Горизонтальдар арылы нктені биіктігін анытау

Нктелерді биіктігін картадаы горизонтальдара арап анытауа болады:

 

Сурет 3.31

 

Егер биіктігі аныталатын нкте (А жне В) горизонттальды тікелей стіне орналасса, онда оны биіктігі сол горизонталь биіктігіне те болады (Сурет 3.31), Демек: НА = 125,0 м НВ = 123,0 м.

Е жиі кездесетін жадай, ол нктелерді горизонтальдарды арасына орналасуына. Мысалы: 2.10, а – суретіндегі С нктесі. Осы нктені биіктігін анытау шін 2. 10 – суретіндегі жне В схемасына кз салайы. М – нктесі 150 жне 155 м–лік биктігі горизонтальдар арасында жатыр делік. Осы схемадан М нктесі арылы жргізілген екі горизонтальды арасын осатын е ыса кесінді (АВ), яни салынды (заложение) d = АВ жне = ВМ кесіндісін анытауа болады.

Ал осы АВ кесіндісіні профиліне арап тменгі 150 м–лік гогризонттальден М нктесіні биіктігі сімшесін /h/ есептеп шыаруа болады. 2. 10 , в – суретінде крсетілген

ВАА 1 жне ВММ 1 екі ш брыштар арылы h – ты млшерін есептеп шыаруа болады. ВАА 1 жне ВММ 1 шбрыштарыны састыынан мынадай пропорция жасауа болады:

 

h / h = / h

Осыдан h = ( h) / d есептеліп шыарылады.

 

Ал М нктесіні биіктігі Н_М мына тмедегі формуламен аныталады:

Н_м = Н_А + h; / 2. 1 /

Картадаы баыт бойынша профиль сызу

Профиль сызу шін горизонталь масштаб карта масштабына сйкес алынады, ал вертикаль масштаб 10 есе ірі болып келеді. има лбетте миллиметрлік ааза сызылады. Картадаы баыт /АВ/ згеріссіз миллиметрлік ааза тсіріледі де, баытты картадаы

 

 

План

Профиль А - В

Сурет 3. 32

 

Горизонтальдармен иылысан нктелері белгіленіп, оларды абсолюттік биіктіктері жазылады /3. 32 – сурет/. Сол нктелерден биіктіктеріне сйкес перпендикуляр трызылып, оларды штары сызытармен осылады, сонда жерді профилі аныталады.

 

 

Горизонтальдар арылы ламаны тіктігін анытау

лама тіктігі мен ылдилыы мына формуламен аныталады:

 

= tg = h / d; / 2. 2. /

мнда h - има биіктік , белгілі шама;

d – кршілес горизонтальдар ара ашытыы, тікелей лшенеді.

/2. 2/ формуласы арылы р атара тн арнайы графиктер жасалынып, олар картаны сырты рамасыны тменгі жаына сызылады (Сурет 3.33).

Іс жзінде беткейді тіктігін, ылдилыын жоарыда крсетіген формуламен рдайым есептеп жатпай-а, мына тмендегі салынды графиктерін пайдаланып оай табуа болады.

а/ б/

 

 

Сурет 3.33

 

Бл графикте циркуль - лшегіш арылы А жне В нктелері арасындаы салындыа сйкес беткейді тіктігі = 1°30 ' жне еістігі = 0,026 крсетілген.

 

 

План мен карта арылы жерді ауданын анытау

Кптеген инженерлік есептерді шыару шін жер учаскесіні аудандарын анытау ажет. Оларды анытауды бірнеше тсілдері бар.

Егер ауданы аныталатын карта бетіндегі учаске геометриялы фигуралара /шбрыш, тртбрыш т. б./ блінсе, онда ол учаскені ауданы сол фигураларды аудандарыны осындысына те болады (Сурет 3.34, а).

Ауданы жоары длдікпен палетка арылы да анытауа болады. Палетка дегеніміз – бетіне квадраттар торы сызылан жылтыр ааз (калька). Палетка торыны млшерін карта масштабына сай етіп алып, лшенетін учаскені стіне салады да, контура сйкес келетін палетка торларыны санын есептейді (Сурет 3.33 б). Бл тсілді кемшілігі шеткі торлар млшеріні кзбен аныталуында.

 

 

Сурет 3.34

 

Картадаы учаскелерді ауданын бдан да жоары длдікпен анытау шін механикалы тсіл - арнаулы аспап планиметр олданады (Сурет 3.34, в) планиметр полюстік жне айналдыру рычагтарынан трады. Планиметрмен ауданды лшеу кезінде полюстік рычаг карта бетінде бекітіледі де, айналдыру рычагі контур бойынша жылжып отырады. Айналдыру рычагіні бір шында есептік дгелегі орналасан. Аныталатын ауданны мні тмендегі формула арылы есептеледі:

S = c ( n2 – n1 ); / 2. 3 /

 

Мндаы С - планиметрді е са блігіні мні;

n₁ жне n₂ - планиметрді есептік дгелегінен айналдыруа дейінгі (бастапы) жне айналдырудан кейінгі /соы/ есептері.

 

Егер карта бетінде ауданы белгілі бір геометриялы фигура болса онда планиметрмен сол фигураны контурын бірнеше рет айналдыру арылы оны е тмендегі формулаа сйеніп анытауа болады.

 

C =Sбел /( n 2 – n 1 )орт. = Sкоор. тор. /( n 2 – n 1 )орт. ; /2. 4/

 

детте С – ті анытау шін картадаы координаталар торын 10 х 10, 5х5 см пайдаланады. Планиметрді е са блігіні мні /С/ айналдыру рычагыны зындыы мен масштаба тікелей байланысты.

 

Баылау сратары:

1. Картографиялы жинатауды трлерімен олара ойылатын негізгі талаптар андай?

2. Жалпы географиялы карталарда жер бедерін кескіндеу шін андай картографиялы кескіндеу тсілдері олданылады?

3. Таырыпты картада бейнеленген былыстарды санды жне сапалы сипаттарын ашып крсету шін андай картографиялы кескіндеу тсілдері олданылады?

4. Физикалы географиялы таырыпты карталарды негізгі трлерін, былыстарды кескіндеу ерекшеліктерін анытаыз?

5. Географиялы атластарды негізгі трлерін, атаратын ызметін анытаыз?

6. Мектепті географиялы атластарындаы карталарды математилы негіздеріне ойылатын негізгі талаптарды тсіндірііз?

 

IV Тарау. Картография. Картография жне оны олданылуы туралы жалпы мселелер. Ауылшаруашылыын карталандыру жне оны атаратын міндеті.