Топографиялы карталарды ішкі картографиялы мазмныны сипаты

 

Топографиялы картаны оудымні дегеніміз -карта кеістіктік апараттар саталан танымны маызды ралы болып табылады.

Картографиялы, кескіндерді кру арылы есте сатап, ой елегінен ткізіп талдау негізінде жергілікті жерді ерекшеліктері туралы бірттас тсінікті калыптастыру рдісін топографиялы картаны оу дейміз.

Бастапы оырман жалпы шолу арылы картографиялы кескіндерді бірттас рылым ретінде абылдап, картамен жмыс істеу барысында ой елегінен ткізіп талдаудан біртіндеп кеністікті шынайы апаратты бейнесін анытауа кшеді.

былыстарды картада бейнелеу шін ерекше картографиялы кескіндеу нышаны болып табылатын шартты белгілер жйесі олданылады.

зара йлесіп, бір-бірімен байланыста болатын алуан трлі шартты белгілер картаа тсірілетін жергілікті жерді барлы тетіктерін емес, е басты ерекшеліктерін ашып крсететін апа­раттар беретін кеністіктік лгісін тзеді. Осындай карта жергілікті жерді белгілі бір масштабта кішірейтілген, жинаталан, шарт­ты белгімен кескінделген шынайы бейнесін крсетеді.

Картадаы апараттарды тередігі, сыйымдылыы мен длдігі окырманны жалпы жне картографиялы дайындыыны дегейіне, жеке ерекшеліктеріне, жинатаан картамен жмыс істеу тжірибесіне, апаратты деректерді алу жне пайдалану дадыларына, сонымен атар, картаны ртрлі сапалы ерекшеліктеріне тыыз байланысты болады.

Мнерлі болуымен ерекшеленетін, эстетикалы трыдан кркем бейнеленген, бояулары йлескен, рылымы мен пішіндері дрыс тадалан шартты белгілерді кмегімен кескінделген картографиялы тіліні арапайымдылыын, тез мегерілуін, жеілдігімен атар олжетімділігін картаны оылуы дейміз. Біра басымды шартты белгілерді пішініне, лшемі мен бояуыны тсіне беріледі. Атап айтса, шартты белгілер мен жергілікті жердегі нысандарды бір-бірімен састыы оларды жылдам танылып есте саталуын жеілдетеді.

Кілге онымды тадалан шартты белгілерді лшемі картаны длдігіне, картографиялы жинатау дрежесі мен крнекілінгіне, ттастай аланда, картаны оуа тікелей сер етеді.

Бізді оршаан лемні шынайы бейнесін танып білуге ммкіндік беретін негізгі рал ызметін атаратын картаны крнекілігіні мні мен олжетімділігін жергілікті жердегі нысандар кескінделген шартты белгілерді тсі анытайды.

орыта айтанда, оырманны картаны оуа ызыушылыын тудыру кілге онымды тадалан картографиялы тіл арылы жзеге асырылады. Топографиялы картаны оу белгілі бір маынаа, задылыа, жалпы ережемен бір ізділікке баынады.

Іріктеліп жинаталан маыналы мазмны болатындытан, картаны оу е негізгілерін осалыдан ажыратып алу, жалпыдан біртіндеп жекеге кшу аидаларына сйеніп жргізіледі. Картаны оу барысында брыштамадан тыс безендірілуі мен ішкі картографиялы мазмнын оуды кздейтін екі тарауа блу ажет.

Карта брыштамасыны сыртындаы безендіруін оу. Карта брыштамасыны сыртындаы безендіруге брыштаманы сыртында орналасандар, ал ішкікартографиялы мазмнына ішкі брыштамамен шектелген картаны шартты белгімен кескінделген нысандары жатады.

Сырты брыштамадан тыс безендірілуін тмендегі ретпен оу ажет:

- карта бетіні солтстік жне отстік брыштамаларыны безендірілуі;

- батыс жне шыыс брыштамаларыны безендірілуі;

- сырты, минутты жне ішкі брыштаманы, шаырымды торларыны сипаты мен оларды безендірілуі.

Ішкі картографиялы мазмнды оуды рылу ретіне сай кар­та мазмныны е басты рамдас бліктерінен бастайды.

Картаны оу дадыларын алыптастыру шін мысал ретінде 1:50 000 масштабты топографиялы картаны L-44-97-В (Талдыоран) бетін оуды сынамыз.

Солтстік брыштамасы. Сырты брыштаманы стіні орталы блігінде карта бетіні жер элипсоидындаы орнын крсететін номенклатурасы жазылан. Номенклатураны о жаында жашаны ішінде бас ріппен картаны осыны Талдыоран жазылан. Ережеге сйкес жетекші осыны ретінде карта мазмныны басты нысаны болып табылатын, есте жеіл саталатын елдімекен, биіктік белгілері, кл, оныс таы баса нысандар тадап алынады. Егер картада атау берілетін ндылыы бірдей екі нысан болан жадайда, оларды ортасында, жол торабында орналасан жоары класа жататыны алынады. Номенклатураны о жаында шыыс брьштамада картаны пиялы дрежесін крсететін грифі орналасады. Ал номенклатураны сол жаында «1942 координат жйесі» сзі жазылады. Ол картаны бл беті Ф. Н. Красовскийді элипсоидында крылан 1942 жылы координаттар жйесі олданыланын крсетеді. Номенклатураны астында картаны баспадан шыарылан жылы жазылады.

