Жергілікті жерде картаны кмегімен бадарлау

Жергілікті жерді карта бойынша оып-йрену дістері. Саяхатшылар мен скери рамаларды, геологтарды бейтаныс таулы, орманды, шлді жерлерде кндіз немесе тнде озалуы шін жергілікті жерді бркеніштік жне бадарлау жадайларын картадан алдын-ала оып йренуді маызы зор.

Жергілікті жерді ерекшеліктерін оып-йрену жолбасшыларды крделі жадайда дрыс шешім абылдауына ммкіндік береді.

Жергілікті жерді оып-уйрену ажетті ауматы жалпы ерекшеліктерін, жер бедеріні жекелеген рамдас бліктеріні санды жне сапалы сипатын сонымен атар, жергілікті нысандарды бадарлауга серін амтиды. Жергілікті жерді оып-йренуге алыптасан жадайа сай ртрлі дерек кздерін олданады. Жергіліктіжерді оып-йрену:

- саяхата шыар алдында топ жетекшісіні баратын ауматы кзімен кріп оу, ылыми-танымды немесе басада іс-шараларды ткізуге олайлылыын барлауды;

- топографиялы карталарды пайдаланып жергілікті жерді жалпы ерекшеліктерін оып-йренуді;

- топографиялы карталар мен аэрофотосуреттерді бір-бірімен беттестіре отырып, жергілікті жерді ерекшеліктерін айындайтын жаа деректер алуды;

- жергілікті трындарды арасында сауалнама жргізу арылы ажетті ауматы негізгі ерекшіліктері жнінде апараттар жинауды амтиды.

Жергілікті жерді карта бойынша оып-йрену. Топографиялы карта жергілікті жер туралы малмат беретін негізгі дерек кзі болып табылады. Оны кмегімен жергілікті жерді бркеншектік асиеттері мен ондаы заттарды санды жне сапалы сипаттарын жедел анытауа ммкіндік туады. Картаны оып-йрену барысында картаны рганнан кейін сол жерде болатын згерістерді де ескеру ажет.

Жергілікті жерді карта бойынша оып-йренуді картаны зімен танысып, оны жмыса даярлаудан бастайды.

Картаны баалау. Картаны баалау брыштаманы сыртындаы деректерге негізделіп масштабын, горизонталь аралы има биіктігін, шыарылан жылын анытаудан басталады. Масштаб пен горизонталь аралы има биіктігін жергілікті жердегі заттар мен жер бедеріні тетіктеріні кескінделу длдігіні дрежесін анытауа ммкіндік береді. Масштабты мніне сйене отырып, жергілікті жердегі заттарды млшері мен оларды бір-бірінен ашытыын жылдам анытауа болады.

Картаны рылан жылы туралы мліметі амтылан ауматаы нысандарды азіргі кезедегі шындыа сйкестігін анытауа ммкіндік береді. Баыта тзетуді жата білсе, дирекционды брыштан магниттік азимута немесе картадан шаырымды тор бойын бадарлауа болады.

Картаны жмыса даярлау. Картаны жмыса даярлау кар­таларды бір-бірімен жалауды, ктеру мен аттауды амтиды.

Карталарды жапсыру. Оып йренетін аума пен оан ба­ратын баыт іс-жзінде бірнеше картада болуы ммкін. Ірі масштабты картаны р бетімен блек-блек жмыс істеу иынды тудыратынадытан оларды бір-біріне жапсыруа тура келеді. Ол шін карталарды номенклатурасына сай іріктеп алып, кесетін жерлерін белгілеп, кесілмейтін брыштарын ана алдырып алан брыштарын тгел кеседі де, бір-бірімен жалайды. Кбінесе, карталарды алдымен колонналары бойынша, содан со онан сола арай стігі бетін астыы бетімен беттестіріп, брыштамалары мен шаырымды торды кескіндерін бір-бірімен беттестіріп желімдейді (Сурет 3.35).

