Ірі масштабты карталарды геодезиялы негіздері. Топографиялы карталарды номенклатурасы
Топографиялы карталарды геодезиялы негіздері нысандарды картада дрыс орналасуын амтамасыз етеді. Оны мемлекеттік геодезиялы торлар (жоспарлы жне биіктіктік) мен кескіндеу негіздемесіні жекелеген нктелері райды. Жоарыда аталан осындарды наты координаттары елдімекендерді картада кескіндеу ызметін атаратын арнайы каталогтарда саталады. Карталарды ааз бетіне тсіру шін алдымен координаттар торы рылады да, оан 0,2 мм дейінгі длдікпен трапецияларды брыштары мен геодезиялы негіздерді осындарын кескіндейді. Содан кейін оларды араларына жергілікті жердегі нысандарды картографиялы кескінін бейнелейді. Картаны длдігін онда амтылан нысандарды кескініні геодезиялы, тірек нктелеріне атысты орны айындайды. Ережеге сйкес жергілікті жердегі заттарды орны мен кескініні жаын мадаы геодезиялы осынга атысты ателігі жазытарда -0,5 мм, тауларда-0,75 мм аспауы тиіс. Геодезиялы торлар мен ширек нктелері арылы жерді физикалы бетінен элипсоидка жне одан картаа туі іс жзінде жзеге асырылады. 1:1 000-1:100 000 карталара 1, 2, 3 класты барлы геодезиялы осындар тсіріледі. Геодезиялы осындар рылыс, жол салу, скери жне оу жмыстарында жергілікті жермен байланыстыратын тірек нктесі ретінде олданылады.
Топографиялы карталарды проекциялары. Біршама ірі ауматы жазытыты кескіндеу барысында кететін ателіктерді азайту шін оны картаа жеке бліктерге бліп тсіреді. 1:100 000 масштабтыдан баса топографиялы карталарды ру шін Казастан мен ТМД, баса да біратар елдерде Гаусс пен Крюгерді тзу брышты клдене цилиндрлі проекциясы олданылады. Онда элипсоидты беті сфералы екі брыштара, (айматара) блініп содан со р айсысы жазытыта жеке кескінделеді. Оны р айматы ортасындаы (біліктік) меридиан мен экватор зара перпендикуляр тзу кескінделеді. Біліктілік меридианнан алыстаан сайын брмалану біртіндеп артады. Брмалануды е тменгі дегейге дейін азайту шін айматы бойлытары 6° шектеледі. Масштабы: 1:1 000 000 са масштабты карталарды ру шін 60 айматар, 1:5 000 ірі масштабты карталар шін 3° айматар олданылады. Жер шары 6° 60 аймаа блінген. Бірінші айма гринвичті шыысьндаы 0-6° ш.б, екінші - 6° пен 12°ш.б аралыын амтиды. Гаусс пен Крюгерді айматарыны (зоналарыны) шекарасы колонналарды шекаралары мен сйкес келгенімен оларды санмен белгілеуде 30 бірлікке айырма жасайды. рбір айма полюске араанда экватордаыдан екі 30 есе кіші те жіішке жола трізді (Сурет 2.17). Меридиандар мен параллельдер жазытыта исы сызы трінде кескінделеді. Біліктік меридианны картаны масштабындаы зындыы наты зындыына сйкес келеді. Біліктілік меридианнан алыстаан сайын брмалану біртіндеп артаны мен экватор мен зонаны е шеткі меридианыны илысындаы брмалану крсеткіші 0,0014-тен аспайды. Брыштар мен ауданны брмалануы да шамалы.
Халыаралы милионды 1:1 000 000 масштабты карталарды номенклатурасы. Географиялы карталарды масштабыны, шартты белгілер мен мазмныны алуан-трлі болуы XIX асырды соында ртрлі елдерді салыстыра отырып оып йренуді иындатты. 1891 жылы Берн аласында (Швейцария) ткен V Халыаралы конференцияда Вена университетіні профессоры Альберт Пенк (1858-1945) бкіл жер беті шін бір проекциясы, шартты белгілері мен мазмныны іріктелуі бір текті 1:1 000 000 масштабты карталарды руды сынды.
