Арнайы карталардаы денелерді сипаты жне былыстарды кескіндеуді тсілдері

Тедес крсеткішпен ойылатын сызы тсілі. Картадаы бір маынадаы картографиялы былыс нктелер апылы осалы сызы –Изолиниялы сызы деп аталады.

Осындай сызы жргізу шін, картада нктелер былысты аныталан млшері болады. Осындай нктелерге зер сала отырып, картаа тсіретін былысты жер бетінде немі зіліссіз жне біркелкі екі крші нктені арасына таралатын есте стап, нктелерді ара ашытыы, зге пікірмен санаса отырып, (интерполяция) анытайды. Бл тсіл кезінде, былыс алдын-ала белгіленген сандармен крсетіледі. Осыдан кейін, нктелер арылы мндес крсеткіштер мен былысты млшерін исы сызыпен осады. Изолиния дегеніміз осы. Изолиния тсілі р трлі былыстарды картада крсету шін ке олданады. Жер бетінде мндай трлі былыстарды зіліссіз жне р келкі кйде таралатыны шынды. Картаны ызмет ету тріне байланысты былыстарды изолиниясы р трлі аталады.

Су оймаларыны тередігін анытау шін изолиния олданылса оны изобата деп аталады.

Ауаны біркелкі орташа температурасын нктелер арылы осса-ол изотерма деп аталады. Магниттік ауытуларды былысын изогенменанытайды.

Клдене сызы сияылды, изолинияны аяында немесе зілген жерінде оны санды крсеткіші жазылады. Кп тсті карталарда изолинияны аралары трлі бояумен боялады.

Айтылып отыран тсілді олайлылыы межені млшерін немесе картографиялы былыстарды картаны кез-келген нктесіндегі белсенділігін анытауа ммкіндік береді. Сонымен бірге, оны арапайымдылыы да осыан байланысты.

Изолиния тсілі физикалы географиялы карталарда ке олданылады. Бан жататын: гипсометриялы, климатты, физикалы жне басалар (Сурет 4.39 в).

Экономикалы карталарда, изолиния сирек олданады. Себебі, экономикалы жадай крсетілген карталарды кп таралмауы.

Бояуды стіне трлі тспен денелерді кескіндеу тсілі. (Способ цветного фона)

 

Сур. 4.39 в

Изо­сы­зы­тар

 

 

Сурет 4.40

Изо­сы­зы­тар (го­ри­зон­таль­дар), 1:200000

 

Бл діс кей жадайда, андай да бір жер клемі аумаыны наты анытамасын білуге кмектеседі. Бл дісті олданан кезде жер клемі бліктерге, маына арай блінеді де, р блік трлі бояумен боялады. Сз болып отыран тсіл р масата арналан арнайы карталар жасауа кеінен олданылады. Мысалы, топыратану ауылшаруашылы салаларыны орналасуы, р саладаы экономикалы айматарды орын тебуі т.т.с.

Осы тсіл, бір тсті басылымдарда да жиі олданады. Мндай жадайда осы тсіл трлі белгілермен немесе трлі былыстарды крсетумен е арпайым да, олайлы амал деуге болдаы.

Ареал тсілі. (сімдік, хайуанат немес азба байлыты шыан ауданы)

Ареал дегеніміз-андай да бір затты жан иесіні немесе азба байлыты тараан ауданы. Ареал тсілмен, кейде шектеулі ала тсілі немесе тйыталан сызы амалы деп аталады. Оны жмысы, р тсті суреттерді аланы тсін зік сызыпен (пунктирной) сызы, картаа тсетін былысты нсасын жасау.

Ареал ішкі жаындаы ала бояумен немесе трлі, тсті суретті сызышалар мен болмаса, біркелкі са белгілер мен жабылады. Кейде оны ішкі жаына жазулар жазылады.

Ол жазу картографиялы былыстарды трін крсетеді. Егер андайда бір былысты облысы белгісіз болып, белгілі бір шекарасы болмаса, онда ареал картадаы схема трінде кргізіледі. Пішінсіз, жай белгілер мен белгіленеді. Ареалды белгілеу шін трлі сызыпен (штриховка) бояуды оюлыын р трлі ылып, немесе оны ішінде квадрат, тік брыш сияылды денелерді орналастырады. Оларды клеміне картаа тсетін былысты санды крсеткішіне туелді (пропорционал) болып, оан санды анытама беру керек.

Ареал тсілі трлі былысты крсету шін ке олданылады. Мысалы, андайда бір трді таралу облысы, атап айтанда сімдік немесе жануарлар лемні таралан ауданы. азба байлытарды шыан жері т.с.с.

