Зоогеографиялы карталар

 

Барлы табиат карталарыны ішінде зоогеографиялы карталар жасы зірленген. лі кнге дейін осы карталарды жасаанда ХІХ асыра тн тсілдер мен амалдар олданылады. са масштабты карталарда – кбінесе белгілер – ареалдар, ірі масштабты карталарда – тсіндірме жазулары бар ареалдар пайдаланылады.

азіргі уаытта мхитты зоогеографиялы карталары сенімді болып табылады.

Осы карталар негізінде зірленгендер жануарлар трлеріні наты орналасуын,ареалды тыыздыын, рылымын жненаты німділігін крсетеді.

рылыты зоогеографиялы картасы баса кейде жасалады. Оларды растыранда жануарлар трлері мен оларды тіршілік ету ортасыны орналасуы арасында тзетулер кп олданылады.

Осындай туелді млшерді анытау шін осындай мазмндаы карталрды картаграфиялы талдау дісі олданылады.

Е алдымен ландшафты, геоботаникалы, топыра, орман жамылысын сипаттайтын карталар пайдаланылады.

рлыты зоогеографиялы карталарды жануарларды сол немесе баса да трлеріні наты орналасуын, ал оларды тіршілік ету реалдары рашан шындыа жанаса бермейді.

Жануарлар мен старды таралуына жне санына ауматарды алаа шоырландыруа серін тигізеді. лкен алалар брын онда тіршілік еткен жануарлар мен старды з ортасынан шыарады.

азіргі уаытта ке тараан зоогеографиялы карталары:

-жануарларды жекелеген трлерін орналастыру карталары;

-зоогеографиялы аудандандыру карталары;

-жануарлар мен старды кшіп – ону карталары;

- мхит акваторияларыны зоогеографиялы карталары;

Зоогеографиялы карталар фрагменті мен оны пайда болу тарихы 9.10 – су ретінде крсетілген.

Соы он жылда зоогеографиялы карталарда міндетті трде крсетілуі тиіс экологиялы проблемалар туындайды.лемні жануарлар мен сімдік лемі алаш рет биоценоздар рамына зиянды химиялы заттарды араласуын сезімді, ауматы табии ландшафты да табии ландшафтты антрогендіге біртіндеп ауысуы байалады. Сондытан сімдік лемі мен жан – жануарлар дниесіне жаымсыз жадай тдыратын экологиялы жадай элементтері міндетті трде азіргі зоогеографиялы карталарда бейнеленуі тиіс. сіресе зоологиялы жадайларды жедел талдауа арналан карталарда крсетілуі тиіс.

 

 

Ландшафтты карталар

Табиатты аудандастыруды негізгі дісі картографиялы болып табылады. Ол жалпы географиялы жне арнайы (таырыпты карталарды) мазмнын талдау жолымен айматы жне басты физикалы – географиялы ерекшеліктерді анытаумен орытындыланады. Осындай жолмен ашылан карталар ландшафта деп аталады.

Ландшафтты карталарды мазмнына тауды стінгі абаты мен рельеф, жер сті жне жер асты сулары, ауа – райыны ерекшеліктері, топыратарды сипаттамасы, сімдіктер мен жануарлар леміні ерекшеліктері кіреді. Осы барлы компоненттер бір – бірімен тыыз байланысты жне бірыай табиат жйесіні бір блігі ретінде арастырылады. Сондытан ландшафтты карталар кешенді физикалы – географиялы болып табылады.

Оларда картографиялау объектісі табии – ауматы кешендер, ал бірыай картографиялау – фация (биогеоценоз, микроландшафт) деп аталады.

Фация бірыай табиат кешеніне заттар мен энергияны біріктіретін тірі (биоценоз) жне лі (анемосфераны, топыраты, кн энергиясын стігі абаты) компоненттеріні белгілі рамы бар жерстіні біркелкі учаскесін білдіреді.

Фацияны рылымы бойынша сас жйесі онысты райды. Жалпы климатты жадайларымен сас геологиялы рылымы бар .... топтары ландшафт алыптастырады. Сондытан ландшафт – бл ауматар мен топыра – климатты жадайларды біріктіретін табиат компоненттеріні йлесімі.

Ауматы фацияа, оныса жне ландшафта блу ірі масштабты карталара жне даланы тсірілген материалдарыны мазмнына тн.

са масштабты карталар шін картографиялауды бастапы бірлігі ретінде ландшафты зі пайдаланылады. Ландшафтар физикалы – географиялы аудандара кейін облыстара,айматара , табии елдерге бірктіріледі.

Табии жне ауматы кешендерді – ландшафты карталар мазмныны бас элементтеріні “географиясы” осындай.

Ландшафтта карталар – табиатты таырыпты карталарыны жаа трлеріні бірі.

Ландшафтты карталарды зірлеу туралы ой ХХ асырды басында айтыланымен осындай карталарды бірінші далалары тек осы асырды 50 жылдарында жасалды.

азіргі уаытта экономикалы байланыстарды зілуі салдарынан ландшафтты картографияны дамуында, сіресе апараттарды жинатау баытында крт тсуі байалады. Бл рине табиатты одан рі тануа ыпалын тигізбейді. сіресе ландшафты карталар табиат кешендері туралы апараттар мен картасыз табылуы иын жне ммкін емес табиат былыстарын жаадан зерттеу материалдарыны фиксацияны зге тн былысты білдірсе табиатты одан рі тануы ыпал етпейді. Мысалы, топыратар мен сімдікті тиісті трлеріні орналасуына, жер биіктігінен туелді температураны згеруіне, жауын – шашыны таралуына экспозициялы серіне байланысты тсіндіріледі.