Сурет 2.18
Гаусс пен Крюгерді клдене цилиндрлі проекциясымен рылан карталарда 60 зоналарды жазытыта кескінделуі
Мндай карталар Халыаралы миллионды масштабты карталар деп аталады. Ол 1909-1913 жылдары арнайы йымдастырылан конференцияларда арастырылды. Халыаралы миллионды масштабты карталарды ру жмыстарын I жне II дниежзілік соыс тежегендіктен, іс жзінде ол 1945 жылдан кейін ола алынды.
1962 жылы Біріккен лттар йымыны миллионды масштабты картаны ру жніндегі техникалы комиссиясы ауматы жалпы оып йренуді экономикалы даму жоспарын ру кезінде ртрлі таырыпты карталарды руа негіз болатын 1:1 000 000 топографиялы карталарды масштабты атарын руа негізге алу мселелерін шешуді кздейтін жаа бадарлама абылдады. Осы бадарлама бойынша рлы негіз болу ызметін атарады.1:1 000 000 масштабты картаны р беті бойлы бойынша меридиандары 6°, ендік бойынша параллельдері 4° блінетін бетіні 1100-1150 1:1 000 000 масштабты карта руа тура келеді. Гаусс пен Крюгерді те брышты клдене цилиндрлі проекциясымен крылатын Халыаралы миллионды масштабты карталар барлы масштаб атарыны карталарын руга трапеция тзеді.Ол Жер беті аумаын амтитын картаны жеке беттерін сауатты блуге негізделген. 1:1 000 000 масштабты картаны ру барысында р бетін жйелеу мен санын айындау е иын рі крделі мселе екенін крсетеді. Бір масштабты картаны санмен белгілеу баса масштабты картаны беттерін санмен белгілеумен тыыз байланыста болуы тиіс. Бл мселені шешуге картаны атауы мен санмен белгілеу жуйесі номенклатураны пайдалану арылы шешіледі.
Ке клемді ауматы амтитын топографиялы карталар жеке беттерде кескінделеді. Ке клемді ауматы амтыан топографиялы карталарды жеке беттерге блу жйесі беттеу деп аталады. Картаны р беті параллельдер мен меридиандар мен шектелетіндіктен кескінделген ауматы жер элипсоидындаы орны ішкі брыштаманы иылыстарында наты крсетіледі.
Масштабы мен географиялы орныны ерекшелігін ескеріп топографиялы карталарды жеке беттеріні атауын анытау ызметін атаратын жйе номенклатура деп аталады (Сурет 2.19).
Халыаралы 1:1 000 000 масштабты картаны брыштамаларына сйкес меридиандары 6° блінетін каллоннадан, 
параллельдері 4° блінетін атардан трады. Екі меридианны аралыындаы 6° меридиандар жолаын колонна деп атайды. Каллонналар жолаын санмен белгілеу 180° шыыс бойлытан басталады. Батыстан шыыска арай араб санымен белгіленетін калонналарды жалпы саны 60.Бірінші калонна 180° б.б пен 174° б.б аралыымен шектеледі. 60 калонна 174° ш.б 180° ш.б аяталады 4° параллеьдер жолаы атар деп аталады. Ол латынны бас ріптерімен белгіленеді. атарларды белгілеу экватордан солтстік жне отстік полюстерге арай жргізіледі. А атары экватормен 4°, В атары 4°-8° шектеледі. Екі жарты шардаы толы атарды саны 22 ден 44-ке дейін.
Сурет 2.19
1:1 000 000 масштабты картаны номенклатурасы жеке беттерге блуді сызбасы
1:1 000 000 масштабты картаны атауы номенклатурасын белгілеу 4° параллельдер жолаы атарды рпі мен 6° меридиандар доасыны жолаы калонаны санынан трады. Мысалы, 44°-48° с.е аралыын амтитын 4° параллельдер жолаы L атары мен 78°-84° ш.б. 6° меридиандар жолаы 44 калонадаы Талдыоран аласы орналасан 1:1000000 масштабты картаны бетіні номенклатурасы L -44 (Суерт 3.19).
