ІІ Тарау. Топографиялы карталарды геодезиялы негіздері

2.1 Топографиялы пландар мен карталар, клдене има-сызбалар жне ірі масштабты карталарда олданылатын масштабты трлері

 

Жергілікті жерді шаын аумаындаы табии жне леуметтік-экономикалы нысандарды орналасу ерекшеліктері мен негізгі асиеттерін айындауа ммкіндік беретін ірі жне орта масштабты жалпы географиялы карталар топографиялы карталар деп аталады.

1:25 000 дейінгі ірі масштабты топографиялы карталар жергілікті жерде стеорофотограмметриялы приборларды кмегімен жргізілген аэрофототсіру жмыстарыны нтижесінде алынан деректер мен брын рылан біршама ірі масштабты карталарды камералы деу негізінде рылады.

рлыты топографиялы карталарын румен азастан Республикасыны жер орларын басару жніндегі агенттігіні «Картография» мемлекеттік азыналы ксіпорны, республикалы геодезия жне картография комитеті, арулы кштерді Бас штабыны скери-топографиялы ызметі айналысады. Жоарыда аталан барлы рылымдар картаны кру барысында мазмнын, длдігін, ызметі мен ру жмыстарыны ережелерін айындайтын «Топографиялы карталарды ру жніндегі негізгі ережені» басшылыа алады.

Топографиялы карталарда лкен аума ірі масштабты кп бетті карталарда кескінделеді. Картаны р беті шаын ауматы амтитындытан жер элипсоиды брмаланбай немесе шамалы ана ауытып тсіріледі. Картографиялы жинатау жеке нысандарды брмалануынан сатайды. Масштабы кішірейген сайын картада амтылан нысандар кескініні длдігі кеми бастайды.

Топографиялы карта мазмныны негізгі рамдас бліктеріне жер бедері, сімдіктер жамылысы, су торлары сияты табии нысандар, ндіріс орындары, елдімекендер, атынас жолдары, электр жне байланыс желілері трізді леуметтік-экономикалы нысандар жатады. Олар картаны масштабына сай іріктеліп алынып, кеістік-бейнелі шартты белгілермен кескінделеді.

1:10 000 нан 1:100 000-а дейінгі ірі масштабты карталарда амтылан барлы нысандар алты тсті бояумен, ал 1:200 000 мыды масштабты карта сегіз тсті бояумен кескінделеді. Оларды алтауы алдыы, ал екеуі арты бетінде беріледі. Картографиялы кескіндеу геометриялы длдік пен географиялы сйкестік сияты екі асиетті сатауы тиіс.

Топографиялы картаны крнекілігін, санды жне сапалы сипаттарын айындайтын мазмныны рбір рамдас бліктері ауданды жне сызыты масштабты, масштабтан тыс, тсіндірмелі шартты белгілермен кескінделіп атауларды меншікті немесе тсіндірмелі жазулары р трлі бояулармен беріледі. Топографиялы карталарды р беті шартты белгілермен берілетін картографиялы кескіндеуді, математикалы негізде руды, сонымен атар, осымша жабдытауды амтиды.

Картаны рамдас бліктеріні кешені ртрлі мас­штабты карталара арналан нсаулар мен ережелерге, сонымен атар, шартты белгілер кестесіне негізделеді. Картаны математикалы негіздері геометриялы асиеттерін, картографиялы кескіндерді лшеу ммкіндігін амтамасыз етеді.

Картаны жабдытаушы рамдас бліктеріне шартты белгілерді кестесі, координаттар торы, сызыты масштаб, горизонталь аралы зындыты кестелік кескіні, магнитік ауыту брышыны сызбансасы таы басалар жатады.

Топографиялы карталар ылыми-зерттеу, скери, ндірістік жне оу масатында олданылатын жергілікті жерді ерекшеліктері жніндегі маызды апараттар саталатын дерек кзі болып табылады. Олар жергілікті жерде бадарлауа ммкіндік беретін сенімді жолбасшы ызметін атарумен атар, атынас жолдары мен ірі ндіріс орындарыны рылыстарын жобалаанда, ауыл шаруашылы жерлері мен орман алаптарын пайдалану жне таы баса масаттарда колданылады.

Ірі масштабты слбалар (пландар). 1:25000 жне оданда ірі масштабты топографиялы карталар аэрофототсіру материалдарыны негізінде рылады. Біршама сак мас­штабты карталар ірімасштабты карталарды камералы деу арылы жасалады. Далалы кескіндеу жмыстарыны нтижелеріне сйеніп рылан топографиялы карталарды алашы, ал оларды камералы ндеу арылы рылан карта­ларды делген карталар деп атайды.