Ландшафтты картаграфиялау дамуды ландшафтты карталар осы аидаттарды жетілдіруге кмектеседі. Олар физикалы – географиялы апараттарды доыстыын арттырады.

Ландшафты картаны фрагменті жне оны шыу тарихы суретте сынылан.

 

Баылау сратары:

1. Картаны басып шыару бадарламасы андай ызмет атарады?

2. Дерек кзі болып табылатын карталардан бейнелерді рылатын тпнсаакшіру шін андай тсілдер олданылады?

3. Дстрлі технологиялармен са масштабты карталарды жасау рдісі андай негізгі кезедерді амтиды?

4. Электронды баспа жйелері андай рамдас бліктерден трады?

5. Электроны баспа жйелеріні кмегімен картаны мамніні элементтерін абаттары бойынша векторлар андай ызмет атарады?

6. Картографияда геоапаратты жйелерді базасындаы технологияны андай масатта пайдаланады?

VІ Тарау. оамды былыстар карталары (леуметтік – эконмикалы)

Жалпы ережелер

азіргі уаытта леуметтік – экономикалы карталара екі таырыпты карталар: леуметтік – саяси сипаттаы карталар (бірінші топ) жне андайда бір ауматы экономикалы дамыту сипаттамасыны картасы (екінші топ). Осы топтарды рбіреуіне ртрлі карталарды е лкен саны кіреді.

Бірінші топа саяси, саяси - кімшілік жне кімшілік, екінші топа – негізгі экономикалы сипаттаы карталар, сондай – а тарихи жне мхит карталары кіреді.

Саяси карталарды негізгі мазмны мемлекет пен оларды астаналарыны ауматары болып табылады.

Саяси - кімшілік карталар ауматы саяси рылысымен бір уаытта елді ішкі блінуін бейнелейді. Сондытан саясидан ерекшелігі олар лемді толыымен емес, оларды жекелеген континенттерін, кбін жекелеген мемлекеттерді немесе мемлекет топтарын сипаттайды.

кімшілік карталар мемлекеттерді жекелеген бліктеріні; лкелерді, кімшілік облыстарды, аудандарды жне оларды айматы жиынтыыны кімшілік – ауматы рылысын бейнелейді. Мысалы, Амола облысы, Солтстік немесе Орталы азастан,Батыс Сібір жне т.б.

Таырыпты карталарды р тріні арасында кімшілік – саяси мазмндаы карталар ке таралан. Оларды барлы йымдар мен мекемелерде, барлы оу орындарында пайдаланады. Бл рбір биімді адама ажет.

Кез келген саяси згерістер, мысалы, жаа мемлекеттерді рылуы, сондай – а жекелеген елді ішіндегі кімшілік айта рулар брын жарияланандарды орнына жаа карталар басып шыару ажеттілігін тудырады.

Бл жадайда азастан алады, онда ткен асырды тосаныншы жылдары кптеген елді мекендерді, кімшілік аудандарды, ауылшаруашылыы ксіпорындарыны атаулары айта згертілді. Тіпті кптеген облысыны ауматы биім берулер згертілді.

кімшілік – саяси карталарды шолу анытамалы сипаттаы тжірибелік ажеттіліктерлі анааттандырудан баса лкен саяси трбелеу жне биім беру маызы бар.

ХІХ екінші жартысында оамды даму барысында оамды – экономикалы атынастарды маызы зор. Сондытан экономикалы карталар лемні барлы еліні экономикалы дамуын сипаттайтын негізгі нысан жне оларды ахуалын экономикалы талдайтын негізгі бастапы материал болып табылады.

 

 

Саяси карталар

Саяси карталарды орасан зор жаттамалы маызы бар, сондытан оларды мазмны белгілі бір кніне наты саяси жадайда бейнелейді.

Саяси карталарды мазмнындаы е бастысы ауматы саяси тиістілігін міндетті трде крсетілген мемлекеттік шекаралар.

рбір елді атауы жазылады. Егер жазумен жазылмаса сандармен белгіленеді.

Е алдымен елдімекендерді ішінен мемлекет астаналары, бас кімшілік орталытар жне саяси мірде маызы бар ірі алалар енгізіледі.Мысалы, Нью – йорк, Астралияда Сидней, Ресейде Санкт – Петербург, азастанда Алматы.

Кбіне ірі алалара, мхитты порттара, селолар мен облыстарды орталытарына назар аударылады.

Елдімекендер трындарды саны бойынша сипатталады. Бл жалпы аламды кшіп – ону сипаты шін маызды.

Саяси партияларды мазмныны маызды элементі халыаралы байланыстарды амтамасыз ететін бас кліктік желілер болып табылады. Мхиттарда траты атынастар баыттары белгіленеді. Мхит порттары ерекше белгілермен (ялорь немесе кіші айытар) белгіленеді.

Теміржол желілері мен бас (халыаралы) автомобиль жолдары толыымен бейнеленеді.

Егер картаны андай да бір са масштабыны салдарынан бкіл кліктік желілерді крсету ммкіндігіні болмаан жадайда темір жолдара кіл блінеді.

Баса элементтері (скери – теіз базалары, аэродромдар, автобазалар жне т.б.) карта масштабына жне таайындалуына туелді.

Баса картадаыдай саяси картада да осымша мазмны (карталар, диаграммалар, кестелер) болуы ммкін.