Сурет 4. 35

Ірі масштабты карталарды бір-бірімен жалау: а) шолу карталары; б) карталарды калонналары бойынша бір-бірімен жалау; в)карталарды жапсыруды реті

Картаны ктеру жергілікті жердегі жекелеген заттар мен жер бедеріні тетіктерін жан-жаты оып-йрену масатында жргізіледі. Картаны дрыс ктеру озалатын баытты мият оып йренуге ммкіндік береді. Картаны ктеру кезінде аса ажетті заттарды бояу карандашпен сызу арылы бліп крсетеді. Оларды аты мен санды деректеріні астын сызып ояды. Кейде картада жекелеген нысандармен заттар (кпірлер, мнаралар, же­келеген йлер) млшері шаын шартты белгілермен крсетіледі. Картаны ктеру барысында жер бедеріні биіктік белгілеріні шыдары, жыла, жота сияты жер бедеріні жекелеген тетіктері боялып (штрихталып), жуандатылан горизонтальдармен белгіленеді.

Жергілікі жердегі заттарды тобы тменде крсетілген тстермен крсетіледі:

- ормандар мен алы бталар, бау-баша сияты сімдік жамылысыны баса трлері-жасыл;

- зен, бла батпа, кл-кк;

- жолдар - коыр;

- елдімекендер - ара;

- жер бедері — ашы оыр тс.

Карталарды ктеру жергілікті жерді оып-йренумен атар жреді.

Карталарды аттау. Жергілікті жерде картамен жмыс істеу жеіл болу шін оларды аттайды. ааттау карталарды ктергенге дейін де, кейін де жргізіле береді. йді ішінде жмыс істеу шін карталарды абаттап жинайды. Алдымен зыннан созылан баытын, содан со тзілген жолатарын жинайды.

Жергілікті жерді карта бойынша оып йренуді жалпы ережелері мен реті.Жергілікті жерді оып йренуді длдігі мен реті алдыа ойан масаттар мен шешуге тиісті міндеттерге байланысты болады. Алдымен жергілікті жерді жалпы ерекшеліктері, содан со ондаы жекелеген заттар мен жер беде­ріні пішіндеріні тетіктерін оып йрену жзеге асырылады.

 

Сурет 3.36

Карталарды аттау

 

Жергілікті жерді жалпы сипатын оып йрену барысында жер бедеріні елді мекендерді,жолдарды,зен торлары мен сімдіктер жамылысыны ерекшеліктерімен жан-жаты танысу масат кзделеді.

Жергілікті жерді жалпы ерекшелігі картаа кз жгірту арылы жргізіледі. Жергілікті жерді жан-жаты оып-йрену озалатын баытты бойындаы жергілікті заттар мен жер бедеріні пішіндеріні тетіктерін оып-йрену масатында жргізіледі.

Жолды біршама тере оып-йрену барысында оны бойында кпірлерді, болат бырлары бар бліктерді, тгілген м йінділеріні болуын да ескерту ажет.

Су торлары.Су нысандары жергілікті жерді тілмделу дрежесін анытайды. Ол сумен амтамасыз етуге, су клігімен озалуды амтамасыз етуге ммкіндік береді. Картада су нысандары жергілікті жердегі баса заттардан айын ажыратылатын кк тспен кескінделеді.

зендер, клдер, блатар, каналдар, клдер мен батпатар сияты табии кедергілерді оып-йрену барысында оларды енін, тередігін аысыны жылдамдыын, арнасыны табанындаы шгінді тау жыныстарыны сипатын жаалауыны ерекшеліктерін, кпірлерді саны мен оларды сипатын, тас бгеттер мен ткелдерді анытауа мн беру ажет. Мысалы, 1: 100 000, 1:50 000, 1:25 000 масштабты оу карталарында Соть зені крсетілген. Жазуыны сипаты зенні жол атынасына жарамдылыын айатайды. Бадар сызытаы сан аысыны 285 жылдамдыыны 0,1 м/с, 285/ 4,8n еніні 285 тередігіні 4,8 метр екенін, арнасыны табаны мды жыныстардан тратынын крсетеді. Андога, Голубая сияты шаын зендерді табанын тзетін шгінді жыныстар берілмеген. Оларды аысыны жылдамдыына арап анытауа болады.