Элипсоид жазыты ретінде абылданатын клдене (ортогональды) проекциямен рылан жер бетіні шектеулі шаын блігіні кескіні слба деп аталады.

Масштабты згермелі болып келетін біршама ірі ауматы амтылан карталардан айырмашылыы барлы нктелерінде масштаб бірдей болатындытан слбада (планда) жергілікті жерді ерекшеліктері жан-жаты рі наты бейнеленеді.

Элипсоидты бетін жазытыа ауыстыру барысында картада кескінделетін ауматы млшері мен пішініне байланысты жергілікті жердегі сызытарды зындыы мен биіктігінде ателіктер кетеді.

Араашыты 10 шаырым боланда зындытан кететін ателік небрі 0,01 метрді раса, 50 шаырымда ол крсеткіш 1,02 метрге дейін артады. Ірі масштабты карта­лар мен слбаларды ру масатында жргізілетін лшеу жмыстарыны длдігі жазыты ретінде абылданан жерді блігіні млшеріне тікелей байланысты. Мысалы, егер 50 шаырым араашытыта зындытан кететін ателік 1 метрді раса, ол 1:50000 масштабты картаны талаптарын анааттандыраны мен жергілікті жердегі 50 шаырыма дейінгі араашытыта тек диаметрінде ана кескіндеу ммкін болады.

зындытан кететін ателіктер аз боланымен нктені биіктігінен кететін ателіктер те лкен боландытан лшенген биіктіктерге тзету енгізіледі немесе жергілікті жерді кескіндік слбасын ана трызады.

Топографиялы слбалар (пландар) 1:2000 жне оданда ірі масштабта рылады. Олар техникалы жобалар мен инженерлік ала шаруашылыында олданылады. 1:10000 нан 1:200000-а дейінгі карталар тыыз карталар деп аталады.

Топографиялы пландарда жергілікті жердегі пландар мен жер бедеріні элементтері кескінделеді. са масштабты карталардан айырмашылыы жергілікті жердегі нысандарды кескіні айын болуы.

Клдене има-сызбалар. Жергілікті жерді белгілі бір масштабпен кішірейтіліп алан тік баыттаы имасын клдене има-сызба деп аталады. Ол жергілікті жерде жргізілеті биіктіктік кескіндеу нтижелерінде жинаталан деректерді камералы деуден ткізу арылы рылады. Арнайы шартты белгілермен кескінделген ауматы геологиялы рылысын, сімдіктер мен топыра жамылысын, сонымен атар табиатты рамдас бліктеріні арасындгы зара байланыстарды ашып крсетуге болады. Клдене има-сызба жер бетіні белгілі бір блігіні жер бедеріні ерекшеліктерін крнекі трде жан-жаты ашып крсетуге ммкіндік беретіндіктен кптеген ылыми-тжірибелік міндеттерді шешуде кеінен олданылады.

Оны ру шін картаны бетіндегі екі нктені арасына тзу сызы жргізіп, кршілес жатан екі горизонтальды аракашытытаы (d) мен оларды абсолют биіктіктеріне (h) негізделіп рылады. Клдене има-сызбалар трызу шін картаны масштабына сйкес келетін немесе одан біршама ірі клдене масштаб пен одан 5, 10, 15 есе ірі болатын тік масш­таб алынады.

Клдене има-сызбаны тік масштабы. Клдене има-сызба трызылатын карта бетіндегі сызы клдене има-сызбаны сызыы деп аталады. Ол тзу немесе бірнеше брылыстан тратын нктелері бар сыны сызыты болуы ммкін. Кп жадайда клдене има-сызба негізіні бастапы биіктік белгісі нлге те деп алынады. Биіктік белгісіні айырмасы те жоары боланда негізді биіктік белгісі метрді дгелектенген сандармен алынады.

Тік масштабты негізі ретінде кршілес жатан горизонтальдарды има биіктігі h, клдене масштаба горизонталь аралы зынды d алынады. Клдене има-сызба трызу шін зара перпендикуляр координатты білік трызады да тік білігіне араашытыы 1 см шкала трызылып, оан тік мас­штаба сйкес келетін горизонтальдарды араашытытары бірдей има биіктіктері жазылады. Клдене білігіне има-сызба жргізілетін сызытар илысатын горизонталь аралы ашытытар d тсіріледі.

