Санитарлы- крсеткіш микроорганизмдерді зін –зі тазарту процестерін индикаторларын сипаттау.

Жер ыртысыны зін зі тазалауы – бл топыраты бастапы алпына келтірілуіне баытталан згерістер. зін-зі тазалауды санитарлы-гигиеналы жне эпидемиологиялы маызы зор. Топыра алдытарды залалсыздандыру шін табии орта болып табылады. Онда экзогенді органикалы заттарды кп блігінде детоксикация (залалсыздандыру, бзылу, уытты емес заттара айналу) жріп жатады. Бл заттар ауыз, май, кмірсу жне оны алмасу заттарыны органикалы емес заттара айналанша (минерализация процессі) ыдырауына кеп соады. Осы процесспен атар топырата гумификация процессі – органикалы заттар алдытарынан жаа иын органикалы осылыс тзілу процессі жріп жатады, оны атауы – гумус(арашірік). арашірікті рамында кміртекті млшері те кп. Кміпртекті органикалы осылыстарды рамында 2-3 есе артуы топыраты ластануына кеп соуы ммкін. арашірікті рамындаы кміртекті сімдік рамындаы кмртекке атынасы гумификация коэффициенті деп аталады.

Топыра рамына тскен баса заттарды майсыздандыру процессі те иын жне микроазалар кмегімен іске асады. Кмірсуды біраз блігі аэроб жадайында CO₂ кйіне дейін ышылданып, энергия блінді, ал баса блігі (моносахаридтер) микробты жасушаларды гликогенін синтездейді. Аэробты жадайларда майларды ыдырауы май ышылдарыны пайда болуы мен энергия блініне дейін, ал анаэробты жадайларда - H₂, CO₂ жне т.б. пайда боланша те баяу жреді. Ауыздар аминышыылдарына дейін ыдырайды. Аминышылдарыны бір блігі микробты жасушаларды мір сруіне жмсалады. Азот алмасуыны німі аэроб бактерияларыны кмегімен биохимиялы ышылданады. Бл процессті нитрификация деп атайды. ышылдау процесстерімен бірге топырата айта рылу процессі де жреді. Денитрификация процессі газ блінуімен жреді. Бактерияларды айта ру рекеттеріні дрежесі оларды биохимиялы ерекшеліктеріне арамастан ортаны рамына, оны реакциясына жне баса жадайлара туелді.

Топыраты гигиеналы ерекше рлі патогенді микроазаларды, е алдымен спора тзбейтін азаларды залалсыздандыру процессімен байланысты. Бактерияларды жойылуына себепші сапрофиттерді бсекелестігі, механикалы факторы сері, кн кзіні бактерицидтік сері, электрохимиялы энергияны сырты арым-атынастары. Залалсыздандыруды тиімділігі бактерия тріне, топыра рамы мен рылысына жне т.б. байланысты. Топыраты бл ерекшелігі шаруа-трмысты жне нерксіптік жер асты суларын тазарту шін фильтрация аладарын салу шін олданылады.

Топыраты зін зі тазартуы немі болмайтынын айта кеткен жн, тым атты ластану бкіл жарамды микрофлораны блінуіне кеп соады.

Жер ыртысын санитарлы орау – топыра рамына ластауды шектеу шін, топыраты зін зі тазалау процессін бзбайтын, адам міріне ауіп келтірмейтін клемде сімдік рамында ластаушыларды жиналуына бгет болатын, ауаны, жер асты, жер сті суларын ластамайтын іс-шаралар жиынтыы.

Бл іс-шаралара:

1. Халыты денсаулыын сатап алу масатында жер ресурстарын тиімді пайдалану шін олданылатын за жне административтілік іс-шаралар.

2. Санитарлы-орау зоналары жне баса да рылыстарды салу шін жер блігін бліп беру масатында жоспарлау іс-шаралары.

3. алдысыз жне аз алдыты нерксіп орындарын салу шін технологиялы іс-шаралар.

4. Топыраты санитарлы тазалануы.

Жер ыртысыны сапасын санитарлы баалауа санитарлы-химиялы, токсикологиялы, бактериологиялы, паразитологиялы, энтомологиялы жне радиометриологиялы зерттеулер жатады.

Химиялы ластану дрежесі топыра рамындаы ПШК тізіміндегі химиялы элементтерді ластаушы компоненттеріні басымдылыы мен оларды атерлігіні дрежесі арылы аныталады.

Жер ыртысындаы химиялы элементтерді ПШК 4 маызды залалды крсеткішімен аныталады:

• транслокациялы – затты сімдік рамына туі;

• су мирациялы – затты топыратан жер асты жне су оймаларына туі;

• ауа миграциялы – затты топыратан атмосфераа туі;

• орта санитарлы – ластаушы затты топыраты зін зі тазарту абілетіне сері.