4.5 – кесте

зен аысыны жылдамдыына сай арнасыны табанында тзілетін шгінді жыныстарды сипаты

Аысыны жылдамдыы м/с есебімен	Арнаны табанына шгуге тиісті шгін тау жыныстары
0,1-0,2	м айра
0,2-0,5	м
0,5-1,0	ірі тйіршікті мдар
1,0-1,5	тыыздалан саз иыршы тас
1,5 жоары	ірілі-саты малта тастар

 

Топырапен сімдік жамылылары. Картадан топыра пен сімдіктер жамылысын оып-йрену барысында туге, баылауа, тыылуа ммкіндік беретін жергілікті жерді орманды-бталы алаптара, батпатар мен сортадарды, мдар мен орымдарды сипатына талдау жасалады.

Батпатарды сипатын шартты белгілерді сызытарына арап анытайды. Біра оны ту ммкіндігін анытаанда жыл мезгілі мен ауа-райыны сипатын ескеру ажет. Картадаы туге болатын батпатар жауын-шашынды кезедерде ткел бермейді. Ал туге иын батпатар ыста атты аязды кндері жеіл ткел беруі ммкін.

Ірі масштабты карталарды жергілікті жерде бадарлау масатында пайдалануды маызы. Топографиялы карта бейтаныс жерде жолбасшы болатын маызды рал болып табылады. Одан зі тран орынды жылдам тауып, белгіленген баытпен сенімді рі аласыз озалуа болады.

Карганы азіргі кезеде бадарлау ралы ретіндегі ызмет кннен-кнге артуда.

Жергілікті жерде бадарлау масатында туристік саяхат кезінде жолбасшылар, маман геологтар мен скери рамаларды басшылары кбінесе 1:50 000,1:100 000 масштабты топографиялы карта­ларды олданады.

Картаны кмегімен бадарлау жаын орналасан бадарларды пайдалана отырып, жергілікті жермен беттестіруді, зі тран орынды анытауды жне карта арылы бадарлап озалуды амтиды.

Жергілікті жерде дрыс бадарлау шін картадан зі тран орынды тауып алып, бадарды дрыстыына кз жеткізу шін жергілікті жердегі жаын жне алыс орналасан бадарларды таба отырып, картаны жергілікті жермен беттестіреді. Карта бойынша бадарлауды йрену кезінде жергілікті жердегі бадар болар заттарды картадан тауып, бір-бірімен беттестіруді бадарлау тсілдерін мегеруі ажет.

Картаны кмегімен бадарлау шін оны клдене тзу жагдайа келтіріліп, солтстік (жогары) брыштамасын солтстікке баыттауы тиіс.

Картаны мндай жадайда стау жергілікті жердегі заттармен жер бедеріні негізгі пішіндері бір-біріне сйкес келуіне ммкіндік береді. Картамен бадарлау сызыты бадарлау немесе тратын орнын алдын-ала белгілі болан жадайда бадара баыттау арылы жргізіледі.

Сызытыктарды бадарлау шамамен кз млшері мен немесе наты болуы ммкін. Шамамен кз млшерімен бадарлау кезінде зі тран нктеден сызыты шартты белгімен жергілікті жердегі сызыты бадармен сйкес келетіндей етіп картаны ойша брады. Мысалы, сызыты бадар ретінде алынан жолды шартты белгісін жергілікті жердегі бадар ретінде алынан жола баыттап бір-біріне сйкестендіреді.

Наты бадарлау шін картаны клдене тзу жадайа келтіріп, ондаы сызыты бадарды (зен, жол, т.б.) шартты белгісіне нысаналы сызышты ойып, жергілікті жердегі бадарды баытымен йлестіреді. Содан со сызыты бадар ретінде алынан жолды о жаымен сол жаындаы заттар мен жер бедеріні пішіндеріні барлыыны картада бар-жоы тексеріледі. Егер шартты трде орындалса, онда бадар дрыс деп есептелінеді.

Жергілікті жерде картаны кмегімен бадарлау. Бадарлауды е дрысы, жолбасшы болып табылатын топографиялы картаны кмегімен бадарлау болып табылады.

Алдымен картаны зімен бадарлап, содан зі тран ажетті заттарды белгілеп, зі жретін жолды баытын анытау ажет. Карта арылы бадарлау шін картаны бетіні брыштамасын географиялы меридианны баытына сай келетідей етіп орналастырылады. Ал картографиялы кескіндеуді сызытары (зен, жол, электр желілері) жергілікті жердегі оан сай келетін сызытара баыттас орналастырылады. Жергілікті жерде бадарлар жеткілікті болан, жасы крінетін жадайда жергілікті жердегі сызытара нысаналау арылы жне тсбадар арылы жргізіледі.

