Жедел – шаруашылы карталарыны мні мен маынасы

Жедел – шаруашылы карталары тсінігі 1940 жылдары беріле бастады.1939 жылы экономикалы картаны негізгі алаулы Н.Н.Баранский. ”Экономикалы карталарды” бірінші басылымында осындай карталарды лі ашылмаан еді. Таайындалуы бойынша карталар ш топа: ылыми, оу жне анытамалы болып блінеді.

1940 жылы басылымдарда Н.Н.Баранский таы да ш топты атайды: жоспарлы – келешек, гіттеу – насихаттау жне жедел географиялы.Карталарды растыру аидаттары бойынша Н.Н.Баранский карталарды екі тобын атайды: талдамалы жне синтетикалы. Біріншісі рбір элементті жеке – жеке, екіншісі экономикалы крсеткіштерді жиынтыы бойынша картографияланан ауматы сипаттайды.Екінші жылдары алымдар жаа тсінік – кешенді карталарды, осы карталарда бірнеше былыстарды бір мезгілде белгілеуді сына отырып бекітті. Ал кейінен К.А.Санищев тртінші “араласан карта тріні” бар екендігін атаан, онда бір мезгілде орытындылаан жне наты крсеткіштер пайдаланан.

азіргі заманы аграрлы ндіріс крделі зара байланыстары бар кп жоспарлы ндіріс. Осы ндірістік ерекшеліктері оны табиакт жадайларымен тыыз, здіксіз байланасы болып табылады. Олар шаруашылытарды мамандандырылуын, оларды экономикалы ахуалын жне даму келешегін анытайды.Экономикалы процестерді здіксіз жетілдіру экономикалы даму серпінін тездетеді жне шаруашылы жне санааралы байланыстарды крделендіреді.Аграрлы ндірістегі жедел – шаруашылы ндіріс ерекшеліктері картаа тсірілетін ауматы кп салалы сынылуы болып табылады. Бл карталарда тек картографиялы бейнелеуі ана емес, таырыпты зінділері де маызды жне мазмнына ажетті элементтер болып табылады.Айматы жедел шаруашылы карталары экономикалы крсеткіштерді салалы ерекшеліктерін, оларды дамуыны серпінін, экологиялы згерістерін сипаттайды.

Сондытан осы карталарды сынылу жне жаару мерзімдерін анытаан маызды.Жедел – шаруашылы карталары крделі ндірістік леуметтік – экономикалы жне экологиялы ауматы сипатта болады. Осындай карталарды рбір крсеткіш ндірісіні аграрлы секторыны ртрлі факторларыны жиынтыын білдіреді.

Айматы жедел жоспарлау мдделі адамдарды ірді экологиялы – экономикалы жадайы туралы сенімді апарат пен уаытылы амтамасыз етуді болжайды.Кешенді жедел талдау экологиялы згерістерді уаыты білуге, оларды згеру дрежесін белгілеуге ммкіндік береді.Жедел – шаруашылы карталарды электронды нсада арастыран.

 

 

7.4 Ауыл шаруашылы карталарын сыныптау жйесіндегі экологиялы – экономикалы карталар. (сыныпталан жйелерді алыптастыру шолуы)

Ауыл шаруашылыы екі басты сала: сімдік шаруашылыы мен мал шаруашылыы бойынша мамандандырылады. рбіреуі негізгі салаларды лкен санынан трады. сімдік шаруашылыына : егін, жеміс-жидек, жзім, жуа, орман, гл шаруашылытары кіреді. Осы салаларды рбіреуі ауылшаруашылыы мдениетіні ндірісі тобыны лкен санынан трады.

Аграрлы ндірісті экономикалы ахуалыны салалы баыты мен дегейі топыра – климатты жне леуметтік-экономикалы жадайлара байланысты.

Я.И.Юровский ауыл шаруашылы карталарыны 5 негізгі топ пен 42 топшаларды атайды.

М.И.Никишев соы нсасында ауыл шаруашылыы карталарыны жеті тобы мен 54 трін бейнелейді, И.Ю.Ливицский екі топ, 5 топша жне 39 трге бледі.

М.И.Никишев сынан ауылшаруашылыы карталарыны сыныптамасы картаны трт тобын сынады; экономикалы- ауыл шаруашылы, ауыл шаруашылыына арналан тарихи-мдени жне техникалы – экономикалы ауыл шаруашылыы, ауыл шаруашылыына маызды табии жадайлар. М.И.Никишев салалы ауылшаруашылыы карталарына мыналарды жатызады; ауылшаруашылыыны басты салалары, негізгі салалары, жекелеген ауыл шаруашылыы мдениетін егу немесе малды жекелеген трлерін бау.

