Топыраты зін зі тазалауы жне жер ыртысын санитарлы орау мселелерін сипаттаыз
Жер ыртысыны зін зі тазалауы – бл топыраты бастапы алпына келтірілуіне баытталан згерістер. зін-зі тазалауды санитарлы-гигиеналы жне эпидемиологиялы маызы зор. Топыра алдытарды залалсыздандыру шін табии орта болып табылады. Онда экзогенді органикалы заттарды кп блігінде детоксикация (залалсыздандыру, бзылу, уытты емес заттара айналу) жріп жатады. Бл заттар ауыз, май, кмірсу жне оны алмасу заттарыны органикалы емес заттара айналанша (минерализация процессі) ыдырауына кеп соады. Осы процесспен атар топырата гумификация процессі – органикалы заттар алдытарынан жаа иын органикалы осылыс тзілу процессі жріп жатады, оны атауы – гумус(арашірік). арашірікті рамында кміртекті млшері те кп. Кміпртекті органикалы осылыстарды рамында 2-3 есе артуы топыраты ластануына кеп соуы ммкін. арашірікті рамындаы кміртекті сімдік рамындаы кмртекке атынасы гумификация коэффициенті деп аталады.
Топыра рамына тскен баса заттарды майсыздандыру процессі те иын жне микроазалар кмегімен іске асады. Кмірсуды біраз блігі аэроб жадайында CO2 кйіне дейін ышылданып, энергия блінді, ал баса блігі (моносахаридтер) микробты жасушаларды гликогенін синтездейді. Аэробты жадайларда майларды ыдырауы май ышылдарыны пайда болуы мен энергия блініне дейін, ал анаэробты жадайларда - H2, CO2 жне т.б. пайда боланша те баяу жреді. Ауыздар аминышыылдарына дейін ыдырайды. Аминышылдарыны бір блігі микробты жасушаларды мір сруіне жмсалады. Азот алмасуыны німі аэроб бактерияларыны кмегімен биохимиялы ышылданады. Бл процессті нитрификация деп атайды. ышылдау процесстерімен бірге топырата айта рылу процессі де жреді. Денитрификация процессі газ блінуімен жреді. Бактерияларды айта ру рекеттеріні дрежесі оларды биохимиялы ерекшеліктеріне арамастан ортаны рамына, оны реакциясына жне баса жадайлара туелді.
Топыраты гигиеналы ерекше рлі патогенді микроазаларды, е алдымен спора тзбейтін азаларды залалсыздандыру процессімен байланысты. Бактерияларды жойылуына себепші сапрофиттерді бсекелестігі, механикалы факторы сері, кн кзіні бактерицидтік сері, электрохимиялы энергияны сырты арым-атынастары. Залалсыздандыруды тиімділігі бактерия тріне, топыра рамы мен рылысына жне т.б. байланысты. Топыраты бл ерекшелігі шаруа-трмысты жне нерксіптік жер асты суларын тазарту шін фильтрация аладарын салу шін олданылады.
Топыраты зін зі тазартуы немі болмайтынын айта кеткен жн, тым атты ластану бкіл жарамды микрофлораны блінуіне кеп соады.
Жер ыртысын санитарлы орау – топыра рамына ластауды шектеу шін, топыраты зін зі тазалау процессін бзбайтын, адам міріне ауіп келтірмейтін клемде сімдік рамында ластаушыларды жиналуына бгет болатын, ауаны, жер асты, жер сті суларын ластамайтын іс-шаралар жиынтыы.
Бл іс-шаралара:
1. Халыты денсаулыын сатап алу масатында жер ресурстарын тиімді пайдалану шін олданылатын за жне административтілік іс-шаралар.
2. Санитарлы-орау зоналары жне баса да рылыстарды салу шін жер блігін бліп беру масатында жоспарлау іс-шаралары.
3. алдысыз жне аз алдыты нерксіп орындарын салу шін технологиялы іс-шаралар. 4.Топыраты санитарлы тазалануы.
Топыраты санитарлы орау жніндегі шаралар.Топыраты санитарлы орау, топырапен байланысты инфекциялы жне паразиттік ауруларды, сол сияты экологиялы тізбекті барлы тарматары арылы топыраа ЭХЗ мен радионукдидтерді тікелей немесе жанама жолмен тсуі нтижесінде пайда болатын ауруларды дамуына кеп сопайтын топыраты сапасын сатауа баытталан шаралар кешені болып табылады.
