Таырыпты картографиядаы жаа баыттар
Методология кзарасымен араанда азіргі уаытта экономикалы картографияны дамытуда ш наты масатты баыттар алыптасты: ресурсты, баалау жне экологиялы – экономикалы.
Ресурсты баыт аталан классикалы (геологиялы, геоботаникалы, зоогеографиялы жне т.б.) карталарды логикалы жаласы болып табылады. Ол классикалытан е алдымен, картографиялы апаратты масаты пайдалану баыты болып табылады. Егер классикалы баыттарда табии ресурстар табиат элементі деп арастырылса, онда бл объектілер ресурстыта табиат ресурстарыны трлері, адам ызметіні саласындаы анылталан материалды объект ретінде арастырылады.
Мысалы, геоботаникалы картадаы сімдік жамылысы сімдік ауымдастыы немесе оны кешендерін (яни, ай жерде не сетінін крсетеді) сипаттайды. Ресурсты картада бл сімдік ауымдастытары (фитоценоздар) оларды шаруашылы пайдалану трысынан, яни мал шаруашылыына арналан белгілі бір жеке беру ресурсы немесе медицинаа дрі – дрмек ресурсы арастырылады.
Кбінесе, тртінші топшаны екінші тобындаы ірі масштабты теіз карталары масатты баыты бойынша ресурсты сала болып табылады.
Ресурсты баыттар экономикалы дамуды тжірибелік ажеттіліктері салдарында /тарихы/. Бл ажеттідіктер шаруашылы пайдалануды белгілі бір баытына олданылатын санды сипаттамасына байланысты.
Соы жылдары ресурсты картографиялау мазмн бойынша екі баытта – аз масатты жне кешенді болып дамиды.
Аз масатты мазмндаы карталар табиатты андайда бір жалыз элементін, кешенді – осы ауматаы барлыын сипаттайды. Мысалы жем оттытарын, минералды шикізаттарды орналастыру карталары табиат шикізаттарыны аталан трлеріні орналасуын, жадайын жне ресурсты леуметтік бейнелейді жне рбіреуінде жеке карта жасалады.
Табиат ресурстарыны орларын кешенді бейнелеу кезінде осы ауматаы табиат ресурстарыны барлы трлеріне сипаттама беріледі. Мны салалы атласты таырыпты карталарында крсетуге болады.
Табиат ресурстарыны сипатталатын трлері бойынша атластарды мазмны наты ойылан тжірибелік міндеттрермен аныталады.
Ол тек табиат ресурстарыны бір трінен ана шектеледі, мысалы, жер, су, арман, немесе масатты пайдалануы бойынша біріктірілген трлеріні жиынтыы бойынша шектеледі, мысалы, минералды, энергетикалы.
Табиат ресурстарыны карталарымен атластары аталан ауматы андай табиат байлытары, жне осы табиат байлытары наты салалы мддеде пайдалануы ммкін екендігін крсетеді.
Ресурсты баыт табиат элементтерін шаруашылы пайдалану баытымен сынуа ммкіндік берді. Біра табиат ресурстарыны ртрлі элементтеріні экономикалы мні, экономикалы салмаы картада аныталмайды.
Сондай – а ауматы ерекшеліктері мен айырмашылытары бір ана табиат компоненті географиялы ахуалынан, табии – экономикалы факторларды жиынтыына байланысты р трлі экономикалы тиімді болуы ммкін.
Ресурспен салыстыранда баалау картографиялау бейнеленетін былыстарды сипаттамасын кеейтеді жне крделендіреді. Ол тжірибелік мегеруді бастамас брын, алдын – ала оларды экономикалы мні бойынша табиат ресурстарын тадауда жзеге асырады.
Пайда болуыны бірінші жылдары баалау бадары болжау экологиялы ретінде дамиды, жне экологиялы карталар табиат ортасыны ткен немесе болжанатын згерістерін сипаттады.
Неге экологиялы згерістер болды? Бл картаа тсірілетін ауматы экономикалы ахуалына, оны трындарыны денсаулыына андай серін тигізеді? Осы жне осындай сратара алашы жасалатын экологиялы карталар жауап бермейді, йткені онда табиат пен экономика блек – блек арастырылып, оытылды.
Мны брі нтижесінде экологиялы бзылуларды пайда болуына, кейінен артуына кеп сотырады. Экологиялы апаттар кп бола бастады, мысалы, Арал теізіні тартылуы.
Технологиялы процестерді бзылуынан ауылшаруашылыы ндірісінде жерлерді – бзылан жерлерді пайдалануды жаа тсінігі пайда болды. Осы жадайларда баалауды картографиялау экономикалы сім тлысынан ммкін емес. Бірыай табии экономикалы кешенді жеке – жеке арастыруа жне зерделеуге болмайды.
Сондытан, экологиялы згерістер табиат ортасына техникалы кедергі келтіру сандары болып табылады. Бл ХХ асырды екінші жартысында табиат жадайларына техногенді сер ету дрежесін сипаттайтын жаа – экологиялы – экономикалы баыттаы экономикалы карталарды зірлеуге, кейінен оны, ру ажеттілігін тудырады.
