Картаны жатауы
Картаны жтауы (рамкасын) картографиялы кескіндерді шектейтін бірнеше сызытар райды.
Жатау зіні мніне байланысты негізгі ішкі градус немесе минут деп жне сырты тріне арай тік брышты трапеция трі жне исы сызыты болып блінеді.
Негізгі жатау (рамка) картографиялы кескіндерді шектейді. азіргі замандаы ірі жне орташа масштабтаы географиялы карталарда жне кейбір са масштабтаы карталарда да, жатауды сызытары, картографиялы кескіндерді шектейтін параллель мен меридиандарды сызытарына сйкес келеді.
Градусты жатау негізгі жатауа параллель сызылады. Оны арасы жаын болады жне екі параллель сызытан трады.
Градусты жатауды арасы торды (сетка) параллелдері мен меридиандарыны арасы ірі масштабтаы карталарда минута жне секунда блінеді. Ал са масштабтаы карталарда градуса немесе градусты бліктерге блінеді.
Сондытан, жатауды зі градусты деп аталады. Бл лкен длдікпен картаны географиялы координатын мліметін картаа енгізеді. Градусты жатауа параллель бір немесе екі сызы сызылады. Болмаса картаны кркемдеу масатында крделі ою рнек салынады. Градусты жне сырты жатауды арасында параллель мен меридиандарды жазылан жерінде картографиялы торды санды крсеткіштері орналастырылады.
Бір беттік карталарда (жалпы географиялы жне арнайы) жатау (рамка) тік брышты трде, ал топографиялы карталарда трапеция трінде болады.
Жер бетін бейнелейтін лемдік карталарда жатау (рамка) кескінге (проекция) байланысты исы сызыты болуы ммкін.
Картаны растыру алдында, онда картаа тсірілетін жерді атауы орналастырылады (кесте,белгілер т.б).
Жатауды тік брышты трі барлы ажетті мліметтерді орналастыруа олайлы болады.
р трлі масштабтаы топографиялы карталарды жасау кезінде жол-жол ылып сызу (разграфка) жне атауларды тізімі (номенклатура) берілген жйеге сйенеді.
Картаны жол-жола бліп (разграфка) яни блек паратара тсіргенде меридиан мен параллель бойынша халыаралы картаны 1:100000 масштабына сйкестендіріп жргізу дісі абылданан. Алты градус бойлы жне бес градус ендік бл халыаралы картаны бір беті.
Ірі масштабтаы карта жасауда (топографиялы) осы мліметтер негіз етіп алынады. Кптеген шет елдерде топографиялы жне жалпы масаттаы карта жасауда метрлік масштабы олданылады.
Ал кейбір елдер зындыты аылшынды лшемін пайдаланылады. АШ пен лы Британияда олданыса олайсыз кне лшем трі дюйм масштабын олданады.
Тірек пункті дегеніміз – жер бетіне орналасан арнайы белгілері бар нкте. Бл белгілер астрономиялы жне геодезиялы дістермен аныталады. Сонымен атар, белгілі бір географиялы жне тік брышты координаттарды андай да бір биіктігі теіз дегейімен салыстырылан координаттар жйесі. Осындай тіректерге тіректер астрономиялы, тригонометриялы, полигонометриялы тіректер жатады.
Блар карталарда геометриялы белгілермен беріледі. Карта жасау кезінде тірек пункттері маызды рлін атарады.
Ттастай картографиялы материалдара сйкес келетін жеріне орналастыруа кмектеседі. Сондай-а, ірі масштабтаы топографиялы карталарда да тірек пункттері крсетіледі.
Картаны физико-географиялы элементтері
Жалпы географиялы картаны физико-географиялы элементтеріне гидрография, жер бедері, (рельеф) сімдік жамылысы жне топыра абаты жатады.
Гидрография (зен, теіз, су жаалауы) ттас табиатты маызды элементі. Сондай-а, табии нысана (ориентир)
Сондытан оны географиялы карталарды бріне бейнеленеді.
Теіз жаалауын сызанда оны лкен немесе шамалы длдігі картаны масштабына жне жаалауды тріне байланысты болады.
Масштабты кішірейту ажет болса материалдарды ышамдау (генерализация) керек яни жаалауды зындыын сызу бірте-бірте жеілдетеді.
Сонымен бірге картада берілген жаалауды ерекшеліктері бейнеленеді.
Масштабта бейнелеуге келмейтін жаалау зындыын ерекшеліктері (жіішке, са аралдар т.б) масштабсыз карталарда кескінделеді де, біра онда теіз жаалауыны географиялы састытары саталады.
Клдер, теіз жаалауы сияылды жаалау зындыыны бейнесінен беріледі.
Топографиялы карталарда клдер тзды, тщы, ащылы-тшылы болып блінеді. Клдерді топтап, жіктегенде оны са масштаба тсіргенде, жаалау зындыын талдау ажет. Содан со са клдер тсіріледі. Жаалау зындыын орытындылаанда оны зіндік ерекшеліктерін, геометриялы келбетін картада кескіндеуге тырысан жн.
Трлі-тсті карталарда су жасыл кк бояумен боялады. Сондытан да ол, яни су ра жерден айрыша ерекшеленіп крінеді. Су тередеген сайын бояуды тсі оюлана береді. зендер еніне байланысты картада жалыз немесе екі сызыпен бейнеленеді. Тртіп бойынша зендер карта масштабыны 1см зындыына сай тсіріледі.зендер бастауынан бастап жіішке сызыпен кескінделеді де,бірте-бірте 0,1 ден 0,5мм-ге дейін сааа жеткенше алыдатылыпекі сызыпен кескінделген жерге жеткізіледі.
зендер екі сызыпен тмендегідей масштабтаы карталарда кескінделеді:
1:10000; 1:25000; 1:50000; 1:100000; 1:200000; 1:500000; 1:1000000;
Егер оны ені 2м, 5м, 10м, 20м, 50м, 200м-ден асан жадайда.
зенге йылатын йылыстар жіішке сызыпен кескінделеді.Масштабта ірі зендерді атырабын(дельты) кескіндеу ммкін болмаса, масштабты сатамай-а барлы крсеткіштер арнайы белгілермен беріледі. Бл кезде зенні бсты арнасына назар аударылады. Жол торабы сияылды зенді сипаттаанда,ірі масштабтаы картада е бірінші оны бастауы жне кеме атынастарыны жолдары, айра, жыныстар шоыры бейнеленеді.
са масштабты карта кезінде зен тораптары топталып бейнеленеді. Бл уаытта, жеке зендерді ана бейнелеп оймай, зендер жйесіні ерекшкліктерін крсету ажет.
Топографиялы карталарда кескінделетін каналдар суармалы жне кеме атынасы деп блінеді. Егер оларды ені 3 метрден асса 1:100000 масштабына сйкес келтіріліп,екі сызыта крсетіледі (Сурет 4.39 )
Сурет 4.39