Жедел шаруашылыа баытталан ауыл шаруашылы карталарыны таырыбы
азіргі кезде аграрлы дірісті маызды проблемаларыы бірі болып жедел жоспарлау мен шаруашылы – экономикалы жадайларды шынайы болжамдауды дістерін жобалау табылады. Жеке шаруашылы субъектіні ана емес, сондай – а кімшілік аудан аймаы шегінде оларды жиынтыыны экологиялы – экономикалы болжамын жобалаан кезде міндетті трде жергілікті табии жне леуметтік – экономикалы шарттарды ескеру керек, себебі олар жерді шаруашылыты олданылуын арастыран наты ндірістік жоспар мен ауылшаруашылы блімшелерді мамандануын анытайды. Осы жоспар жер деу жйесін, мал сіруді мамандануын, сонымен атар ебек жне энергетикалы ресурстарды клемі мен рылымын анытайды.
Осы барлы крсеткішті есептеу шін апарат кзі болып детті келесілер болып табылады: ксіпорын типі, нім дірісіні оптимальді клемі, сапалы баыттарды, айта деу нерксібіні айматы техника – экономикалы крсеткіштері, дірісті йымдастырумен байланысты арнайы нормативті крсеткіштерді сериясы (негізгі ор ны, салы аударымдары т.б.
Аталан рбір нормативтер леуметтік-экономикалы жне табии- климатты факторлар саныны кп болуынан туелді, олар сйкес рекомендацияларды жобалаан кезде міндетті трде ескерілуі керек. Осыан байланысты ауылшаруашылы ндірісіні дамуыны жылды болжамын есептеу крделі рі жауапты болып табылады. Крделі болу себебі:
· ндірісті негізгі ралдарын кеістіктік орналастыру;
· зара байланысты факторларды саныны кп болуына;
· факторларды кп трлілігі мен здіксіз згерісі;
· крсеткіштер саныны кп болуы.
Шаруашылы ызметке шаруашылы етуді трлі нысандарыны енгізілуіне байланысты зара атынас сраын жааша шешу ажеттілігі туындады: ауылшаруашылы субъектісі – мемлекет. Ауданды жне облысты йымдар трысынан агротехникалы процесс пен ебекті йымдастыру нысанын жетілдіру бойынша ылыми сыныстар тсуі ммкін.
алан мселені барлыын ауыл шаруашылы субъектілерін здері шешу керек, олар олданылатын айматы табии шарттарын, ландшафт элементтері мен ауылшаруашылы тыайтыштарыны эклолгиялы жадайлын, сондай-а экономикалы жадайды динамикасы мен сипатын жасы білу керек.
Бл атынаста жедел рылатын экологиялы-экономикалы карталар кеістіктік ерекшелерді сатай отырып, кез-келген экономикалы жадай мен рылысты айматы табии жне леуметтік – экономикалы шарттарын есептей отырып, тжиребеде круге ммкіндік береді.
Апаратты сынуды картографиялы дісті артышылыы мен басты асиеті болып ауылшаруашылы ндіріс пен ландшафт объектілерін орналастыруды крсету емес, сйкес ландшафт фонында экономикалы былысты крсету мен сипаттау табылады. кімшілік аудан дегейінде ауылшаруашылы ндірісін йымдастыру мен жоспарлауа зерттеуді картографиялы дісін табысты енгізу шін ауылшаруашылы ндірісіні экономикасыны негізгі баыттарын есептей отырып, жедел шаруашылы таайындауа арналан арнайы карталарды саны мен тематикасын дрыс тадау маызды.
Карталар саны оптимальды болуы керек. Кері жадайда оылмайтын немесе оны кп санын алыптастыруа болады, шаруашылы арама-арсылы факторы жасалады. Сол себепті карта санын тадау шарттарыны бірі болып оны олдану дісі табылады.
Карталар ауылшаруашылы ндірісіні зіні тематикалы жиынтыындаы негізгі крсеткіштерді сипаттайды. Бл экономикалы талдауды дрыс ою шін, жан-жаты апарат аымында алдын-ала бадар алу шін алыптасан экономикалы-экологиялыжадайда объективті талдау шін ажет. Жедел жоспарлауды карталарыны тематикасын тадаан кезде табии жне леуметтік-экономикалы крсеткіштерді барлыынан бастау алуды ажеті жо, тек ауылшаруашылыыны экономикалы дамуына нерлым сер алдыратын басты крсеткіштерден бастап алу керек.
Бл белгілі бір дегейде экологиялы-экономикалы картаны масатты олданылуын жеілдетеді, оны санын ысартады, рі алдаы уаытта ауылшаруашылы блімшелері серіктестері рекеттерін йлестіру шін жне сйкес экономикалы – математикалы міндеттерді дрыс алыптастыруды амтамасыз ету шін ажетті ауылшаруашылы ндірісіні жедел экономикалы талдауын жзеге асыруа ммкіндік береді.
Ауыл шаруашылыын жоспарлаудаы маызды нормативтер болып ауылшаруашылы даылдарыны тсімі мен мал шаруашылыыны німділігі табылады. Оларды млшері те лкен шамада табии жне леуметтік – экономикалы факторлара туелді, алайда оларды барлыын бірдей дегейде есепке алу ммкін емес, сол себепті жалпылама крсеткіштерді алу шін кптеген айнымалы факторларды синтездеу керек. Бл перспективті жоспарлау шін ммкін нрсе.
