Картадаы жер бедерін бейнелеу

Жер бетіні бедері табиатты жер беті крнісіні маызды блігі. XVIII асырды ортасына дейін жер бедеріні жоары нктесі туралы млімет болмаандытан оны картаа нобаймен, сурет трінде тбешік сият бейнеленеді. Содан кейін, яни мензула мен барометр дниеге келіп, топографиялы тсіру ола алынан со жер бетіні бедерін картаа тсіру ылыми жола тсті.

Жер бедерін кескіндеуді е арапайым жолы е жоары нктеге белгі соу дісі. Жерді биік нктесін картада санмен белгілеу. азіргі уаытта бл діс теіз тбіні бедерін анытау шін навигациялы карталар жасауда олданылады.

азіргі заманда жалпы географиялы карта жасап оан жер бедерін (рельеф) тсіру шін тмендегідей талап ажет:

- Жекелеген нктелерді картадаы орнын анытау

- Ылди,лама тік жарды баытын білу. Бл жадайда е жасы діс клдене сызы (горизонтальный) арылы белгілеп жер бедеріні биіктігін анытайды.

- Клдене сызы (горизонталь) дісі.

Бл діс топографиялы карталарда кеінен олданылады.Бл жадайда картадаы жекелеген нктелерді биіктігін анытап,тік жар мен ылдиды баытын білген жн.Сонымен бірге, аталан клдене сызы берілген жерді жалпы мліметін береді. Клдене сызы арылы жер бедерін «оу» е белгілі тжірибеде жекелеген жадайда, сіресе жер бедері кмескі бейнеленсе клдене сызы арылы бедерді анытау бірден иынды туызады.

Бл клдене сызы дісіні кемшілігі деуге болады.Жер келдік бедерін клдене сызы арылы бейнелеп, оны жасы крсету шін, жер бетіні биіктігін лшейтін аспап арылы лшем жргізіп, сызытарды арасына р трлі бояумен бояу керек. Бояу ою болан сайын, немесе ашы болса, сол арылы бедер айындалады. Осы діс карталардаы жер бедерін анытауа жиі олданады. ш бояудан тратын гипсометрикалы шкала те арапайым ке тараан діс.Жер бетінен айрыша крсету шін суды кк бояумен бояйды. Су тередеген сайын бояу оюлана береді.Келтірілген жері оыр ызылмен боялады. Биіктеген сайын бояуды тсі айындала береді.

Гипсометрикалы бояу жер бетіні биіктігін жне жермен ылдиды баытын анытайды. Бл дісті олдананда жер тігінен аны крінгені дрыс. Ылдидаы айырмашылы картада толы сызыпен бейнеленеді. лама тік жар еісі лкен болан сайын сызы алыдай береді. Сызыты штрих алыдыы жне оны ара ашытыы арнайы штрихты шкаласымен алынады. Жер бедерін штрихпен кескіндеу рельефті жалпы кескінін береді. Ылдиды баытын, тік жарды да бейнесі аныталады. Алайда бл дісті кешілігі де жетерлік. Е бастысы осы арылы жер бетіні биік нктесін дл анытау ммкін емес. Бл дісті олдананда белгілер нктелер жазылады. Алайда карта арылы баса нктелерді биіктігін анытауа болмайды. Осы кемшілікті жою шін, кейде иыстыру (комбинирование) дісі олданылады: бедер (рельеф) клдене сызыпен(горизонтальный) кескінделіп, аралытар трлі сызыпен (штрих) толтырылады.

Оны сыртында, штрихтар пішінді (контур) жабады, яни картада берілген тсіндірме белгілерді, жазуларды жабады десек болады ателеспейміз. Дегенмен, бл діс иындыын жне кп тер тгуду ажет етеді.

Бояу жне арындашпен деу дісі. Сйы бояумен деген штриховка сияылды, оралма тік жарлар рылымы азайан сайын, ашы боямен бірте –бірте деледі. Тік жарды абырасынан кескіндегенде, жары кзін ескере отырып, оны картада ашы бояумен алдырады. Клдеу мен ылдиды клекелегеннен грі одан ашытау болады. Картаа клекелі тсіргенде, оны тушпен немесе арындашпен бояйды. Ерітілген тушпен немесе боямен рнектелсе оны жуу (отмывка) дейді. Туш арындашпен (тушевка) деу дісі деп аталады.

Аталан екі дісті бір –бірінен айырмашылыы жо. Бл діс клдене сызыпен (горизонтальный) бейнелеу дісімен олданады. Жер бедерін тсірудегі осы уаыттаы е жасы тсілдерді бірі. Сонымен бірге бл тсілді арнайы жне ептеп ауылшаруашылы карталарын жасауда пайдалануа болады. Трлі сызы (штриховка), бояу (отмывка) жне арындашпен деу (тушевка) тсілдері жер бедерін кескіндеуді семде, демі дістеріне жатады. Жер бедеріні трлі алтарыс, ырат, сай, сілемдерін кзге алай крінсе солай ммкіндік мол.

Болаша жер бедерін (рельеф) кескіндеуді тсілдері.

Бл тсілмен жер бедері арнайы шартты белгімен кескінделеді. Осы белгілер жер бетіні крінісін ландшафын крсетеді. Сз болып отыран кескін, жер бедерінен жалпы малмат бергенімен биік, ырат, таулы, жерді мліметін бермейді.