Жергілікті жердегі сызытарды карта арылы бадарлау тран нкте сызыты нысандарда транда жне оны орны шамамен белгілі боланда жргізіледі. Ол шін картаны бетіндегі сызыты нысандар жер бетіндегі сызыты нысанны баытымен сай келетіндей етіп орналастырады.

Картадаы нысанмен жергілікті жердегі нысандарды баыты сай келуі керек (Суреттер 4.37, 4.38).

 

Сурет 4.37 Сурет 4.38

Жергілікті жердегі сызытар Карта арылы жергілікті арылы картамен бадарлау жердегі бадара нысаналау

Егер зі тран нктені орны картада белгілі болса, бадарларды баыты дрыс аныталса, сол жаа арай карта арылы нысаналайды. Ол шін зі тран нктеден бадарлайтын нысана баыттап сызыш ояды. Сызыты абырасы жергілікті жердегі нысана сай келуі тиіс.

Тнде нашар крінетін жадайда жне бадарлы нысандара кедей жерлерде картада тсбадар арылы бадарлайды. Тс-бадарды магниттік бадарын босатып, 0°-180° топографиялы картаны тік баыттаы шаырымды сызыымен сай келетіндей жадайда орналастырып, тілін баыта енгізілетін тзетуге сйкес 3 брыш жасайтындай жадайа келгенше брамыз. Егер тзету 3° кем болса, онда 0° келгенше брамыз,

Адрианов тсбадарыны лимбасыны шкаласы 3°кейін жргізілгендіктен жергілікті жерде брышты жоары длдікпен лшеу ммкін емес. зі тран жерді орнын жергілікті жерді картамен беттестіріп кз млшерімен жергілікті нысандармен салыстыру арылы жне араашытыты лшеп немесе жріп ту арылы анытайды.

Егер нктелік бадарлар (жеке тран ааш, бла) болса, бадарлар зі тран орынды картадан еш иындысыз таба алады.

Ашы жердегі А нктесіні зі тран нктеден ашытыын кз млшермен немесе оларды араашытыын лшеу арылы анытайды. Тсбадармен бадарды азимутын жне оан дейінгі араашытыты лшеп, одан со шартты белгіден зі тран нктеге дейінгі кері азимутты анытап араашытыты масштабка салып лшейді. Егер зі тран нктеден бір бадар крінетін болса, сызыты кескінді жріп тіп, кесте сызу арылы зі тран нктені орны аныталады.

Ол шін алдымен тсбадармен немесе жергілікті жердегі сызыпен бадарлап, содан со бадарды картадаы белгісіне сызышты ойып жергілікті жердегі бадарлы нысанга баыттайды да, жолдан (байланыс желісінен) нктеге дейін тзу сызы жргізіп, тран нктені орнын табады. Жергілікті жерде озаланда, картаны бетін жергілікті жермен салыстырып, зі тран орынды оны маында кескінделген бадарлы нысандарды бірінші ірісін, содан со сатарын тауып алады.

Баытпен озгаланда жп адымды здіксіз санап отыру ажет. Кріну нашар боланда (тнде) баытты тек тсбадармен анытайды. Сондытан баыттты дрыс баылап араашытыты лшеп отыру ажет. Картадан кзге крініп тран заттарды тауып алу шін оан дейінгі ашытыты кз млшерімен анытап картадаы нктеге дейін масштаба сай лшеп алып, сызыты соынан нысанны кескінін табады.

Картада кескінделген нысандарды жергілікті жерден табу шін зі тран жерді картадан тауып алып одан нысаналайтын зата дейінгі ашытыты ойша анытайды. Картаны олданып, таныс емес жерлердегі баытпен озалуды йымдастыранда картадан озалатын жадайды анытап, баытты бадарлауды е тиімді жолын тадайды.

Картаны бетіне озалатын баытты сызытарын трлі тсті арындашпен сызып, жер бетіндегі бадарларды араашытыын лшеп жазады. Егер жретін жол за болса, онда тотап демалатын, онатын жерлерді картада белгілейді. Баытпен озалу ба­рысында жергілікті жердегі нысандар мен картаны салыстырып бадарлы нысандарды тауып отырады.

