Топографиялы карталарда олданылатын координаттар жйесі. Топографиялы картаны координаттар торлары

Координаттар торлары барлы ірі масштабты карталарда ажетті нктелерді координаттарын анытау немесе координаттары бойынша нктені тсіру шін координатты (шаырымды) торлар жргізіледі. Олар бетті ішкі координаттар торы жне кршілес жатан зонаны координаттар торы болып екі топа блінеді.

Бетті ішіндегі координаттар торы.Беттті ішіндегі коорди­наттар торы 1:10 000 нан 1:50 000 дейінгі масштабты карталарда 1 шаырым; 1:100 000 масштабты картада 2 шаырымнан; 1:200 000 масштабты карталарда 10 шаырымнан кейін жргізіледі. 1:500 000 жне 1:1000 000 масштабты карталарда шаырымды торлар жргізілмейді.

Кршілес ауматарды шаырымды торлары.Нктені координатын анытау немесе кршілес зонаны шетінде орналасан нктені координат бойынша картаа тсіру ызметін атаратын бл тор шаырымды сызытар иып тетін сырты брыштамаа жазылады. Ортасында жне сырты брыштаманы шетінде кршілес зонадаы карта бетіні номенклатурасы крсетіледі. Минутты жне ішкі брыштаманы аралыында координаттар торыны шыысы мен оларды саны жазылады. Отстік брыштамаа баыттас жргізілген брышына жаын орналасан клдене баыттаы шаырымды сызыты абсциссасында сол сызыты экватордан шаырым есебімен алынан ашытыы беріледі. алан клдене шаырымды сызытарда ысартып жазылады. Мысалы, 1:25 000 масштабты картаны абсциссасындаы 6065 саны килломертлік сызыты экватордан 6065 шаырым ашытыта жатанын білдіреді.

Батыс брыштамаа баыттас жргізілген брышына жаын орналасан тік баыттаы шаырым сызыты ординатында жазылан 4307 санындаы 4 зонаны реттік саны ал 307 ординатты біліктік меридианнан шартты трде 307 шаырым ашытыта орналасанын крсетеді. Тік баыттаы шаырымды торды 4 зонаны біліктік меридианынан наты анша шаырым ашытыта орналасанын тменде крсетінлген амалмен есептеп шыарады. 307-500 шаырым = - 193 шаырым. Карталарда ішкі брыштаманы бойында ірі теміржол бекеттеріне дейінгі араашыты пен оан баратын теміржолды, атты жабынды немесе жасартылан асфальт тселмеген автомобиль жолдарыны баыты жазылады.

Топографиялы картаны тікбрышты координаттары. Тік брышты координаттар жуйесі жазытытаы кез келген нктені координатын абцисса жне ордината біліктеріне атысты анытауа негізделген.

Клдене тзумен жанасатын жер элипсоидыны блігі 55 шаырыма те боланда экваторда жазытыпен жанасатын доа зындыыны ауытуы 30', ал зынды айырмасы 1,5 метрден аспайтындытан оны жазыты ретінде абылдауа болатыны белгілі. Егер 6° зонаны элипсоид деп есептесек оны эк­ваторда жанасатын доасыны зындыыны ауытуы 510 м те болады. Жазытыа кшіргендегі доа зындыы ауытуыны мндай мні топографиялы картада жргізілетін лшеулерді длдігіне ойылатын талаптарды анааттандырмайды. Яни, ке клемді ауматы картаа тсіргенде жерді исытыы картада біршама брмалануды болуына кеп сотырады.

Біра сол 6° доаны клдене цилиндірді бйір бетінде жобалап жазытыа жайса, экватор бойындаы 6° меридиандар доасыны шеткі нктелеріні жер бетіндегі наты зьндыымен салыстыранда, брмалануы 0,0014, ал аудандікі 0,0027-ге те болады.

орыта айтанда, картографиялы проекцияны пайдалану 6° аймапен шектелетін топографиялы карталарда зынды пен ауданды лшеуде кететін ауытуларды масштабты длдігіні шегінен біршама аз болуын амтамасыз етуге ммкіндік береді. Сондытан топографиялы картаны жер элипсоидында ру шін Гаусс пен Крюгерді те брышты клдене цилиндірлі проекциясында жобаланып 6° сфералы екі брышты айма (зона) тор алынады да, оны жазытыа кшіреді (Сурет 2.20).