Ауыл шаруашылы мдениетіні сімдік жне мал шаруашылыыны німділік карталары экономикалы карталарды топшаларына блінген.М.И.Никишевті жаа сыныптамасында ауылшаруашылыы ндірісіні орналасу жне оларды экономикалы карталарын шектейді. Осы сыныптамада ш:талдамалы, синтетикалы жне кешенді кластарын арастыратын топшалара бледі.В.И.Сухов пен И.Ю.Левицский техникалы-экономикалы карталарды топтарын арастырады, ол ауылшаруашылыы ндірісті дамуыны барлы жаын кешенді талдауа кедергі келтіреді.

Авторды сынан нсасы арастырылатын сыныптарды мазмнын, сондай-а азіргі ауылшаруашылыы карталарыны атаулары тізбесін тандау негізінде зірленген. Бл нсада картаны екі тобы бар: жалпы ауылшарушылы жне салалы.

Сыныптамасын арастырылып жатан нсасында даму шарттарыны факторлы крсеткіштері мен ауылшаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділікті нтижелі крсеткіштерін ауылшаруашылыы ндірісі экономикасыны табии жне леуметтік-экономиткалы факторларынан туелділіктерін сыну сынылады. Бл шарттар ауылшаруашылы карталарын мазмны бойынша сыныптау рылымын белгілейді, ол мына трде сынылады:

1 трі – жалпы ауылшаруашылы карталары

2 трі – салалы ауылшаруашылы карталары

“А” класы – ауылшаруашылыын дамыту шарттарыны карталары,

“а” тобы – табиат – экономикалы жадайлар карталары,

1 – ашары – топыраты сипаттамсы,

2 – агроклиматты

3 – геоботаникалы

4 – зоогеографиялы ауылшаруашылы нысанындаы

5 – рельеф

6 – су ресурстары

7 – ауылшаруашылыында пайдаланылатын пайдалы азбалар.

“б” тобы - леуметтік – экономикалы жадайлар карталары:

1 атары – мамандандыру

2 - ндірістік ралдары

3 – ебек ресурстары

4 - леуметтік жадайлар

5 – клік жадайлары жне экономикалы байланыстар

6 – жерге орналастыру

7 – жерді пайдалану

8 – аудандарды жоспарлау

9 – агротехникалы іс – шаралар жне мелиорациялар

“Б”класы – ауылшаруашылыыны экономикасыны картасы.

“а”тобы - нім ндірісіні картасы;

1 – бидай мдениеті;

2 – жем мдениеті

3 – техникалы мдениет

4 – баша мдениеті

5 – ет жне ет німдері

6 – жн, тері, сйек ны,

7 – ст жне ст німдері

8 – жмырта

9 – балытар жне балы шаруашылыы

10 – бал

Сыныптаманы кестеде крсетілгендей, барлы ауым шаруашылы карталары екі класа блінеді, рбіреуіні 2 тобы бар. Соысы бірнеше карта трлерін біріктіреді.

Осы класа топыра – агрохимиялы карта жатады. Біра ол “а”тобыны картасына жатады.

Салалы карталар, кешенділер трізді “Б”класына жатады – ауылшаруашылы ндірісі экономикасыны карталары.

Сыныптамалы кешені пайдалананда салалы карталарды ш трге блуге сынылады: бас сала карталары, негізгі сала, аз сала карталары.

Таайындалуы бойынша ауылшаруашылы карталарын: ылыми – зерттеу, жедел шаруашылы, шолу – анытамалы, демонстрациялы.

Жедел – шаруашылы карталары ауылшаруашылы ндірісін йымдастыру жне жоспарлау, жер жне су ресурстарын орау, ауматарды йымдастыру жніндегі міндеттерді шешуге ажет.

Шолу – анытамалы карталар андайда бір аумапен жаныптаныс – айда пайдаланылады.

гіттеу – насихаттау карталары ауыршаруашылыындірісін дамытуды насихаттауа арналан.

Ауылшаруашылы карталарын масштабы бойынша: ірі масштабты (1:200 000 жне ірі), орта масштабты (1:250 000 – ден са) жне са масштабты (1:100 000 – тан са)

Баса белгілері бойынша сыныптау барлы таырыпты карталардаы сипаттас.