Топографиялы бадарлау. Кріну жадайы ртрлі жергілікті жерде жылдам рі тез бадарлауды маызы зор.

Жергілікті жерде бадарлауды топографиялы бадарлау дейміз. Топографиялы бадарлау жргізу шін алдымен уаыт пен ккжиекті бір баыты крсетіледі. Кбінесе солтстік пен белгілі-бір нктені арасындаы брыш, градус есебімен алынан азимут беріледі. Содан со зі тран орын мен оны оршаан заттар мен олара дейінгі ашыты беріледі (Сурет 4.39 а).

 

Сурет 4.39 а

Жергілікті жерде топографиялы бадарлау

 

Баыт зі орналасан орыннан (сола, оа, тзу) немесе ккжиекті жатарынан, жергілікті уаыт бадарлайтын затты аты мен топографиялы картадаы орны беріледі. Топографиялы бадарлау нтижесінде адамдар зі тран жерден елді-мекенге, зенге, клге немесе баса да жергілікті ірі заттара атысты орны мен баытын, оларды аттарын анытай білуді йренеді. Мысалы: жергілікті уаыт 18°35'. Солтстік теміржол кпірі 211,7 м биіктікте трмыз. О жаымызда 3 шаырымда Ивановка; Тура 4 шаырымда ашытыта Бежица зені 10 шаырым ашытыта Каменск; сол жата 3 шаырым ашытыта Глубокое клі, бдан со жолбасшы баытты крсетіп бадарлау жмыстарын жргізеді.

Топографиялы бадарлау тран орынды карта болмаан немесе бадардан адасанда, байланыс ралдары арылы хабарлаанда да олданылады. Мысалы: теміржол кпіріні солтстігіндегі 2 шаырым ашытытаы оранда трмын; 900 м батысында орман; 5 шаырым онтстік ашытыта заутты екі ттін шыатын мржасын кріп трмын.

Картадан азимутпен озалуа ажетті деректерді даярлау. Азимутпен озауа ажетті деректер ірі масштабты топографиялы картадан алынады. Оны рамына жергілікті жерді оып йрен озалатын баытпен бадарларды тадау баыттарды магниттік азимутын жне тадаан баытпен оларды брылыстарына дейінгі араашытыты лшеп, озалатын баытты сызба-нсасын ру кіреді. Жергілікті жерді оып-йрену барысында оны туге олайлылыы мен оранышты асиеттері, кездескен те алмайтын кедергілерді айналып ту жолдары арастырылады.

озалатын баытпен бадарларды тадау. озалатын баытты сызу жергілікті жерді сипатына, озалатын баытты жадайына байланысты. озалатын баытты тадау барысында оларды брылыстарыны аздыы ескеріледі. озалатын баыт брылыстарды аз болуын ескере отырып тадалады. озалатын баытты рамына жретін жолды баыта сйкес келетін автомобиль жолдары, сопа жолдар сияты баса да сызыты бадарлар алынады. Олар озалыс барысында бадарды дрыс стануа кмектеседі.

озалатын баытты брылыстарыны тірек нктесі ретінде мнара текті рылыстар, жол айрытар, кпірлер геодезиялы белгілер сияты оай есте саталатын, жылдам танып білуге ммкіндік беретін заттар тадалады.

Бадарларды тадаанда озалатын баытты жекелеген бліктеріндегі бадарларды тадау барысында баытты дрыс стау дістері мен натылыы ескерілуі тиіс. Мысалы, жаяу озалу кезінде жріп ткен жолды зындыы мен компас бойынша баытты стану длдігі 0,1 те.

Егер озалатын жолмен бадарды араашытыы 4 шаырым болса, келесі бадара дейінгі ауыту 400 метрге те болады.

Білдірмей келуді амтамасыз ету шін баыттарды жылаларды бойлай рады. Баытпен озалу барысында крінбей жру шін жолдар мен тбеге шыуа тыйым салу ажет.

