Редакциялы жоспар, картаны бадарламасы
Дайынды жмыстары картаны бадарламасын жасаумен аяталады.
Бадарлама, немесе жоспар тмендегідей блімдерден трады:
1. Берілген мліметтер, сараптаулар тізімі, т.б.
2. Картаа тсірілетін ауданны толы мліметі
3. Картографиялы материалдар жмыса сай келуі, оны пайдалану
тртібі.
4. Карта мазмнындаы элементерді шоырлану жніндегі нсаулар.
5. Картаны баспаа шыаруа дайындау.
6. осымша
Бірінші блім, ажетті мліметтерден трады. Анытама беруді ажеті жо. Екінші блім, тсірілетін ауданны толы мліметтерінен трады жне баса дерек кздеріні брін жинатаан. Бнда ауданны ерекшеліктері картаа тсіргенде ескеріледі. Катраа тсірілетін ауданды млім болан крсеткіштер, жер бедеріні тртібі, жол торабы жне баса, 30 тарауда берілген санды крсеткіштер, топтам жасап, материалдарды жинатап, мселені шешу кезінде олданылады.
шінші блім, картографиялы материалдарды жне оны бааларынан, оларды тізімдерінен трады.
Бл жерде оларды олданылуы тртібі белгіленеді.
Тртінші блім, топтама жасауды тізімдерінен, оны тсілдерінен трады. Бл жерде, картаа тсіруді ауданны ерекшелігін еске алан лзім.
Сонымен атар, картаны райтын элементтерді топтауа жинатауа нсау береді. Атап айтанда, елді мекендер, жол тораптары, су оймалары, жер бедері, топыра, сімдік абаттары, шекара т.с.с.
Бесінші блімде, картаны баспаа дайындауа ажетті анытамалар тсірілетін денені немесе имаратты наты мліметтері, технологиялы жадайлары, кей жадайда, жалпыа орта технологиядан ауыту, сондай-а , басылатын тп нсалар саны т.с.с.
Редакциялы жоспар, жазба сызбалармен, кестелермен, лгілермен толытырылып біргі тіреледі. Мысалы, картографиялы материалдарды негізгі жобалары сызбалары орогидрогафиялы сызба немесе гидрографикалы, орографикалы жоба – ауданыны ерекшелігіне байланысты. Елді мекендерді, жол тораптарыны сызбалары жиілігі, іріктеу млшері.
Картаа тсіруге ажетті салыстырмалы кесте, картографиялы материалдарды белгіленген баса да млімет, аудандарды блімдеріні топтама лгілері, лгілер саны, клемі болып табылады. Оны аумаы ауданны жадайына байланысты белгіленеді.
Редакциялы жоспар, картаны бірнеше бетінде талданады. Одан со, осыны негізінде, редакциялы нсауларды рап картаны р бетіне жазады. Жазылан рылымдар жмысты крделі трі шін сынылады. Мысалы, са масштабта, тыыз орналасан таулы ауданды тсіру шін кне немесе шет ел карталары олданылады. Бл шін, міндетті трде, жер бедеріні толы мліметі, елді мекен белгілері бар салыстырмалы кестелер ажет.
арапайым жадайда аз клемдегі осымша мен клеммен шектелуге болады.
Карта шыаруа тымды пайдалану масатында, соы уаытта, топографиялы карталар шін жйелі трде арнайы нсалар шыып келеді.
Сондытан, редакциялы жоспардаы нсаулар айталап жатуды жні жо. Редакциялы жоспарлар, мселеге наты жауап беріп, тсірілетін ауданны ерекшелігін ескеріп, нсауларды айталамааны жн.
Карта шыару ішінде, онымен карта растырушы айналысады. Ал ылыми-техникалы жетекші жмысты картограф-редакторлы ызыметін атарады.
Бл маман барлы жмыса жйелі трде басшылы жасайды. Редакциялы жоспардан ауытымауын, барлы істі бір-бірімен сйкес келуін ата баылайды.
Топографиялы карталар, ірі масштабтаы ауылшаруашылы карталарыны негізгі жне длдігі мен баса мліметтерге толы, е басты кмекші рал екендігі брімізге белгілі.
Егер, жерге орналастыру мекемелері топографиялы материалдармен амти алмаса, онда баса ірі масштабтаы сенімді материалдарды олдануа тура келеді. Мны айырмашылыы ауылшаруашылы карталарын растыру кезінде, барлыы еске алынып, редакциялы жоспара тсіндірме бергені жн.
са масштабтаы ауылшаруашылы карталарын дайындау шін, азіргі уаытта, географиялы негізгі республикалы кімшілік, жне облысты 1:2500000 масштаба сйкес келетін карталары олданады.
Ауылшаруашылыына атысты материалдар, осыан атысты ауылшаруашылы мекемелерінен жиналады. Ммкін болатын атені, жзеге асырмау масатында, карта растыру кезінде апарларды, толы пайдаланып корректор мен редакциялы тексеруді кшейтіп, картаны формулаларын жргізген дрыс. Егер ауылшаруашылы, немесе баса арнайы карта растырылса, онда редакциялы жоспарда топографиялы жоспарда топографиялы элементтер мен атар, ауылшаруашылы мазмндаы элементтер аралады.