Проекцияны мні рбір екі брышты 6° зона жанасатын жеке клдене цилиндірде жобаланады. Жанасу сызыы р бір зонаны орталы (біліктік) меридианы арылы теді.

Сурет 2.20

Гаусс пен Крюгерді те брышты клдене цилиндірлі проекциясында жобаланан 6° сфералы екі брышты градус торлары

 

Цилиндірді бйір бетін жазытыа жайанда проекциядаы айматы айын кескін алынады. рбір екі брышты 6° айматаы біліктілік меридиан мен экватор бірін - бірі зара перпендикуляр тзу иып теді. Ал алан меридиандар мен параллельдер исы болады (Сурет 2.20).

Картографияда екі брышты 6° айматы Гринвич меридианынан бастап шыыса жне батыса 1-30 дейін арап санымен белгілеу абылданан. абылданан санмен белгілеу тік брышты координат рылан зонаны анытауа ммкіндік береді. «Ко­лонна» тсінігі аймапен те маынаа ие боланымен, онда екі брышты 6° айматы санмен белгілеу Гринвичке меридианына арама-арсы 180° басталып, топографиялы картаны номенклатурасын крсету шін олданылады.

Колонадан айматы реттік санына немесе керісінше ту шін тменде берілген формуланы олданан жеткілікті:

 

шыыс жарты шар шін

Nк = N3+30,

батыс жарты шар шін

Nк = N3-30.

 

Гаусс пен Крюгерді рбір аймаында координат білігі ызметін жазытыта бірін-бірі зара перпендикуляр тзу иып тетін біліктілік меридиан мен экватор атарады. X білігі ретінде айма­ты біліктілік (орталы) меридианы У білігі ретінде экватор абыл­данан.

рбір зонада координатты есептеуді бастауы ретінде біліктік (орталы) меридиан мен экваторды тйіліскен нктесі алынады. Осыан орай жазытытаы айма шегіндегі кез-келген нктені орны оны тік брышты координаты X пен У арылы аныталады. рбір айматы координатын ру мен оларды есептеуді бастауы дербес жргізіледі.

Гауссты координаттар жйесі. Декартты координаттар жйесінен айырмашылыы картографияда Гауссты координаттар жйесі (білігі аударылан) олданылады. Мнда экватордан нктеге дейінгі араашытыты білдіретін абсцисса ретінде -X, ал биіктік (орталы) меридианнан нктеге дейінгі араашытыты білдіретін ордината ретінде - У алынады (Сурет 2.20).

Солтстік жарты шарда абсциссаны мні о болады, ал отстік жарты шарда крсетілмей S. Х8=5435863,0 индексі ойылады. Бл жазу абсцисса экватордан отстікке арай есептелінеді деген маынаны білдіреді.

Координатты есептеу барысында олайсыз жадайлар тудырып, ателіктер кетуіне жол беретін р айматы біліктілік меридианны сол жаында орналасан нктелер ординатыны теріс мнімен істі болмас шін геодезияда р айматаы биіктік меридиан ординатын шартты трде 500 шаырым (500 000 м) ретінде абылдаан. Мндай жадайды енгізу біріншіден, р аймата ординатты тек о мнге туіне; екіншіден, р айматаы ординатты абсолют мніні солдан оа арай артуына ммкіндік береді. Мндай ординаттар шартты немесе трлендірілген деп аталады.

Нкте ординатыны бірдей мні жер бетіні екі брышты 6° блінген 60 айматы рбірінде кездесетіндіктен есептелінген ординаттарды алдына айматарды белгіленген реттік санын ою абылданан. Мысалы, 12 айматаы нктелерді тік брышты координаты Х=5986326,0, У=12316175,0; ал отстік жарты шардаы 6 айматікі Х=5934575,0, У=6516175,0 деп жазылады.

Сурет 2.21

Координаттар білігіні баыты. А-айматы тік брышты координатыны біліктері жне 7 аймата орналасан А В нктелеріні координаттары; - картаны бір бетіні айматаы орны (штрихталан) жне зона шегіндегі тік брышты коордитаттар торыны сызбасы

 

Тік брышты координатты толы жазанда нктені абсциссасы рашан экватордан андай ашытыта орналасанын шын мнінде крсететінін есте сатау ажет. Мысалы, Х=5986326,0 саны берілген нктені экватордан 5986 шаырым 326 метр ашытыта орналасанын крсетеді.