Клдене има-сызбаны клдене масштабы. Ірі мас­штабты карталардаы горизонталь аралы зындыка сйкес келетін клдене масштаб картаны масштабына сйкес келеді немесе одан бірнеше есе ірі болып келуімен ерекшеленеді. Жергілікті жер бедеріні ерекшеліктерін айындайтын горизонтальдармен кескінделетін шыдар, суайрытар, жыралар мен кемерлер, сияты има-сызба негізіні бойындаы сызыпен тйілісетін барлы нктелер белгіленіп, оларды ара ашыктытары лшенеді де, клдене масштаба сйкес олар бір-бірімен осылады. Клдене има-сызба трызылып боланда, оны пішіні 10.1 - суретте крсетілгендей горизон­тальдарды биіктігіне сай бір-бірімен біртіндеп тмендеп не­месе ктерілетін толын трізді болуымен ерекшеленеді. Оны трызу клдене има-сызбаны АВС сызыы илысатын картадаы горизонтальдар, жыралар мен жарлар белгіленіп А нктесінен В нктесіне дейін, содан со, В брылу нктесінен С нктесіне дейін жргізіледі. Келесі кезекте ааз бетіне клдене има-сызбаны негізі кызметін атаратын тзу сызы жргізіледі (Сурет 2.1). 2.1-суретте клдене има-сызбаны биіктік белгісіні негізі ретінде 202 метр алынан.

 

Сурет 2.13

 

Клдене има-сызбаа АВ жне ВС сызытарыны рбір брылыс нктелеріне оларды азимуттарын анытап бадар сызыпен крсетіп жазады. р нктені абсолют биіктігі аныталып, олар клдене има-сызба негізіні тік масштабына сйкес белгіленеді. рбір биіктік белгісінен топографияль бетті сызытарыны кескінделу ерекшеліктерін айындайтын нктелерді осатын сызы жргізіледі. Барлы нктелер бір-бірімен осылып боланда, клдене има-сызбаны рсімдеуге кшуге болады.

Клдене има-сызбаларды кмегімен бакылайтын осыннан крінбейтін жергілікті жерді бліктерін круге бо­лады. рбір има-сызбадан баылау нктесінен баылайтын нктеге дейін тзу сызы жргізіледі.

Топографиялы картадан кзге крінбейтін алады анытау. андайда бір баылау нктесінде тран баылаушыны кзіне крінбейтін жер бетіні телімін крінбейтін ала дейміз. Баылау нктелеріне таралатын кзді баылау сулелеріні астында орналасатьн баытты кінбейтін аймаы стіртті, орман алаптарыны ктерікі беткейлерді немесе салынан биік имараттарды ар жаында орналасады.

Кзге крінбейтін алады анытау скери рамаларды ораныс рекетіні барысында скери техникалар мен сарбаздарды жергілікті жерде крінбей шоырлану міндетін шешуде маызы зор (Сурет 2.2).

 

Сурет 2.14

Кзге крібейтін аладарды баыты тсірілген картаны телімдері (а) мен оларды клдене има-сызбалары кескіні ()

Картадан кзге крінбейтін алады анытау баылау нкте­сінен таралатын жергілікті жерді жекелеген баыттарында крінбейтін айматарын анытап, оларды шекарасын сызудан басталады (7.2 а, -суреттер).

Крінбейтін айматар баылау нктесінен таралатын кру сулесіні кандайда бір блігіндегі баытыны бойынан аныталады. Баытты арасындаы брыштар кп жадайда те болады. Баыттар картада сызылып реттік саны белгіленеді.

Одан кейін клдене масштабы р ашан картаны масштабымен сйкес келетін, ал, тік масштабы шартты трде алынатын р баытты клдене има-сызбасы трызылады (Сурет 2.15 а). Клдене има-сызба аралы жат боландытан ол р ашан миллиметрлі ааза трызылады. Онда крінбейтін айматар аныталып трызылан клдене има-сызбаны негізінде жобалау кзделеді.

Крінбейтін айматы баытын анытап болан со кзге крінбейтін аланы шекарасын картада белгілейді. Содан кейін крінбейтін айматарды барлы баытын шектейтін нктелер арылы жер бедеріні ерекшеліктіерін ескере отырып, крінбейтін аладарды шекарасын тгел тсіреді.

Ірі масштабты карталарда олданылатын масштабты трлері. Картаны бетіндегі сызытарды зындыыны жергілікті жерді клдене проекциясындаы зындыына сйкес келуі топографиялы картаны масштабы деп аталады.

Топографиялы карталарда масштабты бес трі олданылады. Олар: санды, атау, сызыты, сыналы жне клбеу масштабтар. Жер бетіні жазытыта неше есе кішірейтілген сантиметр есебімен крсетілген санды шаманы санды масштаб дейміз.

