Геодезия ылымыны даму тарихы
Адам баласыны барлы тіршілігі жермен байланысты екені лемге аян. Сол себепті жерді зерттеуге арналан ылымдарды бірнеше трлі тараулары бар. Грек тілінде жерді «Геоид» дейді, осыан байланысты жерге арналан ылымдарды кпшілігі осы буынмен басталады: геодезия, геология, география, геофизика, геоботаника, геометрия, геомеханика жне таы басалар.
Бларды брі бір-бірімен тыыз байланысты, жер лшеу мселесі оамны даму тарихына байланысты. оам тарихыны р дуірінде жер ксібіні дрежесі де ртрлі сатыда болып отырды. Адам оамыны даму дрежесіні зі сол жер байлыын пайдалана білу тріне байланысты. Сол себептен жер лшеу дістеріні дрежесі адам оамыны даму тарихын крсететін бір айын дерек болып табылады. Осы айтыландара мысал ретінде геодезиямен маркшейдерия ылымдарыны рбір тарихи кезедерде андай орын алып келгендігіне ысаша тоталамыз.
Жер лшеу дістері мен ірі рылыстарды крнекті ескерткіштері дние жзінде бірнеше жерлерде бар. Солардан мысал келтірелік. Б.з.б. 6 . Ніл зеніні бойында салынан суару жйелері мен каналдарда геодезиялы лшенулер олданылан. Ежелгі Мысыр /Египет/ елінде орасан зор рылыстар салынан. Мысалы Египет патшаларыны здері тірі кездерінде салызан пирамидаларыны ішіндегі е лкені Хеопс пирамидасыны трт ырыны райсысы 230,13 метрден де, ал бір-бірінен айырмашылыы 2 см-ден аспайды. Египет пирамидалары «лемні жеті кереметіні» бірі болып саналады. Мндай рылыстарды салу арнаулы геодезиялы лшеулерсіз жргізілуі ммкін емес.
Бізді заманымыздан 4 . брын мір срген грек математигі Евдем «Жерді лшеу нтижесінде египеттіктер геометрия ылымын ойлап шыарды» - деп жазды. Жер лшеу нерін египеттіктерден йренген гректер, оны алашы кезде «геометрия» деп атаан. Геометрия задары жер лшеуде рдайым олданылады, барлы ылымдара стазды еткен лы алым – Аристотель жер лшеу ылымын геометриядан бліп айту шін оны «геодезия» деп атаан.
3 . мір срген грек алымы Эратосфен гадусты лшеулерді кмегімен жер радиусын анытаан.
Бдан кейін геодезия ндістан, Орта Азияда, Араб елдерінде дамыды. Дние жзінде осы кнге дейін саталып алан ірі рылыстар атарында жататындар мыналар: Индияда – Чанрагута, ытайда – лы оран /абыра/, Жапонияда – Тодайдзи, Индонезияда – Боробудудр, Арабияда – дыс, Медина, Бадат. Кейнгі Аса темір заманынан бастап салынан тамаша рылыстар атарына жататындар мыналар: Шахи-Зинда, Тадж-Махал, ожа Ахмет Йассауй мавзолейі, лыбек обсерваториясы жне т.б.
Айтылан рылыстар сол дуірдегі жоары дрежелі мдениетті боланын длелдейді. Жоары мдениетті алыптасуына жер лшеу ылымы да зіндік роль атара отырып, сол мдениетті арасында зі де дамып, жетілді.
Араб мдениетіні дамыан кезінде Аристотельден кейінгі дние жзінде білім мен мдениетті «екінші стазы» атанан данышпан, энциклопедист алым бу Насыр ль-Фараби /870-950 ж.ж/ геодезия ылымы, геодезиялы оптикалы аспаптар жнінде зіні «ылымдарды тізбегі» атты ебегінде былай деген: «Геодезия ылымы адамзат алыс орналасан, кз жетпейтін заттарды млшерін, шамасын, бір затпен екінші затты ара ашытыын, биіктігін, тедігін, мысалы: аашты, йді биіктігін, зенні тередігін анытауа болады. Кейде ателеспес шін лшеулерде ртрлі оптикалы аспаптар олданылды» - деген. Ал «Алмагеске тсініктеме» атты кітабыны «сфералы астрономия» деген таруында астрономия мен география мселелерін математикалы жолмен шешуді жеіл дістерін сынады. Мысал: Айды радиусын, жер бетіні ендігі мен бойлыы, Ай мен Жерді ара ашытыын, Айды параллаксін жне т.б. анытау. Осы мыжылдыты бас кезіндегі геодезиялы лшеулер туралы Орта Азия мен Шыысты лы алымы Абу Райхан Бируни /973-1050 ж.ж/ лкен мра алдырды. Г. Галилей жасаан кру дрбісіні /1609 жылы/ кмегімен жргізілген геодезиялы лшеулерді длдігі жоары болды. 17 . И. Ньютон зі ашан бкіллемдік тартылыс заыны кмегімен Жерді шар емес, айналу осіні баыты бойынша сызылан эллипсоид екенін длелдейді.
Ресейдегі геодезиялы жмыстар 18 асырда, Ресейде ылымдар академиясыны ашылуынан басталды. 1701 жылы Петр I жарлыы бойынша «Математика жне навигация» мектебі ашылды. Сол жылдары Ремезовты «лкен сызба кітабы» атты атласы жасалан.
1739 жылы Ресейде географиялы департамент рылып, 1758-1765 ж.ж орысты лы алымы М.В.Ломоносов оны жетекшісі болды. Сол кезде геодезистерді дайындайтын оу орындары ашылып, геодезиялы аспаптар шыарыла бастады.
азан революциясы геодезияны дамуына жаа дуір ашты. Жоары геодезиялы басарма ру жнінде В.И.Ленин ол ойан декрет 1919 жылы жарияланды. Одан кейін геодезиялы жмыстарды ылыми трде жргізуге арналан геодезиялы орталы ылыми-зерттеу институты жне мамандар даярлайтын кптеген оу орындары, факультеттер іске осылды.
Геодезия ылымыны дамуына орыс алымдарыны /Ф.Н.Красовский, М.С.Молденский, А.А.Изотов, А.С.Чебатарев жне т.б./ осан лестері айтарлытай.
Геодезия ылымыны ке байта азастанда алатын орны зор жне одан рі ркендеуіне жасы жадай бар деп білеміз. Оан азастанда геодезиядан мамандарды даярлануы тыш азастанны «аза геодезиясы» комитетіні, ондаы жетекші мамандар мен алымдарды /В.З.Остроумов, К.Б.алабаев, Б.С.асенов жне т.б./ Республикамызда геодезияны одан рі дамуына ммкіндік жасап атарып жатан лесті жмыстары айын длел.