сот отырысыны хаттамасына оса тіркеледі.

Р АІЖК 183-ші бабына сйкес, сота атысуа келген кулар сот отырысы залынан шыарылады. Траалы етуші жауап алынан куларды жауап алынбаан кулармен сйлеспеуіне атысты шаралар олданады. Шынайы жадайда іс жргізу заыны осы шартын орындау иын боландытан, соан байланысты судья сралан куларды сотмжілісі аяталана дейін сот залында алуы туралы кім шыара алады.

Р АІЖК 184-ші бабына сйкес, тараптар істі ай судья арайтынын білуге ылы. Траалы етуші зін (сот рамын) жария етіп, прокурор, сарапшы, маман, сот отырысыны хатшысы ретінде кімдерді атысатынын хабарлайды жне іске атысушы адамдара оларды арсылы білдіру ыын тсіндіреді.

Р АІЖК 184-ші бабына сйкес, траалы етуші іске атысушы адамдара оларды ытары мен міндеттерін, соны ішінде тараптара дауды шешу шін аралы сота жгіну ыын жне осындай рекетті салдарын тсіндіреді. Судьяны бл рекеті екі рет орындалады (істі арауа зірлеу кезінде) жне екінші рет – тікелей сот талылауы барысында. Сот талылауыны басында іске атысушы адамдар з тінімдерін жасай алады. Дл осындай ытара іске атысушы тлаларды кілдері де ие, егер млімделетін тінімдер іспен байланысты болса.

Іске атысушы адамдарды жне кілдерді тінімдері імке атысушы баса адамдарды пікірлері тыдалан со сот йарымымен шешіледі.

 

¹⁰⁶Р 10.12.2009 ж. №227-IV Заымен алынып тасталды.

¹⁰⁷Р 10.12.2009 ж. №227-IV Заымен алынып тасталды.

¹⁰⁸Тапсырма бойынша кілдік ететін тлалар сота з сенімхаттарын, кмелетке толмаандарды зады кілдері – балаларды тууы туралы куліктерін, ораушылар мен оранушылар ораушылы жне оранушылыты растайтын жаттарын жне т.б. сынады. Іс жргізу занамасы кілдерді кілеттіктерін растайтын зге де жаттарды сынылуына жол береді.