Бл шаралар кешеніні рамына ластаушы заттарды гигиеналы нормалау, занамалы, технологиялы, санитарлы-техникалы, жоспарлау шаралары, топыраты санитарлы жадайын мемлекеттік санитарлы-эпидемиологиялы баылау кіреді. Олар топыраты адам шін маызды табии рамы мен асиеттерін сатауа жне алпына келтіруге, топыраты нерксіп ксіпорындарыны зиянды заттарымен, трлі алдытарымен, ауыл шаруашылыыны агрохимикаттарымен, жануарлар мен сімдіктерді алдытары тріндегі органикалы заттармен ластануыны алдын алуа баытталан. Гигиеналы нормативтерді зірлеу топыраты санитарлы орау жйесіндегі аса маызды буындарды бірі болып табылады. азіргі уаытта топыра рамында ондаан мы заттар кездесетін болса, оларды ішінде тек 200 астам заттара бекітілген нормативтер бар. Оларды ауіпсіз дегейі, биологиялы сер ету механизмі, болашатаы салдары, топыра биоценозына сері, баса орталар арылы жанама сер ету ммкіндіктері жніндегі мліметтерді болмауы, топыраты химиялы ластануын гигиеналы баалауды жне тымды алдын алу жніндегі іс-шараларды зірлеуді едуір иындатады. Топыраа тскен экзогенді химиялы заттар мен радионуклидтер р трлі орталара миграцияланып, р трлі жолдармен азаа тсе алатындытан, топыратаы ластаушы заттарды гигиеналы нормалауды маызы арта тседі
Технологиялы іс-шаралар нерксіп орындарында алдысыз немесе аз алдыты, жабы циклді технологиялар жасауа, уытты заттарды уыттылыы аз заттармен алмастыруа, елді мекендерді тазарту технологияларын жасартуа, алдытарды залалсыздандыруа, т.б. масаттара баытталан. Олар топыраты ластануыны алдын алады жне топыраты санитарлы орау жніндегі е прменді шаралар болып табылады.
Жоспарлау шаралары алдытарды залалсыздандыру мен айта пайдалануа арналан ондырыларды рылысы шін жер телімін дрыс тадап алу, оларды айналасында санитарлы-ораныс айматарын орнату жне сатау, полигондарды территориясын айматара блу, алдытарды тасымалдайтын автоклік озалысыны сызбасын тадау мселелерін шешеді.
Занамалы-шаралар орындалуыны зады кші бар жне задар мен зге де зады кші бар жаттар жйесінде бекітілген іс-шаралар болып табылады.
Занамалы актілерде жерді пайдалануды зады нормалары, алдытарды пайда болуы мен залалсыздандыру рдістері реттеу, р трлі мемлекеттік органдар мен шаруашылы субъектілерді ызметтері мен ытары, оларды зара рекеттесулері, за талаптарын орындамааны шін жауапкершіліктері, бекітіледі. Занамалы іс-шаралара сол сияты, згеріп отыратын шынайы жадайда топыраты санитарлы орау жнінде жаадан туындаан мселелерді реттеуге баытталан, мемлекеттік жне лт аралы дегейдегі жаа задарды дайындау мен оларды олданыса енгізу де жатады.
Топыраты санитарлы орауда елді мекендерді атты жне сйы алдытардан санитарлы тазартуа баытталан санитарлы-техникалы іс-шаралара да лкен гигиеналы мн беріледі
4.Топыраты сапасын санитарлы-эпидемиологиялы баалау сапасын тсіндірііз.Жер ыртысын санитарлы баалау СанПиН 2.1.7.1287-03 «Топыраты сапасына санитарлы-эпидемиологияялы талаптар», МУ 2.1.7.730-99 «мест Трылыты жерлерді топырааны сапасын гигиеналы баалау» жргізіледі. Санитар ережелері трылыты жерлерді топыраыны сапасына ойылатын талаптар жне орналастыру, жобалау, растыру, айта растыру барысында гигиеналы нормативтерді сталынуыын адаалайды. Бл ережелерді барлы зады тлалар мен жеке ксіпорын иелеріні барлыы жекеменшікті клеміне арамастан стануы керек. Топыраты гигиеналы баалануыны масаты – оны сапасы мен адама ауіпсіздігіні дрежесін анытау, сонымен атар химиялы жне биологиялы ластануды азайту масатында іс-шаралар йымдастыр болып таблады. Жер ыртысыны сапасын санитарлы баалауа санитарлы-химиялы, токсикологиялы, бактериологиялы, паразитологиялы, энтомологиялы жне радиометриологиялы зерттеулер жатады.