Бл тсіл изолиния жне басалар мен оса жиі олданылады.

 

Сурет 4.41

Аре­ал­дар

 

Белгілеу тсілі (Значковый способ). Бл тсіл картадаы шоырланан кескіндерді белгілейді. Аныы, картаа тсетін ауматарды р нктедегі орынын, оны карта масштабымен белгілеуге келмейтін денелеріне анытама береді. Мысалы, жекелеген ндіріс орындары, кейбір азба байлытарды орыны, мдени-аарту мекемелеріні орналасан жері.

Бл тсіл денелеріні географиялы орынын ана белгілеп оймайды, оны клемінен де, трінен де малмат береді. Сонымен атар, оны млшерін, уатын да крсетеді. Ал трі мен тсі оны сапасын айырады.

Сз болып отыран тсілді трі р трлі. Олар, геометриялы дене тріндегі шебер квадрат, ш брыш т.с.с болуы ммкін.

 

Сурет 4.42

Егіс­тік жер­ді аре­ал­да­ры

 

Біра оларды аумаы картаа тсетін денелерді санды мнімен сйкес келеді. Немесе шебер кйіне, бліктерге блініп крсетеді. Болмаса саина трізді болады. Сондай-а, квадрат трінде, кішкене квадрат арылы бегілейді.

Бл тсілді барлы жетістігі, яни геометрияалы денелер арылы белгілеу тсілін олдануа арапайым. Келесі-ріптік тсіл. Картаа тсетін дене атауды бас ріптерімен белгілеу. Мысалы, темір кеніні шыан жерін «Т» ріппен рнектейді. Ал кмір ошаы «К» ріпімен крсетеді. Кескінделуге тиісті денелерді ріппен белгілеу картаны крнектілігі шін де, санды мні шін де геометриялы денлермен йлестіреді. Трт брыш немесе дгелектер ішіне жазылып, дене млшеріні санды мніне сйкестендіреді.

Белгілеуді шінші трі – крнектілік (наглядные) кескінделуге тиісті денені суретін крсетеді. Мысалы, мал фермасын картада сиырды басымен, ая киім фабрикасын етікпен кескіндейді. Бл тсілді жетістігі сол ол картаны крнектілігіне ыпалын тигізеді. Алайда, бл тсілді де олайсыз жаы бар, сондытан да оны олданысы шектеледі. Атап айтанда, картаны бетіне белгілер ймелеп кетеді. Денені дл орынын наты белгілей алмайды, санды салыстырмалы кескінін бермейді.

Жоарыда атап тілгеніндей, картаа тсетін денені, немесе былысты млшерін немесе уатын анытауа белгіні клемі ызмет етеді. Белгіні клемін анытауа р трлі тсілдер олданады. Белгіні аумаы клеш згерсе, денені де млшері соан сйкес згереді. Мысалы, ндіріс орынында, орта есеппен жылына 100 адам ебек етеді. Осылара арналып 1мм2 аума (площадь) беріледі. Ал баса ндіріс орынындаы 1000 адама 10 мм 2 аумаындаы шебер белгіленеді.

Белгілерді осындай атынасы дрыс (абсолютный) деп есептеледі. Бл діс крнектірек боланымен, жзеге асыру кезінде олайсызды туызады яни кескінделетін денені млшері трі бір-бірімен айырмашылыы аз болса. Мндай жадайдаы ірі ндіріс орындарыны белгісін, картаны шегінен шыып кетсе де, ірі лкен ылып крсетуге таы болмайды. Сондытан, дене млшеріні клеміне атынасты белгілермен белгілеу жиі олданады.

Клеміні (размер) шартты, немесе наты (абсолютный) атынасыны згеруіне зіліссіз, немесе белгілі бір сатылар арылы болуы ммкін. Осыан сйкес, зілмейтін немесе сатылы меже сызы (шкала) болады.

зілмейтін шкалада белгі клемі дене клеміне згерген сайын здіксіз згереді. Сатылы шкалада, белгі клемі денені мні жне белгілі бір ара ашытыты анытау шін траты болады. Сатылы шкалада белгі тобын анытау жеіл.

Біра, зіліссіз белгіге араанда длдігі аз. Белгілеу дісі трде трлі экономикалы картада ке олданады.

Нктелеу тсілі (точеный способ)

Бл тсіл арылы денелерді, былыстарды орналасуын рнектейді жне оларды санды мнін белгілейді. Бл тсіл кезіндегі дене немесе былыстарды орналасуы біркелкі нктелермен кескінделеді. р нктеге оны орналасан орнынына арай денені аныталан мні сйкес келуі керек. Мысалы, картаа тсетін денені санды бірлігі.

