Жер бетіндегі сызытарды бадарлау
Жер бетінде орналасан заттарды, сызытарды бадарлау дегеніміз – оларды меридианнан бастап есептелген баытын анытау. Бадарлау кезінде негізгі траты баыт болып географиялы, магниттік меридиан, сондай-а осьтік меридиан / Х-осі/ немесе оан параллель сызытар да алынады. Жергілікті жердегі заттарды компас не буссоль арылы бадарлауа болады. Компасты /буссольды/ шебері 360º-а блінеді. Меридианны солтстік басынан бір зата арай саат тіліні баытымен есептелген жергілікті немесе картадаы горизонталь брышты азимут деп атайды, ал азимут арабшадан аударанда «баытты» білдіреді. Мысалы, егер бір зат /тригонометриялы белгі/ бізді солтстік шыыс – СШ жаымызда трса, онда азимут 60º-а, отстік шыысында – ОШ болса, 150º-а те деп айтуа болады, /1.7-сурет/. Берілген бір нктеде меридианды астрономия тсілімен тапса, онда меридиан негізгі /географиялы/, ал магнит стрелкасы арылы тапса, магниттік меридиан деп аталады.
Сурет 7.1
Осыан сйкес лшенетін азимут та негізгі – Ан жне магниттік – Ам азимут болып келеді. р нктені магниттік меридианы оны географиялы негізгі меридианына сйкес келмейді. (1.8 – сурет) оларды арасындаы брыш магнит стрелкасыны брылу брышы - / / деп аталады.
Егер стрелканы солтстік шы негізгі меридианнан шыыса арай брылса, брылу брышы – шыысты, батыса арай брылса – батысты брылу брышы болады. Шыысты брылу брышы–о /+/ , ал батысты брылу – теріс /-/ болып келеді. Егер шамасын білсек, онда магниттік азимуттан негізгі / географиялы/ азимута тменгі формула арылы кшуге болады.
Сурет 1.8
Ан = Ам + ; /1.1./
Магниттік брылуды шамасы жер бетіні р жерінде р трлі болып келеді. Советтер Одаында -ні шамасы 0º-тан 20º-а жуы.
Сызытарды бадарлау кезінде азимут /негізгі жне магниттік/, дирекционды брыш, румб деген брыштармен пайдаланады.
Сурет 1.9
Азимутпен пайдалананда сызыты ай жатан ай жаа жретінін білу керек. Берілген баытпен сызы аралыындаы азимут тура азимут, оан кері баытпен алынан азимут – кері болып есептеледі. 1.9 - сурет бойынша А кері = А + 180º, яни тура жне кері азимуттарды зара айырмашылыы 180º-а те. Сызытарды дирекционды брыш арылы да бадарлауа болады. Дирекционды брыш деп саат тіліні айналу баытымен алынан, остік мериданны солтстік жаы мен бадарлаыш сызы арасындаы брышты атайды. 1.10 – сурет бойынша А = + , ал – ЕД сызыыны дирекционды брышы. Демек, – Е нктесіні осьтік меридианымен негізгі меридианны жаындасуы болады. – шыыста о, ал батыста теріс табамен алынады. Дирекционды брыштар / Т / жне кері / К / болып келеді. Екеуіні арасындаы зара атынас мынандай болады.
= + 180º /1.2./
Сурет 1.10
Сызыты баытын сйір брышпен де бадарлауа болады. Шамасы 0º-тан 90º-а дейін згеретін меридианны солтстік не отстік жаымен берілген сызы арасындаы брышты румб дейміз.
1.11 – суретте р ширекте алынан трт сызыты румбтары крсетілген. Баытты румб арылы табу шін румбты сан мнінен баса, сызыты ай ширекте жатанын білу ажет.
Сурет 1.11
Берілген дирекционды брыштар арылы оларды румбтары былайша аныталады.
I ширекте СШ r =
II ширекте ОШ r 2 = 180º - 2
/1.3. /
III ширекте ОБ r 3 = 3 - 180º
IV ширекте СБ r 4 = 360º- 4
рбір топографиялы карталарды тменгі жаында зонаа тн магнит стрелкасыны брылу / / жне меридиандарды зара жаындасу брыштары / / крсетіледі.
Проекция дісі
Жер бетін плана немесе картаа тсіруде сызба геометриясында ткен проекция дісі кеінен олданылады. Бл дісті мні мынандай: /1.12 - сурет/ егер дегей V деп белгілеп, жерді бетіндегі А, В, С, Д, Е нктелерін тіктеуіш сызытар арылы /Н/ проекцияласа, жазы беттен сол нктелерді /a, b, c, d, e/ проекцияларын табамыз. Бл проекция жазыты /горизонталь/ проекциясы деп аталынады. Осы айматы кеістіктегі трін бейнелеу шін сол нктелерден /А, В, С, D, Е/ дегей бетке дейінгі ара ашытытарын / Аa, Вb, Сc, Dd /, нктелер биіктігін /Н/ анытауа тура келеді.
Ол шін, биіктіктерді айырмашылытары /h = Сc – Dd / лшенеді. Нкте биіктіктеріні айырмашылыы h - сім биіктігі деп аталынады. сім биіктігі нивелир деген аспаппен лшенеді. Жер бетіндегі клбеу сызытар /АВ, ВС,т.б./ жазы бетке здеріне сйкес проекциялары ав, вс арылы кескінделеді. Кейде осы проекцияларды жазытытаы горизонталь салындылар деп атайды.
Сурет 1.12
Демек, АВСДЕ кпбрышыны жазытытаы проекциясын плана тсіру шін оны горизонталь проекциялары /aв, вc, cd, de, ес/ жне горизонталь брыштары , 2, 3 .... белгілі болса жеткілікті.
Кпбрыш абыралары жер бетінде ртрлі лшеуіш ралдары /рулетка, лшеуіш лента т. б./, ал брыштары брыш лшегіш аспаптар /теодолит т. б./ арылы аныталады. Рулетка арылы лшенген ара ашытытарды горизонталь проекцияларын табу шін оларды горизонт жазытыымен жасайтын клбеу брыштарын / / лшеу де ажет. Тік брышты DСС шбрышынан ДС-ны горизонталь проекциясын /dc/ мына формула арылы табуа болады:
dc = DС * cos /1.4./
Шаын жер бетіні горизонталь проекциясы кішірейтіліп ааза салынса оны жерді топографиялы планы дейміз.
Баылау сратар:
1. Жер бедеріні карталарын, клдене има-сызбалар мен блок-диаграммаларды ру дістерін, атаратын ызметтерін ашып крсетііз?
2. Санды карталарды, электронды карталар мен картографиялы анимацияларды ылыми-тжірибелік маызын анытаыз?
3. Жерді пішіні мен лшеміні тжірибелік жне теориялы мселелерді шешудегі алатын орнын ашып крсетіп,ойыызды мысалдармен натылаыз?
4. Жер элипсоидын шармен ауыстыруды ылыми-тжірибелік маызын анытаыз?
5. Жерді жасанды серіктерімен позициялау дісіні атаратын ызметін жне оны негізгі жйе тарматарын анытаыз?
6. Позициялау дістеріні негізгі трлерін жне оларды жер бетіндегі нктелерді орнын анытаудаы маызын ашып крсетііз?