Масштабты кішірейту дрежесі М =1/m крсетіледі. Мндаы М- санды масштаб алымындаы 1 жазыктытаы 1 сантиметр; m— жазытытаы 1 сантиметрде жер бетіні неше есе кішірейтілгенін сантиметр есебімен крсететін санды шама. Мысалы, картадаы 1:100 000 жер бетіндегі зындытар клдене проекциясымен салыстыранда 100 000 есе кішірейтілгенін крсетеді.

Картадагы сантиметр есебімен алынан санды масштабты метрге немесе шаырыма айналдырып жау атау масштаб деп аталады. Санды масштаб М = 1:100000 боланда оны атау мас­штабы 1см = 1шаырым те болады.

Картадаы атау масштабты сызы трде кескіндеуді сызыты масштаб дейміз. Сызыты масштаб картадаы сызытарды зындыын наты лшеу шін ажет. Сызыты масштабты нольдік керсеткішіні о жаындаы ара ашытытары бірдей те бліктерге блінген а негізін сызыты масштабты толы негізі деп аталады. рбір толы негізге сйкес келетін жергілікті жердегі ашыты сызыты масштабты шамасы деп аталады. ажетті нктелерді араашытыын дл лшеу шін сызыты масштабты нольдік керсеткішіні сол жаындаы бес немесе он бліктерге блінген b негізін сызыты масштабты длдік негізі деп атайды.

Длдік негізді р бір блігіне сйкес келетін жергілікті жердегі араашыты сызыты масштабты длдігі деп аталады.

ааз бетіндегі кестелік длдікті шегі 0,2 мм саналады. алыпты кзді ажырата алатын шегі 0,1 мм картаны 0,1мм -ге сйкес келетін жергілікті жердегі сызытарды араашытыы картаны масштабыны длдігіні шегі деп аталады (Сурет 2.3).

 

Сурет 2.15

Ірі масштабты топографиялы картада масштабты белгіленуі

 

Сызыты масштаб а - сызыты масштабты толы негіздері, b-сызыты масштабты длдік негізі

2.3 суретте крсетілгендей сызыты масштабты 1 см блінген бір негізі 1 шаырым ал оны длдігі 100 метрге, ал длдікті шегі 10 метрге те болады.

Сыналы масштаб. Ірі масштабты карталарда араашытыты дл лшеу шін сыналы жне клбеу масштабтар олданылады.

Сыналы масштаб тедей он блікке блінген ABC тік брышты ш брыштан трады. ВО киындысына бтін саннан тратын метр есебімен алынан араашытытар жазылады. АО имасына р негізді ріптік белгілері жазылады. Мысалы, 1:25000 масштаб­ты картаны ара ашытыы 1 шаырым болатын нктелерді сыналы масштабын трызу шін 4 сантиметр болатын АВ тзуін сызып аламызда зындыы 6 сантиметр болатын ВО тік сызыын жргізіп, АО нктесімен осамыз. Содан со АВО нктелеріні аралыын тедей он блікке бліп, клдене тзу жургізеді.

р тзуді о жаына картаны масштабына сйкес келетін метр есебімен алынан зындытары, ал сол жаына ріптік крсеткіштерін жазады. Сыналы масштаб рылып болан со картаны бетіндегі АВ нктелеріні араашытыын штангенциркульді кмегімен лшеп алып, о жа аяыны инесін ВО, сол жа аяыны инесін АО сызыына койып нольдік крсеткіштен бастап штангенциркульді екі шы сыналы масштабты тік жне клбеу сызытарымен иылысанша біртіндеп жылжытады.

Циркульді екі шыны сыналы масштабты тік жне клдене сызытарымен тйіліскен жеріндегі санды крсеткішекі нктені ара ашытыы болып табылады.

Ірі жне орта масштабты карталарда олданылатын клбеу масштаб. Ірі масштабты карталарда араашытыты дл лшеу шін клбеу масштаб олданылады.

Сызьты жне сьналы масштабтарды жиынтыын клбеу масштаб дейміз. Клбеу масштаб АВ тзуіні бойына 2 сантиметрден тратын сызыты масштабты бірнеше толы жне бір длдік негізін сызу арылы рылады. А жне В нктелерінен биіктігі сантиметрлік перпендикуляр трызып, оны екі шетінен 2 мм тедей он блікке бліп параллель сызытар жргізеді. Содан кейін клбеу масштабты нольдік крсеткішіні сол жаындаы длдік негізді астымен стінен 2 мм 10 блікке блінген клбеу сызытар жургізеді. Клбеу сызыты жургізуді о нктесімен r нктесін осудан бастау ажет. Клбеу масштабты нольдік крсеткішіні сол жаындаы rd иындысьндаы клбеу сызытар 2см блінген толы негізді 1/10 блігіне, о d иындысындаы рбір тзу сызытар1/100 блігіне сйкес келеді (Сурет 2.15).