Аталан жадайда, топографиялы негіздер млтіксіз талданады. Себебі, арнайы шартты белгілеуге орын алдыру шін, картаны ауылшаруашылы мазмнын келегейлемеу шін осы жадай ажет болады.
Ауылшаруашылы карталарыны мазмны «ауылшаруашылы карталарын растыру» атты кмекші ралды шінші блімінде жан-жаты жазылан.
Егер, ауылшаруашылы карталары талапа сай болмаса, (не стандартная) онда, белгілері бар кестемен бірге шрифпен, авторды жоспары тп нскасы(макет) дайындалады. Бл растыруды жасау кезінде, ауылшаруашылы мекемелерін, ксіпорындарын орналастыру шін, оларды белгілері бар кестесін дайындап, авторды осы ксіпорындарын крсеткен жобасын тп нсасын крсеткен дрыс.
4.20 растыруа дайынды
растыру жмыстарыны тртібі карта жасау саласындаы е басты, ылыми-техникалы жат, жоарыда сз болан, редакциялы жоспар (бадарлама) материалдарды дайындалуы редакцияны технологиялы жоспарына сйкес жзеге асырады.
Дайынды жне оны тсілдері, топографиялы карталара арналан арнайы нсауларда толы жне жан-жаты крсетілген. Фотомеханикалы тсілде, негізгі материалдар фотоа тсіру арылы дайындалады. Осы тсіл негізінен ке тараан. Негізгі материалдарды алдын-ала дайындайды, алыпты лшейді, тйінді нктелерді, баса элементтерді мият тексереді. ажетті шараларды дрыс олданса, техникалы жаынан жасы жабдыталан ксіпорындар бойынша материалдарды суретке тсіру иынды туызбайды.
Жаа технологиялы, сзгілерді олдану кбейту немесе айта тсіру (репродукция) сияты жмыстар, тіпті айтарлытай кішірейгенні зінде, фото кшірмеден кекіндерді бейнесін алуа бден болады. Оны сыртында, жасыл жне кк тсті де ксіпорын толы жабдыталмас, онда материалдарда, зенні жасыл сызыын жиірек ктеру керек. Кейбір сызыты оюлатып, басылан элементтерді айта толтырып т.б. жмыстарды істеген жн.
Картаны растыру, картографиялы негіздерді координаттарын есептеп шыарудан, тйінді нктелерді есептеуден басталады. Картографиялы алыпты (сетки) руда ауыту болмауы ажет. Картографиялы материалдарды карта рауа дайындау ата жргізіледі. Оны мазмны кшірілгенде тп нсадан ауытымауы керек.
Тп нсаны алыптастыру оны кшірмесін алу ана емес, картографиялы кескіндерді жаа бейнеге айналдыру, яни карта алай жобаланса, содан ауытымау.
Бл карта ру, техникалы тсілдермен жне топтап ортындылау дістермен, редакциялы жоспарды негізінде жзеге асырылады.
Картаны басапа дайындау шін, белгіленген тртіпке баынып, растыруа арналан тп нсаны дайындап, орытындыланан материалдарды амтамасыз ету шін баса да шараларды жзеге асырады.
Элементтер бойынша, топографиялы карталарды растыруа арналан тп нсаларын алыптастыруды тмендегідей реттері белгіленген:
- гидрографиялы алып, елді мекендер, жер бедері (рельеф) мемлекеттік, кімшіліктік дегейдегі шекара бліністері, топыра, сімдік жамылылары т.б
Бл тртіп, картографиялы материалдарды жадайына, аудандарды ерекшеліктеріне байланысты згеруі ммкін.
Карта жасау жмысына кірісер алдында тмендегідей мселелерді есте стау керек:
- редакциялы жоспара тп нсаны мазмны сйкес келгені жн;
- суреттер, шартты белгілер, белгіленген лгіден ауытымайды;
- картографиялы белгілерді, шрифтерді тымды орналастыру;
- жазуларды, суреттерді клемі шрифті белгіленген лгісіне сйкестендеріледі.
- тп нсаны длдігіне жне барныша анытыына назар аударып, безендіру жмыстары жргізіледі.
Карта шыару ісінде, онымен карта растырушы айналысады. Ал ылыми-техникалы жетекші жмысты картограф – редактор атарады.
Баылау сратары:
1. Картографиялы зерттеу дісіні географиялы шындыты оып йренудегі анытаудаы маызын анытаыз?
2. Картографиялы лгілеуді мнін, табии жне леуметтік экономикалы былыстарды динамикасы мен дамуын анытаудаы алатын орнын ашып крсетііз?
3. Карталарды сапасын талдауды андай баыттары мен баалау аидалары негізгі болып табылады?
4. са масштабты жалпы географиялы карталарды кмегін андай картометриялы жне морфометриялы есептер шыаруа болады?