Санитарлы крсеткіш микроорганизмдер жне оларды топыраты ластау сипаттамасын берііз.

Бактерияларды жалпы млшері ЕПА-да 37С температурада 24са микроорганизмдер млшері калония тзеді.Топыраты,микрофлораларды блінуі фикольді шыарыландармен болады.Термофильді микроорганизмдер олар ЕПА-да 60С температурада 24са ішінде калония тзеді.Топыраты ішек таяшасымен жоары жне тмен блінулері фекальді бліну болып табылады.ІТТБ-грамм теріс,ыса таяашалы,спора тзбейді.Лактозаны жне глюкозаны ышыл жне газа дейін 7С температурада 24-48 саат ішінде ыдыратады.Лактозаны ышыла дейін 37Стемпературада 24саыдыратады.

Перфрингенс титр дісі.Бл грамм о облегатты анаэробты,спора тзуші таяашаларды анытауда жне сульфиттерді алпына келуін анытауда олданылады.

Аммонийфикаторлар- азотты аммоний катионына дейін айналдыратын микроорганизмдер алу ммкін.

Нитрифкаторлар -Нитраттаы нитриттегі азотты жне аммони тздарын ышылданлыратын микроорганизмдер . Бл топа Nitrosococcus, Nitrosolobus, Nitrosobacter туыстыыны кілдері жатады .Оларды болуы органикалы ластануды жне зіндік активті тазару процесі бар екенін крсетеді.

Аэробты целлюлозажктырушы микроорганизмдер -целлюлозаны кмірсуды кзі ретінде олданатын топыра микробиототы. Бл топта спорасыз бактерияларды , базидиалинді, ашыты саыраулатарды рлі зор.

Сапрофиттерді жалпы саны - микроорганизмдерді млшері 72 саатта 20-30⁰с –да МПА –да колония тзетін. Микробиоттты жоары санаы топыраты органикалы ластануын крсетеді. Патогенді микроорганизмдер – сальмонелалар, поттогенді клостридиялар(C.tetani, C.botulinum), сібір тймесін оздырушылар ,вирустар

8. Топырата кездесетін патогенді микроорганизмдерді негізгі топтары жне эпиделиологиялы маызын крсетііз.Топыра – кптеген арапайымдыларды, жануарларды, микроорганизмдерді, соны ішінде бактерияларды, кгеретін саыраулатарды, вирустарды тіршілік ететін ортасы.
Топырата трылыты немесе уаытша тіршілік ететін микроорганизмдер:
а) жануарлар мен адама зиянды жасамайтын сапрофиттер;
б) патогендік микроорганизмдер.
Топыратаы патогендік бактериялар мынадай жпалы аурулар тудырады: сібірлік жара (арасан), газды гангорена, тырыса, ботулизм. Жпалы ауруды адам топыраты деуде, ауылшаруашылы німдерін жинауда, рылыс жмыстарында, мал жайылымдарында, жер суаруда (тырыса таяшасы, газды гангрена, сібір жарасы оздырыштары) немесе ккніске, жемістерге, балыа, саыраулатара микробтар тскенде жтырады (ботулизм таяшасы).
Жануарлар мен адамны ауіпті жпалы ауруларыны атарына сібір жарасы кіреді. Сібір жарасыны оздырышы – сібір жарасыны таяшасы, ол ауру малды шыаратын зр, тезегімен бірге тсіп, спора жасайды жне сол кйінде жылдар бойы, сіресе ызылт жне аратопыраты жерлерде саталады. Осы таяшалармен ластанан шпті жануарлар жеп, сібір жарасын жтырады. Адам сібір жарасын ауру немесе лген жануарларды стаанда, не ауру жан мал німдері мен шикізаттарын (ет, жн, тері) стаанда жне тікелей топырапен жмыс істегенде жтырады.
Адам лпалары жарааттанса онда топырапен ластанан газды гангрена оздырышы адам денесіне кіреді. Топырата жиі кездесетіндер А Перфрингенс тектес клостридий болады. Осы микробтар жараланан жерге тсіп, токсин ндіреді, ол лпаларды ісінуіне жне луіне шыратады.
Ботулизмді жтырту таам німдерін йде срлеп дайындау алараларымен тыыз байланысты болады: балы тздаанда не атаанда, консервіленген саыраулатар, ккністер мен жемістер дайындауда болады. Ботулинус таяшасы тудыратын токсин анаэробты жадайларда барлы баса бактериалды токсиндер мен химиялы улара араанда адам организміне аса кшті сер етеді.
Актиномицеттер, теріні стігі абатында жне тере микоздар, сондай-а туберкулез, алапес, дифтерия микробактерияларын тудырады – топыраа тскенде жептуір ауіп туызады: топырата туберкулез таяшалары 15 айа дейін, дифтериялы таяшалар 2-3 аптаа дейін тіршілік абілетігін сатайды.
Адам организміне тскен глисттер-паразиттер-гельминттерден болатын аурулар – гельминтоздарды таралуында топыраты алатын рлі аса лкен болады. Кейбір гельминттерді даму кезедеріні бірі (жмырталар жетілуі) топырата теді. Гельминттармен ластанан топырата скен ккніс, жеміс-жидектерді, ластанан суды олдананда адам органгизміне гельминттерді жетілген жмырталары тседі. Гельминттер жмырталары (шоша, гіз цепеньдері) топыратан ірі ара мал мен шошалар азыына тсуі ммкін.