Нктені ординаты рашан шартты мнге ие болады жне онда жазылатын жеті немесе сегіз мнді сан сол нктені кез-келген айматы біліктілік меридианынан метр (шаырым) есебімен алынан ашытыын білдіреді. Мысалы, біліктілік меридианны сол жаында (батысында) орналасан У=12316175,0 санындаы алдыы 12 айматы реттік санын, 316175,0 нктені сол айматы біліктілік меридианны сол жаында (батысын­да) шартты трде 316175,0 метр ашытыта орналасанын крсетеді. Ал оны біліктілік меридианнан наты ашытыын есептеу шін жоарыда крсетілген нктені ординаты У мнінен 500 000,0 санын аламыз. Сонда нктені биіктік меридианнан наты ашытыы (316175,0 -500 000,0=-183825,0 м) -183825,0 м екені аныталады.

Біліктілік меридианны о жаында (шыысында) орналасан нктені ординаты У=6516175,0 санындаы 6 айматы реттік саны 516175,0 нктені 6 айматы біліктілік меридианны о жаында (шыысында) орналасан шартты трдегі ашытыын білдіреді. Сонда бл нктені біліктілік меридианнан наты ашытыы 516175,0 -500 000,0 = +161175,0 м болады.

Ордината бойынша нктені айматы біліктілік меридианыны о немесе сол жаында орналасанын анытау шін 500 000 шамасын аланнан со айматы реттік санын шегергенде алан сандарды бір-бірімен салыстырады. Егер алан сан 500 000 кіші болса, біліктілік меридианны сол жаында (батысында), лкен болса о жаында (шыысында), ал те болса нктені біліктілік меридиан бойында орналасанын білдіреді (Суерт 2.21). Оны длелдеуге 4.5 - суреттегі деректер ммкіндік береді.

Мндаы О нктесі 12 айматы координатын есептеуді бастауы болып табылады +833963,0 жне -833963,0 сандары 6 айматы бір-бірімен симметриялы шетін нктелеріні экватордаы метр есебімен алынан наты ашытыы. Оларды 1° доаны экваторда 11132і метр екенін ескере отырып есептейді. Онда біліктік меридианнан 3° ашыта орналасан айматы шеткі нктесіні (111 321,0м х 3) +500 000,0 м = 833963,0) мні 833963,0 м те болады. Ординатты лшеуді бастауы 500 000 м згертілгендіктен бл нктені шартты трдегі ашытыы 166037 жне 833963,0м те болады.

Айматы шаырымды торы.Тік брышты координат бойынша ажетті нктелерді тсіру шін топографиялы картаа X жне У біліктеріне сйкес келетін координатты (шаырымды) торлар жргізеді (Сурет 2.21). Топографиялы карталардаы жоары длдікпен 1, 2, 10 шаырым кейін жргізілетін клдене жне тік шаырымды сызытар нктені тік брышты коорди­натын, нысанасын крсету жне жекелеген лшеу жмыстары шін ажет. Масштабты атарына сйкес шаырымды торды жиілігін анытау 2.4 кестеде берілген.

 

Кесте 2.4

Топографиялы карталар масштабыны атарына арналан шаырымды торды жиілігі

Картаны масштабы Картадаы торды лшемі
см есебімен шаырым есебімен
1:1 000 000 шаырымды тор жргізілмеген
1:500 000 шаырымды тор жргізілмеген
1:200 000
1:100 000
1:50 000
1:25 000
1:10 000

 

Шаырымды сызыты санмен белгілеу экватордан немесе айматы біліктік меридианын шаырым есебімен жргізіліп абсисасы ішкі бйір брыштамаларына, ал ординаты солтстік жне отстік ішкі брыштамаларына жазылады. Брыштаманы брышына жаын жргізілген бірінші шаырымды сызыта экватордан немесе айматы біліктік меридианынан шаырым есебімен алынан ашытыын крсететінін бастапы екеуі сак, ал соы екеуі ірі болатын трт, ординаттар шін кейде бес сан жа­зылады. Картада айталануды болдырмай арты салма тсірмес шін алан сызытарда шаырым есебімен алынан онды не­месе бірлік сандар беріледі.

