Картографиялы бастапы материалдар. азастандаы картографиялы-геодезиялы ызметті йымдастыру
Картографиялы материалдара, карта растыру ажетті дерек кздері жатады. Карта шыару ісіні жруі дерек кздерін жылдам сату негізделеді, яни алдын ала аныталан геодезиялы, топографиялы. Географиялы, экономикалы жне баса мліметтерді пайдалану. Бл мліметтерді тмендегідей топа блуге болады:
Асторономиялы-геодезиялы деректер, оны ішінде, координаттар кестесі, тірек пункттеріні биіктігі, астрономиялы, тиангуляциалы, полигонметриялы, нивилирлік жне баса жмыстар.
Топографиялы дерек кздерінде аэрофото тсіру, далалы топографиялы жмыстар, шифрды жазуа айналдыру жатады. Сондай-а, р трлі мселелерге байланысты дерек кздеріне жаратылыстану, экономика, мдениет жне техника салалары жатады.
Блар карта трінде, кесте, таырып, диаграмма, сурет, фотография кйінде беріледі. Осыларды ішінде, мысалы, географиялы, геологиялы, гидрографиялы дерек кздері топографиялы карта жасаанда ке олданады.
Баса дерек кздері, топыра, экономикалы, ауылшаруашылы таы басалар, арнайы карталар растыранда пайдаланады. Картогафиялы материалдар оны сыртында, ш топа блінеді:
растыру кезіндегі оларды ызмет дрежесіне байланысты-негізгі, осымша, осалы болып табылады.
Алашыларды біріне топографиялы карта кіреді. Бл е маызды жне наты материалдар. Екінші, осымша апарлар, шінші-анытамалар, картаны рнектеуге ажетті осымша материалдар жатады.
Геодезиялы мемлекеттік адаалау басармасы жне (ГУГУ) ГМБ кілдігі мемлекеттік маыза ие топографиялы, геодезиялы жне картографиялы жмыстарды ТМД клемінде баылау жасайды. Сонымен атар, арнайы ажеттілікке жне карта жасауа олдану шін, материалдарды бір жерге шоырландырады.
Барлы ымдар, топографиялы тсіруді жне картография мен айналысатындар зырлы мекеме, мемлекеттік геодезиялы баылау басармасына, астраномиялы, гравиметриялы,триангулациялы, полигонометриялы,ниверлік жне контографиялы жмыстарды сынады. Аталан мекеме, кортографиялы жаттарды атап айтанда, жер бетіні бейнесіне планшеттегі тп нсаны техникалы есептерді, топографиялы жазбаларды, тжырымдарды (формуляр), аэротусірілін-фотоплан, тп нса, формуляр, топографиялы жазба, техникалы есеп, (дала жмыстары бойынша) камералы дайындалан материалдарды, картаа рнектеуге ажетті тп нсалар, картаны формуляры, топографиялы жне географиялы жазбалар,
Экспедицияа - тп нсамен оса табаны, формулярды географиялы жазба мен техникалы есептерді береді.
Мемлекеттік геодезиялы баылау басармасы жне оны блімшелері, сондай-а осыан атысты баса мекемелер, топографиялы карталар бойынша жне ондаы элементтерді толы саталуы шін кезекшілік, баылау жмыстарын жргізеді.
Картаны шыарып боланнан кейінгі, ерекше бадарламалар бойынша болан згерістерді зіліссіз бір жерге шоырландырады.
Арнайы карталарда камера арылы тсірілгенде материалды кмегімен стірт, ат сті атап тілген мселелер міндетті трде крсетіледі.
Айтылуына сйкес, кезекші карталарда елді мекендерді, жолдарды, шекараны атауларында згерістер болса, ол-крсетіледі орталы топографиялы геодезиялы ор зіні оймасындаы геодезиялы, топографиялы жне кортографиялы жмыстарды шоырландырып, айындап отырады.
Бл мекемеге шыарылан барлы караларды шоыры, яни топтамсы
тседі. Блар арылы картографиялы картограммалар растырылады жне картаны катологтары шыарылады. Мекемені кінсінен болан, кейбір ат сті амтылан мселелер бойынша картографиялы жне топографилы блімдер, топографиялы карталар шыару шін жне осы масата пайдалану ажетіне керекті анытамалар алып, жаа материалды молынан пайдаланады.
Оны сыртында, кортографиялы материалдарды анытау жйелеу,блармен танысу жне оны пайдалануа бере тру жмысымен кптеген анытама мекемелері, блімдер, карта оймалары жмыс істейді.
Мысалы, карта растыру ызметіні ылыми редакциялы блімі, картографяилы анытама бюросы (картографиялы фабриканы ) т.с.с.
Материалды жинау, онымен танысу жылма-жыл жйелі трде жргізіледі. Осыны нтижесінде картографиялы фабрикаларда пайда, болан жаа анытамалы материалдар жиналады. ордаланан осы материалдарды картогроф редакторлар жаа карталар жасау шін пайдаланады.
Карта жасау шін картографиялы материалдарды жинау, жйелеу жне баалау. Картаа тсіретін ауданды жан-жаты білу шін, р трлі картографиялы материалдар дайындалады.