Химиялы ластану дрежесі топыра рамындаы ПШК тізіміндегі химиялы элементтерді ластаушы компоненттеріні басымдылыы мен оларды атерлігіні дрежесі арылы аныталады.
Жер ыртысындаы химиялы элементтерді ПШК 4 маызды залалды крсеткішімен аныталады:
· транслокациялы – затты сімдік рамына туі;
· су мирациялы – затты топыратан жер асты жне су оймаларына туі;
· ауа миграциялы – затты топыратан атмосфераа туі;
· орта санитарлы – ластаушы затты топыраты зін зі тазарту абілетіне сері.
Санитралы-эпидемиологиялы атынаста атерлік дрежесіне арай топыра: таза, йарынды, орташа ауіпті, ауіпті жне те ауіпті болып бдінеді. Жер ыртысыны химиялы ластануыны баалануы 3-осымшада крсетілген.
7 кесте
Химиялы ластаушы заттарды атерлілік кластары
| атерлік кластары | Химиялы ластаушы зат |
| Кшла, кадмий, сынап, орасын, мырыш, фтор,3,4-бенз(а)пирен | |
| Бор, кобальт, никель, молибден, мыс, сурьма, хром | |
| Барий, ванадий, вольфрам, марганец, стронций, ацетофен |
Топыраты ластануыны маызды крсеткіштеріні бірі санитарлы сан(Хлебников саны) болып табылады, ол арашіріндіні азота атынасыны органикалы азота атынасын крсетеді (мг/100 г). Санитарлы сан топыраты зін-зі тазалау асиетін баалауа кмектеседі. зін-зі тазалау кезінде гумустаы азот клемі кбейіп, таза топырата санитарлы сан 1-ге те болады. Санитарлы сан тмен болан сайын, топыра соншалыты лас.
Жер ыртысыны эпидемиялы атерін келесі крсеткіштер бойынша баалайды:
1. Санитралы-биологиялы крсеткіштер:
· Жанама крсеткіштер – ішек таяшалары микроазалаыры тобыны санитарлы-крсеткіштері (БГКП индексі) жне нжістік стрептококктар (энтерококк индексі);
· Тікелей крсеткіштер – ішек инфекцияларыны оздырыштарыны табылуы, сонымен атар сальмонелл.
2. Санитарлы-паразитологиялы крсеткіштер – геогельминдерді жмырталарыны табылуы (аскарид, ылдырыбас жне т.б.)
3. Санитарлы-энтомологиялы крсеткіштер – синантропты шыбындарды дернсілі мен уыршатары.
Жер ыртысыны эпидемиологиялы крсеткіштері 8 кестеде крсетілген.
Топыраты сапасын баылау ысартылан, стандартты немесе кеейтілген крсеткіш тізімін жобалау кезеі мен нысанны салынуына байланысты, сонымен атар оны атерлігін ескере отырып жргізіледі.
Химиялы крсеткіштерді стандартты тізімі ауыр металлдар рамы (орасын, кадмий, мырыш, никель, кшла, сынап), 3,4-бенз(а)пирен, рН, жиынты крсеткіш (металлдар жиынтыы) жне санитарлы сандардан трады.
Трылыты жерлер мен аупі жоары жерлерде (автомагистральдер, полигондар мен алдытарды кметін жерлер маы) топыра жадайын баылау жргізіледі.
8 кесте
Жер ыртысыны эпидемиологиялы аупіні дегейін баалау
| Топыраты ластануыны категориясы | БГКП индексі | энтерококк индексі | Патогенді бактериялар, с.. сальмонелдер | Геогельминт жмырталары экз/кг | Дернсілер - Д жне уыршатар - , экз. 20х20см аудан клемінде |
| Таза | 1-10 | 1-10 | |||
| Жартылай ауіпті | 10-100 | 10-100 | 10 дейін | Д 10-а дейін - жо | |
| ауіпті | 100-1000 | 100-1000 | 100-а дейін | Д 100-ге дейін 10-а дейін | |
| те ауіпті | 1000 жне одан да кп | Жне одан да кп | 100-ден кп | Д 100-ден кп 10-нан кп |
5. Топыраты жалпы микрофлорасыны алыптасуы жне трлерін сипаттап берііз. Топыра микрофлорасы. Топырата кездесетін патогенді микрооргнаизмдерді трлеріне тоталыыз.