Картадаы нысанмен жергілікті жердегі нысандарды баыты сай келуі керек (Сурет 4.38 – 4.39). Егер зі тран нктені орны картада белгілі болса, бадарларды баыты дрыс аныталса, сол жаа арай карта арылы нысаналайды. Ол шін зі тран нктеден бадарлайтын нысана баыттап сызыш ояды. Сызыты абырасы жергілікті жердегі нысана сай келуі тиіс.

Тнде нашар крінетін жадайды жне бадарлы нысандара кедей жерлерде картада тсбадар арылы бадарлайды. Тсбадарды магниттік бадарын босатып, 0°-180° топографиялы картаны га баыттаы шаырымды сызыымен сай келетіндей жадайда орналастырып, тілін баыта енгізілетін тзетуге сйкес 3 брыш жасайтындай жадайга келгенше брамыз. Егер тзету 3° кем болса, онда 0° келгенше брамыз. Адрианов тсбадарыны лимбасыны шкаласы 3° кейін жргізілгендіктен жергілікті жерде брышты жоары длдікпен лшеу ммкін емес. зі тран жерді орнын жергілікті жерді картамен беттестіріп кз млшерімен жергілікті нысандармен салыстыру арылы жне араашыты лшеп немесе жріп ту арылы анытайды.

Егер нктелік бадарлар (жеке тран ааш, бла) болса, бадарлар зі тран орынды картадан еш иындысыз таба алады.

Ашьщ жердегі А нктесіні зі тран нктеден ашытыын кз млшерімен немесе оларды араашытыын лшеу арылы анытайды. Тсбадармен бадарды азимутын жне оан дейінгі араашытыты лшеп, одан со шартты белгіден зі тран нктеге дейінгі кері азимутты анытап, араашытыты масштаба салып лшейді. Егер зі тран нктеден бір бадар крінетін болса, сызыты кескінді жріп тіп, кесте сызу арылы зі тран нктені орнын анытайды.

Ол шін алдымен тсбадармен немесе жергілікті жердегі сызыпен бадарлап, содан со бадарды картадаы белгісіне сызышты ойып, жергілікті жердегі бадарлы нысана баыттайды да, жолдан (байланыс желісінен) нктеге дейін тзу сызы жргізіп тран нктені орнын табады. Жергілікті жерде озаланда картаны бетін жергілікті жермен салыстырып, зі тран орынды оны, маында кескінделген бадарлы нысан­дарды бірінші ірісін, содан со сактарын тауып алады.

Баытпен озаланда жп адымды здіксіз санап отыру ажет. Кріну нашар боланда (тнде), баытты тек тсбадармен анытайды. Сондытан баытты дрыс баылап араашыты лшеп отыру ажет. Картадан кзге крініп тран заттарды тауып алу шін оан дейінгі ашытыты кз млшерімен анытап картадаы нктеге дейін масштаба сай лшеп алып, сызыты соынан нысанны кескінін табады.

Картада кескінделген нысандарды жергілікті жерден табу шін зі тран жерді картадан тауып алып, одан нысаналайтын зата дейінгі ашытыты ойша анытайды. Картаны олданып таныс емес жерлердегі баытпен озалуды йымдастыранда картадан озалатын жадайды анытап, баытты бадарлауды е тиімді жолын тадайды. Картаны бетіне озалатын баытты сызытарын трлі тсті карандашпен сызып, жер бетіндегі бадарларды араашытыын лшеп жазады. Егер жретін жол за болса, онда тотап демалатын, онатын жерлерді картада белгілейді. Баытпен озалу барысында жергілікті жердегі нысандар мен картаны салыстырып, бадарлы нысандарды тауып отырады.

Топографиялы бадарлау. Кріну жадайы ртрлі жергілікті жерде жылдам рі тез бадарлауды маызы зор.

Жергілікті жерде бадарлауды топографиялы бадарлаудейміз. Топографиялы бадарлау жргізу шін алдымен уаыт пен ккжиекті бір баыты крсетіледі. Кбінесе солтстік пен белгілі бір нктені арасындаы брыш, градус есебімен алынан азимут беріледі. Содан со зі тран орын мен оны оршаан заттар мен олара дейінгі ашыты беріледі. Баытты зі орналасан орыннан (сола, оа, тзу) немесе ккжиекті жатарыны, жергілікті уаыт бадарлайтын затты атымен топографиялы картадаы орны беріледі.