Полюске жаындаан сайын трапециялар біршама жіішкеретіндіктен 60-76° ендіктерде карталарды беттерін 4° параллельдер жолаымен меридиандар жолаы екі еселенген 12° осарланан трапецияларды райды. Ал 76-90° ендіктерде картаны беттері 4° параллельдер жолаы мен меридиандар жолаы трт еселенген 24° трапецияны райды. Брыны КСРО карталарыны масштабты атарлары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000, 1:500 000, 1:1 000 000 трды. Экономиканы даму арынына байланысты болашата карталарды масштабы іріленіп, жаарып отырады (Кесте 3.3).
Егер санайтын болса, тек брыны КСРО да ана барлы масштаб атарларыны бір-бір бетіні саны 1 790 000 немесе 80 м3 райды.
Кесте 2.2
Халыаралы 1:1 000 000 масштабты карталарды атарын латынны бас ріптерімен белгілеу жйесі
| атарды реттік саны | атарды ендігі,0 | ліппені ріптері | атарды реттік саны | атарды ендігі,0 | ліппені ріптері |
| 0-4 | A | 48-52 | M | ||
| 4-8 | B | 52-56 | N | ||
| 8-12 | C | 56-60 | O | ||
| 12-16 | D | 60-64 | P | ||
| 16-20 | E | 64-68 | Q | ||
| 20-24 | F | 68-72 | R | ||
| 24-28 | G | 72-76 | S | ||
| 28-32 | H | 76-80 | T | ||
| 32-36 | I | 80-84 | U | ||
| 36-40 | J | 84-88 | V | ||
| 40-44 | K | 88-90 | Z | ||
| 44-48 | L |
Блдйекті мні экономикалы ммкіндікпен ана емес,орман ааштарын кесуді амтитын экологиялы сипатымен жне одан туындайтын баса тйінді мселелерменде тыыз байланысты болуы тиіс. Осыан орай ымбат тратын аазды немдеуді баса да тиімді жолдарын іздеу ажет.
Орта жне ірі масштабты топографиялы карталарды номенклатурасы. Орта жне ірі масштабты карталарды номенклатурасы 1:1 000 000 масштабты картаны р бетін бтін санды бліктерге блу арылы рылады. 1:500 000 масштабты картаны ру шін 1:1 000 000 масштабты картаны параллельдері мен меридиандарын те ортасынан екіге, бліп р блігін орыс ліпбиіні бас ріптерімен белгілейді.
Алынан 1:500 000 масштабты картаны трт бетіні р біріні ендігі 2°,бойлыы 3° болады (Сурет 2.19).
Топографиялы карталарды номенклатурасы оны солтстік брыштамасыны стіне жазылып, о жа бйіріне е лкен елдімекенні аты жашаны ішіне жазылады. ажетті ауматы ірі масштабты топографиялы картасыны р бетін ру жинаталан кесте арылы жргізіледі. Ол шін картаны масштабьша сйкес келетін жинаталан кестеге ажетті ауданны шекарасын тсіреді. Содан со кестеде белгіленген беттерді номенклатурасын жазады (Кесте 2.3).
Кесте 2.3
Топографиялы картаны беттеріні номенклатурасы мен млшері туралы деректер
| Картаны масштабы | Трапецияны блуден алынады | анша блік-ке блін-ді | Беттерді осым-ша белгілеу | Номенклатурасыны млшері | Брыштама-сыны лшемі | 440 енділік-тегі амтыл-ан аума-ты орташа ауданы 1м2 | |
| Ендік бойыша | Бойлы бойынша | ||||||
| 1:1000000 | - | L-44 | |||||
| 1:500000 | 1:1000000 масштабты картаны 4 блікке блу арылы | А,Б,В,Г | L-44-B | ||||
| 1:200 000 | 1:1000000 масштабты картаны 36 блікке блу арылы | І,ІІ...ХХ | L-44-ХХ | 40' |
Кесте 2.3 жаласы