 

Сурет 4.43

Нк­те­леу т­сі­лі

 

Нктелік дісті пайдалананда,жерді немесе даылды орналасуын крсеткенде, р нкте, сол даылды орналасан клеміне (га) сйкестендіріледі (Сурет 4.39)

Картада елді мекенні орналасуын крсеткенде, р нкте адам санын крсетеді. Мысалы, 50, 100, 200, 500 адам. Осы тсілде нкте картаа тсетін денені географиялы орнын білдіреді. Ал нкте саны, санды мнінен анытама береді. Нктелерді тр-трлілігі денені орналасу трлерінен, оны серін (динамика) анытауа ммкіншілік туызады (Сурет 4.39)

 

Сурет 4.44

Нк­те­леу т­сі­лі: 1 нк­те — 500 га егіс­тік жер

 

арапайымдылыы жне крнектілігімен нктелеу тсілі ке олданылады.

Нктелеу тсілінде, нктені салмаы тадау маызды орына ие болады.лкен салматы денені кескіндегенде иынды туады. Аз салматы бейнелегенде кп нкте ойылады да,оны санау иын болады.

Барлы нктелер картаа тсетін денені дрежесіне жне масштабына байланысты болма.

Сызыты озалыс баыты бойындаы тсілі (способ линий движения).

озалыс сызыы-денені орналасу баыты. Сз болып отыран тсіл картадаы денені сызышалармен белгілеу, яни озалыстаы денені баытын крсету. Мысалы, темір жол жне баса жолдарды шартты белгілері.

 

Сурет 4.45

Сы­зы­ты бел­гі­лер

 

Арнайы карталарда, р трлі былыстарды крсету шін, озалыс сызытарыны ерекше белгілері олданылады.

озалыс сызыымен кескіндеу кезінде сол клеммен (размер), сол тстес батаумы (стрелка) пайдаланады. Стрелканы зындыы жне ені озалысты млшерін немесе жылдамдыын крсетеді. Мысалы, ауа-райы туралы карталарда желді баыты стрелка арылы крсетіледі. Мхит аысы да солай. Берілген былысты мерзімін айыру шін, стрелкалар р трлі бояумен боялады. озалыс сызытар тсілі экономикалы карталарда кп олданады. Мысалы, жк тасымалдау баыты, жолдаы жк тасмалыны кптігі т.с.с.

Жоарыда айтылан былыстарды крсету шін аысты баытымен жргізілетін жол сызы (полоса) пайдаланады.

Оны зындыы, ені, немесе саны картаа тсетін денені былысты млшерінен хабар береді. (Мысалы, жк тасымалыны млшері). Ал тсі бояуы жкті сапалы ерекшелігіне байланысты.

озалысты баыты жолда (полосада) стрелкамен беріледі. Бірнеше параллель сызытармен берілген белгілер крделі деп есептеледі.

 

Сурет 4.46

Сы­зы­ты бел­гі­лер: а — са­яси ж­не кім­ші­лік ше­ка­ра­ла­ры; б — гид­рог­ра­фи­ялы же­лі­лер; в — ав­то­жол­дар; г — Аль­пы ат­па­ры­ны не­гіз­гі ба­дар­ла­ры; д — жа­а­лау кейіп­те­рі; е — фронт сы­зы­ы­ны з­ге­ру­ге шы­рауы

 

озалыс сызытары тарихи карталарда ке олданылады. Кестеден шыпау тсілі.

Кестеден шыпау тсілі, мысалы жыл бойы температура, ылалды тсімі, арды алыдыы, желді жылдамдыын т.с.с анытауа олданады.

Аталан тсіл, картада бейнелейтін денені жиынты ескінін ттастай, немесе белгілі бір жерді ана бейнесін крсетуге олданылады. Бл шін кестені (диаграмма) белгілі бір масатпен орналастырады.

Біз, арнайы карталарда денелер мен былыстарды кескіндеуді р трлі тсілдерін арастырды. Кзделген масата, ай тсілді болмасын олдану, негізінен картографиялы былыстарды ерекшеліктері мен орналасуына жне таралымына байланысты болады.

Негізінен экономикалы карталарда, бірімен-бірі тыыз байланысты, былыстарды жиынтыын крсетеді.

Мндай жадайда, растыран (комбинириванный) тсілге жгінеді, яни бірнеше тсілді есептеп, оларды бір-бірін толытыранын пайдаланады.

Негізінен, трлі-тсті белгілері бар тсіл мен ареал жне озалыс сызытарымен жмыс істеу амалы бірлестіріліп пайдалану жиірек кездеседі.