Отандаы таырыпты картографияны пайда болуы жне дамуы

Орасан тарихи жаса араанда (жерді ркендеу жасы) картография кп бейінді ылым ретінде беріректе – ХYIII жзжылдыты ортасында алыптаса бастады. Бл жаа пайда болып келе жатан наминалистік экономика ажеттіліктеріне, шаруашылы етуді нарыты дістерін кейіннен дамытуа байланысты.

Едуір крделі жне кп салалы жаа экономикалы алыптастар тек географиялы объектілерін (жне айда орналасан) бекітуді ана емес, здіксіз згеретін табии жне леуметтік – экономикалы ахуалды талдауды ажет етеді. Бл жне баса объектімен айда жне ашан боланын, сонымен атар неге мндай экономикалы немесе экологиялы жадай пайда болды? Бл апарат жасалып жатан жалпы географиялы карталарда болан емес.

Таырыпты картографияны кпсалалы ретінде алыптастыру жылдары гидрографиялы, геологиялы, топыраты жне геоботаникалы, экономикалы жне кбінесе ауылшаруашылы трізді таырыпты баыттар пайда болып дами бастады. Осы жадайда зірленіп жатан карталарды за уаыт бойы арнайы деп атады жне тек ХХ асырды 50 жылдары таырыпты деп атай бастады.

Осындай карталарды ру шін ХІХ асырда ерекше тсілдермен жне дістермен жасай бастады, ол картографиялы модельдеу жолымен ртрлі табии жне леуметтік – экономикалы былыстар мен объектілерді бейнелеуге ммкіндік берді.

Бл тсілдер азіргі уаытта да дстрлі, компьтерлік (цифрлік) картографияда да пайдаланылады.

Егер таырыпты картографияны пайда болуын ХYIII асыра немесе оны екінші жартысына жатызу ммкін емес. Осы жылдардаа тек леуметтік – экономикалы карталарды жатызан жн. Табии сипаттаы таырыпты карталар еуропалы елдерде ана емес, Ресейде де ертеректен ра бастады.

Кейбір таырыпты карталарды картографияны дамытуды бастапы сатыларынан да круге болады. Оларды ру тарихы адам ызметіне байланысты. Римдік шежірені жол карталарын немесе “Большой чертеж” атты ресейлік картаны атап туге болады. Брімізге млім, бл карта Иван Грозныйды нсауы бойынша зірленген жне Мскеу мемлекетіні мддесіне жауап беретін болуы тиіс.

азіргі заманы тсінік бойынша бл картаны кезекші – жеделге жатызуа болады, ол оны таырыпты мазмнын анытайды.

лгілі таырыпты карта сияты Сібірді атластан жасалан С.Е.Ремезонны “Сібірді сызба кітабы” атты этнографиялы картасын да айтуа болады. Онда Шыыс жне Батыс Сібір кеістігінде, оны ішінде азіргі азастанны жерінде ртрлі халыты онысталуын бейнелеген. XYII – XIX асырды географиялы карталарыны негізгі мазмны елді мекендер, жол желілері, сондай – а арнайы таайындаулы: кедендер, пошта блімшелері, тіркеулер жне т.б. Табиат элементтерінен: зендер, клдер, ормандар крсетілген.

Картографияны дамыту жне географиялы білімді жинатау, табиат элементтерін бейнелеу здіксіз жетілдірілуде. Карталар нерлым натыланды.

Орыс картографиясын, жалпы географиялы, сондай – а таырыптыты дамытуда бірнеше эволюциялы кезедерді бліп арауа болады.райсысыны зіне тн асиеттері бар.

Сонымен он жетінші асырды картографиялы нысандаы географиялы білімді алашы жинатау кезеі деп атауа болады (Батыс Еуропада бл он алтыншы асырда болан). Бл жылдары Ресейде Сібір жне Алыс Шыыс жерлерін белсенді шеру басталды. 1639 жылы Иван Московитин Тыны мхита шыты. Василий Поярков алаш рет Шыыс Сібірді ке кеістігін, оны ішінде Амур жне Ашы теізін мегерген, Семен Дежнев Ресейді теіз алабыны солтстік – шыысын зерттейді, ал Владимир Атласов Камчатканы географиялы ашылуын аятады.

Осы экспедиция материалдары С.Е.Ремезова алашы орысты “Сібірді сызба кітабы” атты географиялы кітабын руа ммкіндік берді (1701ж).

Эволюция трысынан табиат картасы, XYII асырды жалпы географиялы карталары зендер мен клдер, ормандар жне жергілікті рельефі туралы алашы географиялы апараттар сынады.

Кейінгі Ресейді жне баса да шетелдерден растырушылары алы растырушыларды не істегенін есепке алды.

Осы жылдары зендер мен клдерді, топыратарды бейнелеу тсілдері ш жзжылды ішінде бізге дейін ешандай згеріссіз жеткен.

Егер XYII асыр географиялы біліміні алашы жинаталу кезеі болса, XYIII асыр табиатты таырыпты карталарыны (геологиялы, топыраты, геоботаникалы,) пайда болу кезеі деп атауа болады. Оларды руды бастапы апаратын Ресейді ылым академиясыны географилы департаменті йымдастырылан даланы экспедициялызерттеулер жолымен алады.1739 – 1793 жылдар аралыында осы департамент ртрлі 250 карталар мен жоспарлар рады.