Бастапыда тек табиат ортасыны ахуалын сатау жне жасарту жніндегі жоспарланан іс – шараларды бейнелейтін насихаттау нысандаы са масштабты жобалау – болжау карталары болды (мысалы, КСРО – ны эколгиялы картасы. Кейінен ылыми – анытамалы нысандаы карталар пайда бола бастады, ол АК (ауматы - ндірістік кешендер) деп аталатын елді нерксіптік дамыан айматарын руа жне дамуына, табиат ресурстарыны арынды пайдалануа ыпал етті.
Алашы жылдар АК – жмыс істеуі табиат ресурстарын пайдалануды салалы баалау жеткіліксіз жне зиянды, ол табиат ресурстарыны ескеруіне, табии табиат байланысыны бзылуына, крделі экономикалы механизміні бзылуына кеп сотырады.
Табиат ресурстарын пайдалануда экономикалы масата сай сталыммен ана жоспарлау жеткіліксіз.
Сондытан ткен жзжылдыты 60 жылдары табиат ортасына технологиялы араласуды баалауды алашы таырыпты карталарын жасауа кіріскен.
азастанда трындарды мір тіршілігін амтамасыз ету сталылмымен табиат жадайларын баалау картасы 1964 жылы араанды облысыны атласында жарияланан болатын.
Содан бері баалау карталары жетілдіруде, оларды саны арта тсуде, осы баыттаы карталар ртрлі ауматарды шаруашылы мегеру жобаларын зірленгенде негізгі жрдемаы ретінде пайдаланылады.
1992 жылы “Арал іріні экологиялы картасы” жары крді. Онда осы ауматы ратануыны жаымсыз серіні суі жне осы атыгез экологиялы былыстарды серінен пайда болатын барлы ауруларды сімі бейнеленген. Бл ртрлі экономикалы жаалытарды пайдаланатын ауматы табиат жадайларынасерлі ескерусіз жоспарлдауа жне енгізуге жол берілмейтіндігін крсетті.
90 жылдары аза жерлер мен экожйелерді мониторингілеу институтында алашы 1:150 000 масштабтаы кімшілік ауданны сына экологиялы – экономикалы картасы жасалды. Бл картада рбір ауылшаруашылыы ксіпорнына жер мен суды экологиялы жадайы бойынша сипатталатын ауматарды бес топа: жасы экономикалы жадайдаы жер, анааттандырарлы, жаман те жаман жне амат жадайындаы жерлерге блетін 100 балды шкала бойынша санды баалау – экологиялы сипаттама берілген болатын.
Ормандар, кп жылды жасыл желектер трмысты жне рылыс оыстарымен жне жекелеген металлаломмен ластану дрежесі бойынша, ал су аындары – шаруашылы пайдалануы (трындарды сумен амтамасыз ету, жолды суару,) бойынша сипатталады.
оршаан табиат ортасыны жадайы туралы мліметтерді жинатау жне жйелеу – бл экологиялы – экономикалы картографиялауды міндеттеріні бірі. Екінші міндет таырыпты карталарды жне жедел агрокосмосты апараттарды кмегімен табиата техногенді сер ету дресін белгілейді.
азіргі технологиялар мен адамдарды табиата сер етуші санды баалау дістемесі лі наты зірленген жо жне жетілдіру жаласын табуда. Осы баыттаы алашы сына жмыстары бл карталар мазмны бойынша ел аумаында немесе ірі айматардаы экологиялы объектілерді орналастыруды гипотетикалы су ретін сипаттайтын жйелі са масштабты карталардан ерекшеленеді (мысалы, оршаан ортасы орау картасы “Оныншы бесжылдытаы КСРО” Атласынан, 1978 ж).
Ірі масштабты экологиялы – экономикалы карталарда нерксіптік, энергетикалы, кмекші ауыл шаруашылыы жне т.б. объектілер оларды оршаан ортаа, (ауаа стігі жне жер суларына, ормана) сер ету жйесін ескеріп, крсетеді. Бл жадайда жерді рельефі, топыратар, ландшафтты жне климатты ерекшеліктері жне табиат жадайларымен ресурстары туралы баса да мліметтер ескеріледі.
Сонымен атар экономиканы барлы крсеткіштері (мысалы, мал басы, ауыл шаруашылы мдениетіні рамы) осы карталарда экологиялы сер ету призмасы бойынша арастырылады жне бейнеленеді.
Экологиялы – экономикалы карталарды жасау шін айматы мліметтер банкі ажет. Банкке тскен апарата код ойылып, арнайы саланы бадарлама бойынша деледі.
делген апаратты базалы ауматы экологиялы леует балын есептеу шін пайдаланады. (Ворожцов В.И 1990)
кімшілік аудандарды ірі масштабты карталары шін ауыл шаруашылыы ксіпорындарыны ауматары, фермерлік учаскелер, сондай – а нерксіптік жне кленшік нысандаы жерлер базалар болып табылады. Облысты карталар шін - кімшілік аудандар ауматары.
са масштабты экологиялы – экономикалы карталарды бір атаулы ірі масштабты, сондай – а табиат пен экономиканы сипаттайтын карталарды пайдалану жолымен жасау масата сай.
Экологиялы – экономикалы баыттар – таырыпты картографиядаы зірленген баыт.