Гипсометриялы карталар
Гипсометриялы карталар табиатты барлы аталан карталарын ру шін негіз болып табылады. Олар биіктігі мен тередігіні абылдаан шкаласы бойынша клденедер мен бояулар кмегімен рельефтті наты геометриялы бейнесін крсетеді (1 – сурет).
“Гипсометрия” грек тілінен аударанда “биіктен лшеу” деген маынаны білдіреді.
Осы карталар здеріні таайындалуы бойынша толы жауап береді, яни картографияланатын ауматы рельефі туралы наты жне крнекілік тсінік береді.
Бл таырыпты карта тобында алашы лгілерді бірі. Осы карталарды мазмны жздеген жылдар бойы жетілдірілді, азіргі уаытта олар гипсометриялыа, яни биіктігін лшеуге жне геоморфологиялы карталара тн асиеттерге ие.
Оларды руды бастапы материалдары ауматы, е алдымен рельефті жне гидрографияны географиялы сипаттауа жне топографиялы карталара ызмет етеді.
Топографиялы карталар жергілікті биіктік атынастары туралы наты мліметтер береді, сол трізді рельеф нысаныны жоспарлы жадайы, гидрографиялы желілерді рылымы, географиялы сипаттамалар – рельефті морфологиялы рылымы, оны ішкі нысандары, зен затаыны рылымыны сипаты туралы мліметтер бар.
азіргі уаытта осы барлы мліметтерді аэрокосмосты материалдар мен даланы экспедициялы зерттеу материалдарын деу жолымен алады. Бріні жиынтыы рельефті барлы нысандары, оларды пайда болуы жне дамуы туралы толы апарат береді.
Рельефті алашы карталары ХІХ . екінші жартысыны басына жатады,онда рельеф штрих тсілімен крсетілген. Рельефті барлы отайлы трлері мен нысандарына атау берілген жне “гора”, “хребет”, “гряда”, “возвышенность” (1857 ж.) трізді орфографиялы терминдермен белгіленген. Біра Ресейді экономикалы мірі ХІХ . екінші жартысында жерді биіктігін, бейіндерін салатын карталарды ажет етті. 1863 жылы осындай карта басылып шыты. Бл Ресейді алашы гипсометриялы карта. Онда рельеф клдене тсілімен бейнеленген.
1889 жылы скери геодезист жне картограф А.А.Тилло Еуропалы Ресейді гипсометриялы картасын жасады. Бл картадаы белгілер саны 51000 – нан асты.
Осы жылы ол адам ірі масштабтаы жаа гипсометриялы картаны зірлеуге кіріседі.
А. А. Тиллоны гипсометриялы карталары ресейлік картографияны одан рі дамуында лкен роль атарды. Олар белбеулік гипсометриялы шкалалар мен ауматы географиялы рылымыны негізгі ерекшклік білімдерін пайдалану негізінде осы карталарды дамыту жолдарын тапты.
ХХ . басыны маызды жмыстары болып алаш рет Ресейді барлы аумаын амтыан гипсометриялы карталар табылады.
азіргі азастанда Азиатты Ресейді атласынан гипсометриялы картасы ызытырады, оны А. А. Тиллоны кмекшісі жне ылыми зерттеулерін жаластырушы, КСРО – а рметті мшесі, картограф Ю. М. Шокальский 1913 жылы растыран.
1913 жылы бл карта жаа геодезиялы мліметтер бойынша тзетілген жне КСРО – ны Климотологиялы атлас картасы шін географиялы негіз ретінде басылып шыарылды.
Кеес уаытында рельефті клденеінен бейнелеу ірі масштабты картографияда дара болып алыптасуда. Бл жиырмасыншы жылдары айматы гипсометриялы карталарын атарын ртрлі масштабта басып шыаруа ммкіндік берді.
Біра 1949 жылы КСРО – ны гипсометриялы картасыны 1: 2 500000 масштабта басыландыын атап ткен жн. Бл карта оларды игеру жоспарын зірлегенде: атынас жолдарын дамыту, ірі гидротенхикалы имараттарды, мнай газ кешендерін салу, жерлерді ауылшаруашылы игеру шін лкен ауматарды алдын ала зерделеуге арналан.
Биылы жылы картографиялауды аэросъемкалы дістерін енгізуді арасында. Кеес Одаыны барлы аумаында, солтстік жне солтстік шыыс теіз экваториясын осанда 1; 100 000 масштабы топографиялы карта жасалды. Бл отанды жне лемдік картографиялы лкен жетістігі болды.
Кейін 30 жылда гипсометриялы карталарды мазмны здіксіз жетілдірілді. Генсіз пен морфологияны ескеріп, рельефті негізі лгілерін бейнелеу тсілдерін зірленген. Алаш рет лемдік тжірибеде мхитты жаалауы мен тбіндегі рельефті бірлесіп бейнелеу проблемасы ылыми негізде шешімін тапты.
кінішке орай, Одаты таралуынан ресейлік табиатты картаграфиялау мектебі азіргі уаытта зіні озы позицияларын жоалта бастады, Одаты брыны республикаларында табиатты таырыпты картографиялау млдем жргізілмейді, немесе ткен жзжылдыты 80 жылдарыны басындыы дегейде алып ойан.