Отстік брыштама. Отстік брыштаманы астыны орталы блігінде санды, атау жне сызыты масштабтары орналасады. Сызыты масштаб санды масштабты сызыты кескіні болып табылады. Оны пайдаланып штангенциркульді кмегімен картадаы екі нктені ара ашытыы мен координатты созылуы лшенеді. Сызыты масштабты астын­да ттас горизонтальдар 10 метрден кейін жргізілген деген сз жазылады. Екінші жазу картадаы нктелерді абсолют биіктігін есептеу Кронштад футштогындаы нл-пунктен басталатынын білдіреді. Сызыты масштабты о жаында жергілікті жердегі жер бедеріні клбеулігін анытау ызметін атаратын горизонталь аралы зынды графигі орналасан. Горизонталь аралы зынды графигі екі шкаладан трады. О жаындаы шкала белесті жазы жерлердегі беткейлерді клбеулігін, ал сол жаындаы шкала тау беткейіні клбеулігін лшеу ызметін атарады. Кршілес жатан екі ттас горизонтальды ара ашытыын штангенциркульмен лшеп алып, оны екі аяыны инелеріні горизонталь аралы зынды графигіні сйкес келетін лшемімен тйіліскен жеріндегі санды шаманы кмегімен таулы немесе белесті жазытардаы беткейді клбеулігін есептейді.

Санды масштабты сол жаында меридиандарды жаындату мен ауыту брыштарыны сызбансасы орналасады. Оны сол жаында карта рылан жылы меридиандарды жаындату мен ауыту брыштарыны деректері жазылады. Бл деректер арылы бадарлау шін картаны пайдалану стінде тсбадар тіліні координаттар торыны сызыанан магниттік ауытуын есептеп шыаруа болады. Шыыс брыштаманы астында картаны кесіндеу дісі мен басуа дайындалан жне баспа­дан шыан мерзімі, орындаушылар мен саралаушыны аты-жндері жазылады.

Батыс брыштама. Брыштамаа баыттас ртрлі тспен берілген нктелерден тратын баана тріндегі картаны таралымын бастыран топты белгісі ойылады. Шыыс брыштама сияты безендірілмейді. Тек картада крсетілмеген рамдас бліктер жнінде 3-4 жола сиятындай осымша деректер беріледі. Мысалы: кктемде тас жолдан тыс жерлерде автокліктер жре алмайды.

Топографиялы карталарды жеке беттері брыштамаларыны сипаты мен безендірілуі. Топографиялы карталарды брыштамасы мен брыштама сыртыны безендірілуі абылданан стандартты белгіленген лгісіне сйкес жасалады. Топо­графиялы карталарда ішкі, минутты жне сырты брыштамалар болады.

Ішкі брыштама. Топографиялы картада амтылан ауматы шектейтін ішкі брыштама тзетілген меридиандар мен параллельдер доасыны трапециясын тзеді. Меридиандар мен параллельдер киылысатын трапецияны трт брышында картаны бетінде амтылан ауматы географиялы координаттары жазылады. Оны стінде географиялы ендігі астында географиялы бойлыы белгіленеді (Сурет 2.16).

 

Сурет 2.16

Топографиялы картаны минутты брыштамасын пайдаланып А нктесіні географиялы координатын анытау

 

Минутты брыштама картада амтылан ауматаы нысандарды географиялы координатын анытау ызметін атарады. Солтстік жне отстік минутты брыштамалардаы нктелерді кмегімен ажетті нысанны географиялы бойлыын, батыс жне шыыс минутты брыштаманы кмегімен географиялы ендігін анытайды.

Минутты брыштаманы пайдаланып, картадаы А нктесіні географиялы ендігі анытау шін аталан нктеден батыс немесе шыыс минутты брыштамасын иып тетін клдене тзу сызы жргізіледі де отстік брыштамамен батыс немесе шыыс брыштаманы илысынан бастап А нктесін иып тетін клдене сызыты батыс (шыыс) минутты брыштамамен илысына дейінгі минуты мен секундын санап, отстік жне батыс (шыыс) брыштамадаы географиялы ендікті санды крсеткішіне осып жазады (Сурет 2.17).

Сурет 2.17

Топографиялы картаны бетіні сызба-нсасы

 

Картада амтылан ажетті нысанны географиялы бойлыы анытау шін А нктесі мен солтстік немесе отстік брыштаманы иып тетін тзу сызы жргізіледі де, батыс жне солтстік (отстік) брыштамаларды тйіліскен жеріні минутты брыштаманы иып тететін тік сызыа дейінгі ми­нуты мен секундын есептеп, солтстік (отстік) жне батыс брыштамаларды иылысындаы бойлыты градусына осып жазады.

Сырты брыштама картада амтылан ауматы негізгі жне осымша жабдытаушы рамдас бліктерінен шектеп трады (Сурет 2.17).

Картаа жмсалатын аазды немдеу, сонымен атар пайдалану шін топографиялы картаны брыштамасыны сыртындаы ашы жола 5 мм-ден кем жне 10 мм аспауы тиіс; трт брыштаманы сыртындаы ашы жола барлы таралымда бірдей болып, ауытуы 1 мм-ден аспауы тиіс.