XYIII асырда география мен картографияны дамуы мемлекеттік мддел сай келді жне мемлекеттік негізде алынды. Бл жерде бастама Петр І – ге тиесілі. Ол ртрлі халы тратын жне ауымды аумаы бар мемлекетті зіні геодезиялы ызметі болуы тиіс. Сондытан ол 1701 жыл математикалы ылым мектебін ашады, оны тлектері Ресейді лкен аумаында ке клемді геодезиялы ызметке кірісіп кеткен. Данашы геодезиялы зерттеулер негізінде географиялы карталарды математикалы негізі рылды. Сондытан осы кезеіні карталары тек шолу шін ана емес, толыымен ылыми – анытамалы болды.

Бл жадайда осы жылдары таырыпты зерттеулерді сатушы адамдар емес, алымдар, географ мамандар, ботаниктер, тарихшылар жне т.б. жргізгендігін атап ткен жн.

Экономикалы дамыуна байланысты лкен картографиялы жмыстар (Ресей ылыми академиясыны басшылыымен жне траты баылауымен) жне елімізді ішкі ауматарында жргізілді. Осы ылыми зерттеулерді нтижелері XYIII асырды ірі картографы жне географы И.К.Кирилловты басшылыымен 1734 жылы рылан Ресей империясыны атлас болып табылады. Атласта Ресейді Бас картасы мен 14 жекелеген облыстарды карталары жинаталан.

Осы жылдары Ресей ылым академиясыны географиялы департаменті ауымды дала зерттеулері мен картографиялы жмыстарын жзеге асырады, нтижесінде Ресей ылым академиясыны атласы басылып шыарылды(1745 ж.)

И.К. Кирилловты атласындай Ресейді Бас картасында 14 емес 19 айматы карта, оны ішінде 13 –і еуропалы блікке, 6-ы азиаттыа орналасан.

XYIII асырды географиялы экспедициясы Ресейді лкен кеістігін амтиды. Оренбург лкесі жне Батыс Сібір, Поволжье жне Орал, Алтай мен Шыыс Сібір, Астрахан лкесі Донск даласы, Солтстік Кавказ жне Грузия – Ресейді ылыми акдемиясыны экспедициясы зерттеген ауматарды толы емес тізімі.

Аталан атластардан баса осы жылдары елімізді табии байлыы туралы таырыпты апаратты амтиан ртрлі карталарды кпшілігі жасалды.

XYII асырды карталарынан ерекшелігі XYIII асырды жалпы географиялы жне таырыпты карталары ата математикалы негізде рылан. XYIII – XIX асырларда орыс картографиясы зіні дамуыны маызды кезеін басынан ткереді. 1797 жылы карта депосы рылды, оан 1800 жылы Ресей ылым академиясыны географиялы департаменті бірігеді. рылан бірлестік барлы мемлекеттік картографиялы ызметі зіні зырына алады.

1812 жылы скери – топографиялы депо болып айта алады.

XYII асырды аяы мен XIX асырды басында жргізілген йымдастырушылы іс – шаралар елімізді картографиялы ызметіні алыптасу кезеін аятауа жне траты картографиялы жмыстара кірісуге ммкіндік берді. Осыан орай XIX асырда салалы таырыпты картаграфиялау жніндегі ке зерттеулер жзеге асырылды.

Крепосты ыты жойаннан кейін (1861 ж.) Ресейді кптеген аудандарында кешенді географиялы зерттеулер жргізілді. сіресе Сібір жне Алтай аудандарын атап ткен жн. Осы жылдары азастанны шыыс блігі аумаында базалы топографиялы, сондай – а арнайы гидрологиялы, топыраты жне геоботаникалы зерттеулер жзеге асырылды. Бл сол жылдарды зінде Сібірді ке кеістігінде траты экономикалы дамуына, одан рі жерді шаруашылы игеруге ажетті жадайлар туызды.

Табиатты кешенді картографиялау табиатты тануды екі баыттарын осу: жерлерді картографиялау, яни оны картографиялы моделін жне ылыми танымын ру.

Осы табии былыстарды зерттей отырып, алымдар кптеген сімдік жне жануарлар (биоценоздар), сондай – а осы жергілікке тн табии компоненттер мен былыстар (топыра, ауа – райыны ерекшеліктері) жергілікті рельефінен туелді. Сондытан рельеф картасын табиатты баса да таырыпты карталарын ру шін негізгі картографиялы кз ретінде пайдаланатын болды.

азіргі уаытта таырыпты топа табии сипаттаы мына карталар кіреді: гипсометриялы, геоморфологиялы, климатты, гидрологиялы, геоботаникалы, зоогеографиялы ландшафты жне кешенді масатты сипаттаы карталар – ресурсты баалау жне экологиялы (ресурсты – баалау).

Кешенді масатты сипаттаы карталау ХХ . 50 – 70 жылдары жаа ауматарды ке ауымды экономикалы игеруге нтижесінде табии жадайларды алдын ала кешенді талдау шін алашы бастапы материал ретінде пайда болды.

80 жылдары таырыпты картографияда жаа баыт экологиялы – экономикалы баыт пайда болды. Осы баыттаы карталар ресурсты – баалау болып табылады жне адамны мір сру ортасында картографиялы мониторинг шін негізделген.

Карталар мазмнын жетілдіру азіргі уаытта да жаласын табуда. Бастапы апаратты алу дістері, карталарды растыру жне басып шыаруа арналан жабдытар, оларды пайдалану баыттары мен ммкіндіктері ауысады. Табии жне леуметтік – экономикалы былыстарды атан сипаттамасын бейнелейтін карталарды дстрлі лгісін ауыстыруа жаа, оларды дамуыны табии серпінінде осы былыстарды сипаттайтын электронды таырыпты карталар келеді.