Топографиялы бадарлау нтижесінде адамдар зі тран жерден елді-мекенге, зенге, клге немесе баса да жергілікті ірі заттара атысты орны мен баытын, оларды аттарын анытай білуді йренеді. Мысалы: жергілікті уаыт 18°35'. Солтстік теміржол кпірі, 211,7 м биіктікте трмыз. О жаымызда 3 шаырымда Ивановка; Тура 4 шаырым ашытыта Бежица зені; 10 шаырым ашытыта Каменск; сол жата 3 шаырым ашытыта Глубокое клі, бдан со жолбасшы баытты крсетіп, бадарлау жмыстарын жргізеді. Топографиялы бадарлау тран орынды карта болмаан немесе бадардан адасанда байланыс ралдары арылы хабарлаанда да олданылады. Мысалы: теміржол кпіріні солтстігіндегі 2 шаырым ашытытаы оранда трмын; 900 м ол батысында орман; 5 шаырым отстік ашытыта заводты екі ттін шыатын мржасын кріп трмын.

4.4 Карталарды блу, жіктеу (классификация)

Барлы карталар мазмны жаынан жалпы жне арнайы карталар болып блінеді.Жалпы немесе жалпы географиялы кескінделген жер бетіні (ландшафт)крінісі.

Бл кріністерге, жерді рельефі, гидрографиясы, топыраы, сімдік трлері, елді мекендер жолды барлы трлері, мемлекеттік жне кімшіліктік шекаралар жатады.

з кезегінде, жалпы карталар, топографиялы жне жалпылама шолу (обзорное) жасайтын карталар болып блінеді.

1. Ірі масштабтаы карталар-1:25000

2. Орта масштабтаы карталар-1:50000

3. са масштабтаы карталар- 1:300000

Шолу карталарына бетіні барлы белгілері натылыпен, дрысы 1:1000000 масштабпен тсірілген жалпы карталар жатады.

азіргі уаытта р трлі масштабтаы шолу карталары шыарылады.Бл карталар ызмет трлеріне арай топтастырылып, тмендегідей масштабтармен жары креді:

1:1250000; 1:1500000; 1:200000; 1:2500000; 1:300000; 1:400000; 1:500000; 1:7500000; 1:10000000; жне бдан да са.

Арнайы немесе арнаулы карталарды кптеген трлері бар. Атап айтанда:

- Табиат жадайларына байланысты карталар- жалпы физикалы географиялы, гипсометриялы су жне гидрофизикалы, топыратану, сімдіктану таы баса карта трлері болып блінеді.

- Халы шаруашылыы жне халыты оныс тебуі жніндегі карталар.Бан жалпы экономикалы жне халы саны, ндіріс, клік, ауылшаруашылыы, орман шаруашылыы, пайдалы азбалар т.б жатады.

- Мдениет жне денсаулы сатау карталары мдениет рылымдары, денсаулы, білім салаларыны карталарын айтуа болады.

- Тарихи карталар-жалпы тарих жне тарихи кезе карталары болып блінеді.

- Саяси кімшілік жне кімшілік карталары деп блеміз.

- скери карталар-жалпы скери, скери нер (исскуство) сол сияты соыс нері (стратегия) шыл басшылы (оперативное) соысты басару (тактика)скери инженерлік карталары болып трлі блімдерге таратамыз.

Жоарыда крсетілген жіктеулер, мазмны жаынан карталарды бастауы болып табылады,сонымен атар, олданыс мазмнына байланысты карталарды кеме жргізу (нивигация) жне мектеп оушыларына арналан карта деп блуге болады. Оу (учебное) карталары бастауыш сыныптарына, орта мектепке жне жоары оу орныны оушылырына арналан карталар жалпы географиялы жне арнаулы карталар болып блінеді.

Ауылшаруашылыына арналан карталар да шаруашылыты белгілі бір тріне, оны мазмнына байланысты болады.

Бл карталарды трлері 45 параграфта берілген. Халы шаруашылыыны трлі салаларын жне тсіргенімізбен оны ыры мен сырын толыымен ашып крсете алмаймыз. Сондытан, карталар мен бірге осымша млімет беретін осымшалар оса жасалады.