Сурет 2.22

Тік брышты координатты анытауды мысалдары

 

Сол жа бйір брыша жаын тік сызытаы бірінші (кейде екінші) сан айматы реттік санын, алан сандар тік шаырымды сызыты біліктік меридианнан кашытыты, ал абсисадаы трт сан клдене шаырымды сызыты экватордан шаырым есебімен алынан наты ашытыын крсетеді.

Нктені тік брышты координаты X пен У анытау шін кршілес жатан тік жне клдене баыттаы шаырымды сызытан нктеге дейін штангенциркульмен немесе сызышпен лшеп алып, кршілес жатан шаырымды торды мніне осьш жазылатын метр есебімен алынатын нктені тіккбрышты коор­динаты Х жне У анытайды. Мысалы, В нктесіні абсциссасы X табу шін сол нктені отстігіндегі клдене сызы пен нктені араашытыын сызышпен лшеп, оны мнін атау масштабына кбейтіп, лшенген Х=+504м санын клдене шаырымды сызыты толы мні Х=5604 санына осып жазамыз. Сонда Х=5604504,0 шыады (Сурет 2.22). В нктесіні ор­динаты в табу шін нкте мен оны батысында орналасан тік шаырымды сызыты араашытыын лшеп атау масштабына кбейтін, лшенген У=+663м санын тік шаырымды сызыты наты мні У=6212 осып жазамыз. Сонда У=6212663,0 саны шыады [2.23-сурет].

Полярлы жне биполярлы координаттар жйесі. Координатты бастауы болып табылатын О нктесінде трып ажетті нктені орнын анытауды полярлы координат дейміз.

Полярлы координат арапайым геодезиялы ралдарды олданып жргізілетін кз млшері кескіндеу жмыстарында кеінен олданылады.

Бл жйедегі клдене жазытыта тадап алынан кескіндеу (тру) нктесі полюс деп аталады. Осы нкте арылы ОХ поляр білігі (меридиан) жргізіледі. ажетті М нктесіні орнын бл жйеде картадаы немесе жергілікті жердегі М нктесіні орны екі координатты анытау арылы жзеге асады (Сурет 2.24). Олар:

- полярлы біліктен саат тілімен баыттас лшенетін М нктесіні брышты жадайы Н;

- координатын анытайтын М нктесі мен араашытыы Д=ОМ.

Сурет 2.23 Сурет 2.24

Полярлы координат Биполярлы координаттар

 

Полярлы координатты пайдаланып кз млшері кескіндеу жмыстарын жргізу шін планшетке бекітілген А4 немесе А3 пішімні о жа шетіне солтстік пен отстігі крсетілген полярлы білігін жргізіп, стіне тсбадарды ойып, кк бадар тілін 0° келтіріп, кескіндейтін ауматы тйыталан АВСДЕ тірек нктелеріні азимуттары мен тсіру нктсі мен араашытыын анытаймыз.

Тйыталан тсіру алаында жргізілген лшемдер арнайы кітапапшаа тіркеліп, санды деректер пайдаланып белгіленген масштаба сай кескінделетін ауматы слбасы абцисі жасалып, оан ажетті географиялы нысандар тсіріледі.

Полярлы жне биполярлы координаттар жуйесі. Координатты бастауы болып табылатын О нктесінде трып ажетті нктені орнын анытауды полярлы координат дейміз.

Полярлы координат арапайым геодезиялы ралдарды олданып жргізілетін кз млшері кескіндеу жмыстарында кеінен пайдаланылады.

Биполярлы координаттар жйесі. Бір-бірімен тзу сызыпен байланысан екі озалмайтын полярлы білік арылы М нктесіні координатын анытауды биполярлы координат дейміз.

Биполярлы координат анытау шін бір тзуді бойында бірдей ашытыта орналасан озалмайтын РОР 1 0 1полярлы білігін трызады да, О жне О1 нктелерін бір-бірімен осады.

Екі полярлы білікті ортасындаы М нктесіні ОО 1 нктелеріне атысты орны а а1 немесе Н жне Н 1 брыштары жне r (a1) жне r2 (a2) радиус-векторлары арылы анытайды (Сурет 2.24).

Бл жйе кескіндеу барысында тура белгілеу (прямая за­сечка) жмыстарында кеінен олданылады.