Топыра тзілуде сімдіктермен атар, микроазалар мен жануарларды алатын орны зор. Топыра микрофлорасы. Аналы тау жынысында бірінші орналасып тіршілік ететін тірі азалар микроазалар болып табылады жне олар топыраты нарлы ететін азалар тобына жатады. Олар атмосфера азотын сііреді де, оны крделі ауыз (белок) денесіне айналдырады, органикалы алдытарды ыдыратады жне оларды сімдік сііре алатын арапайым тз кйіне дейін минералдайды. Сондай –а, микроазалар арашірік тзуге, кптеген минералдарды синтездеуге, бзуа атысады.
Топырата бактериялар, саыраулатар, актиномицеттер жне балдырлар сияты р трлі микроазалар мір среді. О ларды саны те кп.Мысалы, оларды 1 г нарлы топыратаы саны миллионнан миллиарда дейін жетеді.
Бактериялар- топырата е кп тараан микроазалар тобы. оректендіру жадайына арай олар гетеротрофты жне антотрофты болып екі топа блінеді. Гетеротрофты бактерияларды бейорганикалы заттарды органикалы заттара айналдыру абілеті жо, сондытан олар дайын органикалы осылыстармен оректенеді.Антотрофты бактериялар органикалы заттарды здері синтездеп алады. Т опырата бос оттегіні пайдаланатын аэробты бактериялар жне оттегісіз тіршілік етіп, кбеюге абілетті анаэробты бактериялар болады.
Бактериялар топырата органикалы жне минералды осылыстарды ыдыратуда ртрлі рл атарады.
Актиномициттер, кейде оларды сулелі саыраулатар деп те атайды. О лар топыратаы шіріген заттарды, жаснытарды (клечаткаларды) ыдыратады.
Актиномициттер нарлы, органикалы заттара бай, бейтарап реакциялы топырата жасы дамиды.
Саыраулатар-жіпше трізді гетеротрофты азалар, олар топырата кптеп кездеседі.Мысалы, 1 г жердегі оларды саны 1 млн-а дейін жетеді.Олар органикалы заттарды минералдандыруа жне гумификациялауа белсенді атысады. Топыра саыраула\тары арасында патогендер де кездеседі. Олар р трлі аурулар оздырады. Саыраулаты жоары сатыдаы кптеген трі сімдіктермен симбиозда болады да, оларды оректенуін жасартады.
Балдырлар – топыраты барлы трлеріні жоары абатында тараан. Оларды жасушасында хлорофилл бар , сондытан кмірышылын сііріп, топыраа оттегін бліп шыарады.Бактерияларды шамадан тыс кбеюі «топыраты глдену» былысына келіп сотырады.
ыналар- саыраулатар мен балдырлардан трады. Саыраулатар балдырларды сумен жне онда еріген минералды заттармн амтамасыз етеді, ал балдырлар саыраулаа олар пайдаланатын кміртегін синтездейді. ыналар алашы топыра тзілуге жне биологиялы мжілуді жылдам жруіне кмектеседі.
Топыра- Bacillus жне Clostridium туыстыыны спора тзетін таяшаларыны тіршілік ету ортасы болып табылады. Патогенді емес бациллалар (Bac.megaterium. Bac. Subtilis жне т.б. ), псевдомонадалармен атар, протей жне кейбір бактериялар аммонифицирлейтін, шіріткіш бактериялар тобын рап, органикалы заттарды атысады. Патогенді спора тзетін таяшалар (кйдіргі, ботулизм, сіреспе, газды гангрена оздырыштары) за уаыт саталып, кейбіреуі топырата кбеюге абілетті (Clostridium botulinum).
Ішек бактериялары (т. Enterobacteriaceae)- ішек таяшасы, іш сзегі, сальмонеллез, дизентерия (жерше) оздырыштары- нжіспен топыраа тсуі ммкін. Біра мнда кбеюге олайлы жадай болмаандытан, олар біртіндеп жойылады. Таза топырата ішек таяшасы жне протей сирек кездеседі, оларды клемді млшерде аныталуы топыраты адамны жне жануарларды нжісімен ластану крсеткіші болып, санитарлы- эпидемиологиялы олайсыздыын длелдейді (ішек жпалары оздырыштарыны берілу тсында).