9. Топыраты негізгі ластаыштары жне биологиялы баылауды дістеріне шолу жасаыз.Адамдар жне оларды шаруашылыы жер бетіне тікелей жне жанама зор ыпал-серін тигізіп келеді. Егер де жылына ауаа дние жзі бойынша 1 млрд. тонна дегейінде антропогендік заттектер (СО₂ есептемегенде), гидросфераа шамамен 15 млрд. т. ластаыштар егізіліп отырылса, жерге тсетін техногенді алдытарды млшері 90 млрд. т. Кейбір ылыми мліметтерге сйенетін болса XX асырды 90-шы жылдарыны аяында жерде жинаталан алдытар клемі 4000 млрд. тоннаа дейін ктерілген.

Топыраты ластануына байланысты азіргі уаытта рлыты жартысына жуыын антропогендік ландшафт алып жатыр. алымдарды арасында тараан пікір бойынша дние жзіндегі шлдерді барлыыны шыу тегі де антропогендік. Антропогендік шлді аумаы жылдан-жыла немі лаюда, оны клемі азіргі шата 10 млн. км²-ден асып отыр, бл бкіл рлыты 7 процентін райды.

Топыраты ластайтын компонентерге арай топыраты ластануыны трлері: физикалы, химиялы жне биологиялы болады.

Физикалы ластану радиоактивті заттектермен байланысты. Мысалы, уран рудаларын ашы діспен аланда, жер ыртысында активтілігі жоары сулеленетін сйы жне атты алдытар алады.

Биологиялы ластану — ауру тудыратын жне де баса жаымсыз жадайа итеретін микроорганизмдерді оршаан ортада болуы. Мысалы, ластанбаан топырата дизентерия, сзек жне таы басада ауру оздырыштары 2-3 тулік бойында саталса, ластаыштармен елсіреген оздырыштар бірнеше ай мен жылдара дейін саталып, едуір аумаа таралады.

Химиялы ластану - топырата тірі организмдерге ауіп туызатын химиялы заттектерді жиналуы.

Топыраты ластайтын кздерге нерксіптік ксіпорындарды шыарындылары, клік, ауылшаруашылыында олданылатын шпжойыштар мен минералды тыайткыштар, алдытар, жылу энергетика кешені, атмосфералы жауын-шашын, апатты жадайда тасталатын шыарындылар, скери-ндірістік кешендері жатады.

Тсті металл кендерін алу, байыту жне таза металдар алу процестерінен шыан німдермен жне алдытармен топыра кп ластанады. Ауыр металдардан топыраты ластануыны зардабы траты болып келеді. Тсті металлургия ксіпорындарыны маындаы топырата орасын мен баса ауыр металдарды млшері нормадан 10-20 есе асып отыран жерлер белгілі.

Ауылшаруашылыында улы химикаттар кп олданылатын жне ндірісі дамыан айматарда улы заттектер ана стінде, анны рамында болатыны байалан. Топыра кптеген ауруларды (ботулизм, кйдіргі, дизентерия, аскаридоз жне т. б.) оздырыштарын сатайтын ортаа жатады.

10. Топыраты эпидимиологиялы маызы. Топыраты сапасын санитарлы –эпидимиологиялы баалауа анытама берііз. Топырата эпидемиологиялы маызы те зор. Сол арылы адама тікелей немесе жанама жолмен кптеген инфекциялы жне паразиттік ауруларды оздырышы мір сріп жне тарала алады. Аурулар оздырышыны таралуына: ша, олды ластануы, азы-тліктер (;жеміс-жидектер, саыраулатар жне т.б.), су, рал-жабдытар, ыдыс-аятар тасымалдаушы болады. оздырыштар жануарлар, кеміргіштер жне рт-мырсалар арылы тарала алады.

Топыраты патогенді микроорганизмдер мен гельминттер жмырталарымен ластануыны басты кзі адам мен жануарларды, аын суларды жне т.б. болып табылады. Уаыт те келе топыраты зін-зі тазарту асиеті арасында олар леді, алайда біраз уаыт бойы зіні мір сру аблетін сатап трады.

Топыраты орныты жне за уаытты мекендеушілері споропайда болдырушы патогенді микроазалар болып табылады, оларды рытары топырата ондаан жылдар бойы мір сре алады. Негізінен, блар жараат жпалары (сіреспе, газды гангрена), ботулизм, сібір кйдіргілеріні оздырышы.

Топыра, сіресе органикалы заттармен ластанан топыра, бактериалды жне вирусты ішек инфекциялары - дизентерия, іш сзек, А жне В паратифтары, сальмонеллеза, вирусты гепатит, псевдотуберкулез жне т.б. оздырыштарыны таралу факторы бола алады. Осылайша, топырата тифо-паратифоз бактериялар тобы 400 кнге дейін бола алады, ал дизентерия – 100 кнге дейін.