Клбеу масштабыны нольдік крсеткішіні сол жаындаы клбеу сызытарды длдік негізді оннан бір блігі, АВ тзуіне баыттас жргізілген тзу сызытарды длдігі негізді жзден бір блігі деп аталады.Ол толы негізді жзден бір блігіне те болады. Ал длдік негізді оннан бір блігі толы негізді оннан бір блігіне сйкес келеді.

Клбеу масштабты кмегімен араашытыты есептеу шін ірі масштабты картадаы АВ нктелеріні ара ашытыын штангенциркульді кмегімен лшеп, бір шын клбеу масштаб­ты нольдік крсеткішіні он жаындаы толы негізіні тік сызыына, ал екінші шын нольдік крсеткішіні сол жаындаы длдік негізге ойып клбеу сызыпен тйіскенше тменнен жоары арай жылжытамыз. Содан кейін нлдік крсеткішті сол жаындаы тзу жне клбеу сызытарды санаймыз да масштабына сай АВ нктелеріні араашытытыын есептеп шыарамыз.

Мысалы, 1:25 000 масштабты картадаы АВ нктелеріні араашытыы клбеу масштабты торы толы негізіне, нольдік крсеткішіні сол жаындаы длдік негізді 5 1/00блігіне 4 1/10 блігіне сйкес келсе оны тмендеп кестені кмегімен жылдам есептеуге болады. Осы дісті пайдаланып 0,1 мм дейінгі длдікпен ірі жне орта масштабты топографиялы картадан кез келген нктелерді араашытыын есептеп шыаруа болады.

Топографиялы карталарды масштабына арай жіктеу. Топографиялы карталар масштабына арай екі лкен топа блінеді. Олар 1:200 000 дейінгі ірі жне 1:200 000 нан 1:1 000 000 дейінгі орта масштабты карталар. 1:200, 1:500, 1:1000, 1:2000 жне 1:5000 ірі масштабты топографиялы пландар рылыс-монтаж жмыстарын жзеге олданылса, 1:25 000,1:50 000,1:100 000 масштабты кар­талар жергілікті жерде бадарлау, скери, оу, геологиялы барлау баса лшеу жмыстарын жргізу барысында олданады.

Масштабты длдігі топографиялы слбалар (пландар) мен карталарда кескінделген нысандарды айсысын алып тастау кажеттілігін анытауа ммкіндік береді. Мысалы, 1:10000 масштаб­ты картада млшері 1 метрден кем нысандар кескінделмейді немесе масштабтан тыс шартты белгімен крсетіледі.

 

2.1 кесте

Топографиялы карталарды масштабтары

Санды Масштаб	Картаны аты	Картадаы 1 сантиметрге сйкес келетін жергілікті жердегі араашыты	Картаны 1 см2 сйкес келетін жергілікті жерді ауданы
1:5000	бес мыды	50 метр	0,25 га
1:10000	он мыды	100 метр	1 га
1:25000	жиырма бес мыды	250 метр	6,25 га
1:50000	елу мыды	500 метр	25 га
1:100000	жз мыды	1 шаырым	1 шаырым 2
1:200000	екі жз мыды	2 шаырым	4 шаырым 2
1:500000	бес жз мыды	5 шаырым	25 шаырым 2
1:1000000	Миллионды	10 шаырым	100 шаырым 2

Топографиялы картаны масштабы онда кескінделген нысандарды іріктелуі мен длдігіне тыыз байланысты. Масштабы іріленген сайын оны алымы да артады. Халы шаруашылыьны салаларында, ылым мен оранысты ажеттілігін теу шін ртрлі масштаб­ты стандартты топографиялы карталар ажет.

азастан Республикасыны мемлекеттік топографиялы карталары метрлік ондык жйеге негізделген біратар стандарт­ты масштабта ралан.

1:5000-1:200000 масштабтылар наыз топографиялы, 1:500 000-1:1 000 000 масштабтылар топографиялы шолу карталары деп аталады. Соыларыны длдігі мен натылыы наыз топографиялы карталара араанда тмен боланымен жеке беттері ке клемді ауматы амтиды. Аталан карталар жергілікті жермен жалпы танысып бадарлау масатында олданылады (Кесте 2.1).