Топографиялы карталарды географиялы координат­тар жйесі. Іс жзінде картадан жергілікті жердегі нысандарды ор­нын анытауа немесе крсетуге тура келеді. зі тран немесе жергілікті жердегі нысанды белгілі нктені (сызыты) орнын координатты кмегімен анытайды. андайда бір беттегі неме­се кеістіктегі нктені брышты немесе сызыты лшеммен аныталатын орны координат деп аталады. Географиялы ко­ординаттар жйесі география ылымыны барлы салаларында, теіз жне уе новигациясында кеінен олданылады.

Жер бетіндегі кез-келген нктені экватор мен бастапы меридиана атысты орнын анытауды географиялы координат дейміз.

Географиялы координаттар жйесінде координат сызыы ретінде бірін- бірі иып тіп, градус торларын тзетін меридиандар мен параллельдер абылданан. Географиялы координатты оып-йрену барысында Жер шар ретінде алынады. Егер Жер сфероид ретінде абылданса, нктелерді орны геодезиялы ко­ординаттар жйесімен аныталады.

Гелографиялы координаттар жйесінде жер бетіндегі нктелерді орны екі географиялы координат ендік пен бойлыты анытауа негізделген брышты шама болып табылады.

Жер бетіндегі кез-келген нкте мен экватор жазытыы арасында тзілген брыш географиялы ендік деп аталады. Егер нкте солтстік жарты шарда орналасса оны ендігі солтстік, егер онтстік жарты шарда орналасса отстік болады. 2.25 - суреттегі В брышы М нктесіні ендігіне сай келеді. Экваторда орналасан барлы нктелерді ендігі 0° ал полюста орналасан нктелердікі 90° болады. Ендіктерді мні 0°-90° аралыында болады. Градус есебімен алынан брышты мні экваторды солтстігіндегі немесе отстігіндегі кез-келген нктені андай ашытыта орналасанын крсетеді. Параллель біртекті географиялы ендікке ие болатын нктені геометриялы орны, ал, меридиан нктені бойлыы бір текті геометриялы орны болып табылады.

Бастапы меридиан мен жер бетіндегі кез-келген нктені стінен тетін меридианны арасында тзілген брышты географиялы бойлы деп аталады. Бастапы меридиан ретінде Лондон аласыны маындаы Гринвнич астрономиялы обсерваториясыны стінен тетін меридиан абылданан. Барлы нктелерді бойлыты мні 0-180° аралыында бола­ды. Бастапы меридианны шыысында 0-180° аралыындаы барлы нктені бойлыы шыыс бойлы, бастапы меридианны батысында 0-180° аралыындаы барлы нктені бойлыы батыс бойлы деп аталады.

Батыс жне шыыс жарты шарлардаы барлы нктелерді ендігі , бойлыы ріпімен белгіленеді.

Сурет 2.25

Географиялы координаттар

 

Ірі масштабты топографиялы картаны ішкі брыштамаларыны трт брышында географиялы координаттары жазылады. Мысалы, 1:25 000 масштабты топографиялы картасыны батыс брыштамасыны бойлыы- 18°00'00"шыысынікі - 18°07'30" отстік брыштамасыны ендігі- 54°40'00", солтстігінікі — 54°45'00" ірі масштабты карталардан географиялы координатты табу оай болу шін бір минуттан блінген осымша минутты брыштама жргізіледі. Ірі масштабты картадан А нктесіні географиялы (геодезиялы) ендігін табу шін сол нктеден минутты брыштамаларды иып тетін клдене сызытар жргізіліп отстік жне батыс (шыыс) брыштаманы илысынан бастап бйір брыштамаларды бойлай минуттары мен секундтарын санап шыан санды 54°40'00" осып жазады. Ірі масштабты картадан А нктесіні географиялы (геодезиялы) бойлыын табу шін сол нктеден минутты брыштамаларын иып тетін тік сызытар жргізіліп, отстік (солтстік) жне батыс брыштаманы илысынан бастап, отстік (солтстік) брыштаманы бойлай минуттары мен секундтарын санап шыан санды 18°00'00" осып жазады (Сурет 2.25).