Материалдармен танысу кезіндегі е жауапты ст – оны тадау, талдау болып табылады. Е маызды мселе картаны баасы, картографиялы материалдарды, картографиялы кескіндерге наты сйкес келуі. Бл кескінні мазмны ттас болып, бгінгі уаыта сай, денені наты, дл лшемі беруі ажет. Сйтіп, мемлекеттік геодезиялы алыпа сай, картада белгіленгені жн.
Жоарыда айтылан жадайлара е бірінші топографиялы картаны атауа болады. Дегенмен, топографиялы карталарды брі де, барлы жадайлара пайдалануа болады деуге болмас. Бл жерде карталарды да ескіретінін естен шыаруа болмайды.
Негізгі картографиялы материалдармен бірге осымша жне стеме материалдар олданылатыны жоарыда айтылды. Мысалы, ауыл шаруашылы карталарын жасауда, пайдаланатын жерді шекаралары туралы, осы салада мекемелер, оларды блімдарі туралы арнайы материалдар те ажет. Картографиялы материалдар мен танысу зерттеушілік абілетті крек етеді. Жмыс бастамас брын барлы материалдар жинаталуы керек. Картаны баалау кезіндегі басты тсіл, оны ірі масштабтаы картаа сйкес келетінін салыстыру.
Сондытан оны андай материалдардан раланын білген жн. Картаны оу, онымен танысу кезінде бір ана картаны емес, бір трдегі бірнеше масштабтаы карталар мен танысып, оны пайдалану ажет.
Картаны баалау кезінде баса карталарды пайдалананда, оны мазмнына талдау жасап, элементтеріне кіл аударады.
Мысалы, барлы карта бойынша андай да бір жол торабыны кескінін салыстырады. Бейнесі тсіріледі, жалпы географиялы негіздерді талдаанда арнайы карталар шін, тексеру нтижелерін келесі кезекке алдыруа болады.
Денені жазытыа тскен алыпы (сетка) жне проекциясы. Проекция жне тізім (номенклатура) крсетілген пара болады. алыпа тсетін денені дрыстыын анытау картометрикалы жмыстар жргізіледі, млшері белгіленеді. Баспаны жне аазды жарамсыздыынан болан брмалаулар жргізіледі.
алыпа (сетки) байланысты орытынды жасаланады. Сапалы дрежесіне, картадаы гидрографиялы брмаланан, немесе толы тоталмаан жерлеріне орытынды жасалады. Жаалау, зен, клдерді дрыс орналасуы аныталады. осымша лшем жргізу арылы оны наты жадайынан аншалыты ауытыаны белгіленеді.
Гидрографикалы алыптарды (сетки) баса элементтермен зара орналасуы, ауыртпалыы, бірінші кезекте жер бедерімен (рельеф) байланысы тексеріледі.
Пішінні (конфигурация) орытындысы андай талапа сай екендігі, оны картаа тсіргенде осы сраа жауап бере алатындыы аныталады.
Талданан элементті мазмны андай картаа сынылан жнінде орытынды атап тіледі.
4.16 Жер бедері (рельеф)
Жер бедерін кескіндеу тсілдері крсетіледі. Картада олданылан кескіндерді, шкала имасыны, жер бедеріні гидрографиясы жне элементтерді йлесімі, оларды орытындылау дрежесі, длдігі оны осы жмыса сынылуы орытындыда аныталады.
Елді мекендер.Елді мекендерді дрыс орналасуы, тадалынан карталардаы координаттармен салыстыру жолымен дрыстыын анытау ажет. Елді мекендерді белгілері, оларды андай топа жататындыы (ала, ауыл, т.с.с) талданылады. Сондай-а, оларды баса элементтермен ндестігі, мекендер жайлы длмедл анытама береді, ол шін босымша материалдар да орытынды да айтылады.
Шекара.Салыстыру шін, ірі масштабтаы жалпы географиялы карталар ана емес, саяси-кімшілік карталар да пайдаланады.
Картаны баалаанда мемлекеттік жне ішкі шекаралар да зерттеледі.
Карта растыру кезіндегі олдануа сынылан, пайдаланан карталар орытынды да крсетіледі.
Жол торабы.Темір жол мен дала жолдарыны трлері айындалады. Баалауа жалпы географиялы карталар ана емес, арнайы жол карталары, анытамалар, жобалар тартылады.
Жол торабыны гидрография мен жер бедері мен байланысына назар аударылады. орытындыда, жол торабыны андай жерде орналасу длдігіне, картаны атауына жауап бере алатындыы т.б айтылады. рнектеу жне баспа (печать).Картаны мнерлі болуы ескеріледі. Бояулар тадалынады. Шартты белгілерді йлесімділігі арастырылады. Жарамдылыы жне жетімсіздіктері, пішінні бояумен сйкес келмеуі, дене мен шрифт, жазу яни табаны йлесімі, оылуы брі ескеріледі.
орытынды да картаа баа беріледі. Карта рамына элементтер тізімделеді. Пайдаланылан, сынылан дебиеттер крсетіледі. Пайдалануа жарамсыздыы да солай істеледі. ысаша тсінік беріледі. Элементтерді тізімделген кездегі талдау орытындылары, топографиялы жне баса кптеген арнайы карталарды растыру кезінде олданылады. Негізінен, блар ауылшаруашылы карталарын жасауа кп пайдасын тигізеді.