Топыра шартты-детті микроазалармен ластана алады, олар адам азасынан блінетін заттар арылы тседі (БГКП, E.coli, B.cereus, Proteus, Cl.perfringens жне т.б.).Топыра геогельминттерді (аскаридтер, ылдырыбас) жылжуында рлі ерекше. Ерекшелігі – геогельминттерді жмыртасы адам азасынан шыарылатын заттармен бірге топыраа сііп, онда даму сатысыны белгілі блігін тіп, инвазиялы асиеттерге ие болады. Тек аскарида жмырталарыны «дамып-жетілуінен» кейін ана адамда инвания ауруын тудыра алады. Аскарид жмырталары топырата 1 жыл бойы мір сре алады, топыра блшектерімен термикалы залалсыздандырылмайтын таамдарды инфекциялайды.

Органикалы заттармен ластанан топыра тыру, оба, туляремия сияты инфекцияларды таратушы кеміргіштерді мір сру ортасы болып табылады, сонымен атар шыбындарды олайлы мір сру ортасы, ал олар ішек инфекциясыны оздырыштарын таратушылар.

Жер ыртысыны зін зі тазалауы – бл топыраты бастапы алпына келтірілуіне баытталан згерістер. зін-зі тазалауды санитарлы-гигиеналы жне эпидемиологиялы маызы зор. Топыра алдытарды залалсыздандыру шін табии орта болып табылады. Онда экзогенді органикалы заттарды кп блігінде детоксикация (залалсыздандыру, бзылу, уытты емес заттара айналу) жріп жатады. Бл заттар ауыз, май, кмірсу жне оны алмасу заттарыны органикалы емес заттара айналанша (минерализация процессі) ыдырауына кеп соады. Осы процесспен атар топырата гумификация процессі – органикалы заттар алдытарынан жаа иын органикалы осылыс тзілу процессі жріп жатады, оны атауы – гумус(арашірік). арашірікті рамында кміртекті млшері те кп. Кміпртекті органикалы осылыстарды рамында 2-3 есе артуы топыраты ластануына кеп соуы ммкін. арашірікті рамындаы кміртекті сімдік рамындаы кмртекке атынасы гумификация коэффициенті деп аталады.Топыра рамына тскен баса заттарды майсыздандыру процессі те иын жне микроазалар кмегімен іске асады. Кмірсуды біраз блігі аэроб жадайында CO₂ кйіне дейін ышылданып, энергия блінді, ал баса блігі (моносахаридтер) микробты жасушаларды гликогенін синтездейді. Аэробты жадайларда майларды ыдырауы май ышылдарыны пайда болуы мен энергия блініне дейін, ал анаэробты жадайларда - H₂, CO₂ жне т.б. пайда боланша те баяу жреді. Ауыздар аминышыылдарына дейін ыдырайды. Аминышылдарыны бір блігі микробты жасушаларды мір сруіне жмсалады. Азот алмасуыны німі аэроб бактерияларыны кмегімен биохимиялы ышылданады. Бл процессті нитрификация деп атайды. ышылдау процесстерімен бірге топырата айта рылу процессі де жреді. Денитрификация процессі газ блінуімен жреді. Бактерияларды айта ру рекеттеріні дрежесі оларды биохимиялы ерекшеліктеріне арамастан ортаны рамына, оны реакциясына жне баса жадайлара туелді.

Топыраты гигиеналы ерекше рлі патогенді микроазаларды, е алдымен спора тзбейтін азаларды залалсыздандыру процессімен байланысты. Бактерияларды жойылуына себепші сапрофиттерді бсекелестігі, механикалы факторы сері, кн кзіні бактерицидтік сері, электрохимиялы энергияны сырты арым-атынастары. Залалсыздандыруды тиімділігі бактерия тріне, топыра рамы мен рылысына жне т.б. байланысты. Топыраты бл ерекшелігі шаруа-трмысты жне нерксіптік жер асты суларын тазарту шін фильтрация аладарын салу шін олданылады.

Топыраты зін зі тазартуы немі болмайтынын айта кеткен жн, тым атты ластану бкіл жарамды микрофлораны блінуіне кеп соады. Жер ыртысын санитарлы орау – топыра рамына ластауды шектеу шін, топыраты зін зі тазалау процессін бзбайтын, адам міріне ауіп келтірмейтін клемде сімдік рамында ластаушыларды жиналуына бгет болатын, ауаны, жер асты, жер сті суларын ластамайтын іс-шаралар жиынтыы. Бл іс-шаралара:

Халыты денсаулыын сатап алу масатында жер ресурстарын тиімді пайдалану шін олданылатын за жне административтілік іс-шаралар.Санитарлы-орау зоналары жне баса да рылыстарды салу шін жер блігін бліп беру масатында жоспарлау іс-шаралары.

алдысыз жне аз алдыты нерксіп орындарын салу шін технологиялы іс-шаралар.

Топыраты санитарлы тазалануы.