Топографиялы картадан географиялы координатты анытау.Топографиялы картаны бетіні ішкі брыштамасы меридиан мен параллельдермен шектелген. Солтстік жне отстік брыштама географиялы едіктер, батыс жне шыыс брыштамалар географиялы бойлы болып табылады. Брыштамаларды ендіктерімен бойлытарыны айырмасы мен топографиялы картаны бетіндегі брыштамаларды лшемі стандартты беттеуге сйкес келетіндіктен рбір масштаб шін траты.

 

Сурет 2.26

Ірі масштабты картадан географиялы координатты анытау

 

1:1 000 000 жне 1:500 000 масштабты карталардан баса барлы топографиялы карталарда ішкіжне сырты брыштамаларды аралыында нктелерді географиялы координатын анытап оларды картага тсіру ызметін атаратын белгілі бір ашытыта тедей блшектерге блінген минуттар мен секундтардан тратын минудты брыштамалары болады [Суреттер 2.25 жне 2.26).

 

Кесте 2.5

Топографиялы карта брыштамаларыны лшемдері

Масштабтар Брыштамаларді.щ елшемдері
    бойынша бойынша
1:1000 000
1:500 000
1:200 000 40'
1:100 000 20' 20'
1:50 000 10' 15'
1:25 000 5' 7'30"
1:10 000 2'30" 3'45"

 

Бойлытар мен ендіктер бойынша минутты брыштамалардаы минуттар мен секундтарды саны бірдей болмай-ды. Ендік бойынша минутты лшемі 1852 метрге те жне ол рашан бойлыты минутына араанда лкен болады (Кесте 2.5).

Топографиялы картаны отстік жне шыыс брыштамаларында барлы та минуттар, батыс жне отстік брыштамаларында барлы жп минуттар даралап крсетіледі. 10" блінген минуттарды трлерін блай даралау географиялы координаттарды жылдам рі дл анытауа ммкіндік береді.

Картадаы А нктесіні географиялы ендігі анытау шін аталан нктеден батыс немесе шыыс минутты брыштаманы иып тетін клдене тзу сызы жргізіледі де, отстік брыштама мен батыс немесе шыыс брыштаманы килысынан бастап А нктесін иып тетін клдене сызыты батыс (шыыс) минутты брыштамамен илысына дейінгі минуты мен секундын санап, отстік жне батыс (шыыс) брыштамадаы ге­ографиялы ендікті санды крсеткішіне осып жазады (Сурет 2.27).

Картада амтылан ажетті нысанны географиялы бойлыы я анытау шін А нктесі мен солтстік немесе отстік брыштаманы иып тетін тзу сызы жргізіледі де де, батыс жне солтстік (отстік) брыштамаларды тйіліскен жеріні минутты брыштаманы иып тететін тік сызыа дейінгі минуты мен секундын есептеп, солтстік (отстік) жне батыс брыштамаларды иылысындаы бойлыты градусына осып жазады.

Сурет 2.27

Топографиялы картадан А нктесіні географиялы

координатын анытау

 

Белгіленген координат бойынша нктені тсіру шін алдымен топографиялы картадаы орнын анытайды. Мысалы, D нкте­сіні =48°51'05"; =30°01'22" болатын координатын картаа тсіру шін =48°51' ендікті =30°01' бойлыты тауып алып, одан батыс жне шыыс, солтстік жне отстік минутты брыштамаларды иып тетін перпендикуляр тзу сызытар жргізеді. Содан со минутты брыштамадан штангенциркульді кмегімен 10" блінген минуттан =05" лшеп алып,отстік брыштамаа жаын орналасан бйір брыштамаларындаы =48°51' параллельге осып нктені ендігін батыс брышта­маа жаын орналасан солтстік жне отстік брыштамадаы =30°01' меридианына =01'' осып, нктені бойлыын белгілейді де нкте арылы карындашпен солтстік (онтстік) жне батыс (шыыс) брыштамаларды осатын бірін- бірі перпендикуляр сызы жргізіп оларды илысан жеріне D нктесін тсіреді.

Баылау сратары:

1. са масштабты карталарды ртрлі блігінде масштабты ртрлі болу себебін, бас масштабты жеке масштабтардан айырмашылыын крсетііз?

2. са масштабты географиялы карталардаы брмалауды трлері мен оларды туу себептерін ашып крсетііз?

3. Картографиялы проекцияларды негізгі трлерін анытап, осалы геометриялы жазытыта бадарлау дістеріне, брмалау сипатына арай жіктеіз?