Ауыл шаруашылыы ндірісіні басты крсеткішін жалпы кзге елестету шін ауылшаруашылыы ндірісіні негізгі крсеткіштеріні зара байланысы мен рылымыны схемасын крсету арылы айматы эколого – экономических картаны масатты тематикасын анытауа тырысайы.
|
Біріншіден, ауылшаруашылы ндірісті жоспарлау мен йымдастыру шін ажетті карта саны 4 кп болмауы керек. Бл ауылшаруашылы ндірісіні зін райтын 4 жаынан крінеді, мысалы ндірісті екілік рылымы (мал шаруашылыы, сімдік шаруашылыы, жер - ндірісті негізгі ралы жне табии экономикалы шарттар).
Картаны аз болуы р трлі крсеткіштерді кп блігіні бірлескен крсеткіштеріне келеді, ол мндай карталарды мазмны крделендіріп, оларды талдау процесін иындатады. Алайда, арты блшектеп ажеті жо, себебі трлі крсеткіштерді аса кп болуы таырыпты сипаттамаларды жалпылыы мен масаттылыын бзады.
Ауылшаруашылыында тек бір ана крсеткішті баса да крсеткіштермен байланыстырмау крсету тиімді емес. Осылайша, мысалы барлы жиналан ауылшаруашылы даылдарыны тсімділігін ндірісті механизация дегейі мен егін егу аудандарыны жадайын бейнелемей крсету экономикалы талдау шін жеткіліксіз, себебі ол крделі экологиялы-экономикалы картографиялау процесінде маызды табии жне леуметтік экономикалы факторларды зара байланысын бзбау керек, керісінше оларды нерлым кбірек санын ескеруге мтылу керек. Сондытан салалы крсету ауыл шаруашылыын дифференциалды не трлі крсетуден баалы.
Салалы крсету ртрлі, зара байланысты табии-экономикалы факторларды бір мезетте крсете отырып, белгілі бір шаруашылыты процесстеріні кешенді сипаттамасын салыстыра рі крнекті етіп крсетуге ммкіндік береді. Крделі ндірісті тек ана салалы крсеткіш бойынша ндірісті негізгі ралы – жерді сипаттайтын факторлар есебінсіз талдау дрыс болмас еді. Оны аншалыты жне андай жадайда болуына байланысты кп жадайда мал німділігі, ауылшаруашылы даылдарыны тсімділігі жне т.б. крсеткіштер оан туелді болады. Сондытан ндірісті негізгі ралы ретіндегі жерді сапасы мен санын бейнелейтін картанын болуы ауылшаруашылы ндірісін йымдастыру мен жоспарлау масаты шін те ажет.
Бл баытта пайдалы карта болып топыраты агрохимиялы карта табылады, ол топыраты интенсивті олданылуын есепке ала отырып, топыраты табии нарлыын айта алыптастыруа, тіпті жасарту бойынша шараларды жзеге асыруа кмектеседі.
Соында, экономикалы талдау процесінде санды апараттан баса жер орын жне сумен амтамасыз ету кзін олдану мен блуді сапалы бейнесін крсету те маызды. Сол себепті белгілі бір экономика-географиялы шарттарда жерді шаруашылыты олдануды нтижелік картасын руды ажеттілігі туындайды.
Осылайша, кімшіліктік аудан дегейінде кнделікті жедел талдау мен сйкес сыныстарды жобалау шін келесідегідей кем дегенде 4 жедел шаруашылы карталарын олдану керек.
- сімдік сіру картасы
- мал сіру картасы
- топыраты-агрохимиялы картасы
- жерді шаруашылыты олдану картасы.
Осы карталарды мазмнын талдау ауылшаруашылы ндірісіні барлы
негізгі баыттары бойынша экономикалы талдауды жедел жзеге асыруа ммкіндік береді. Ауылшаруашылыындаы дайы ндірісті экономикалы процесі табии процесстермен тыыз байланысты. Ол трлі табии жне экономикалы шарттарда жзеге асады, здіксіз жермен, оны сапасымен, орналасуымен байланысты.
Осыны барлыы ндірісті йымдастырылуы мен мамандануына, негізгі жне айналым орыны рылымына, ауылшаруашылыыны ксіпорындарыны бар экономикасына елеулі ыпал етеді?
Талдау кезінде шаруашылы топыраыны типін, оны сапалы жадайын есептей отырып, топыраты жеке трлеріні лесін анытау керек.
Топыраты табии нарлыын оларды бонитеровкасы бойынша анытайды, ал німділігін жерді баалауды балды жйесі бойынша анытайды, ол ртрлі, кптеген йымдастырушылы-шаруашылыты крсеткіштерді крсетеді.
Топыраты нарлыын климатты шарттармен температуралы фон, ауа ылалдылыы, жауын млшері, атмосфера жадайы, ландшафтпен жне шаруашылы аймаыны рельефіні ерекшеліктері, шаруашылы блмшелер тыыз байланысты. Шаруашылы ызметіні нтижесіне экономикалы шарттар лкен ыпал етеді: шаруашылы территориялары мен орналасуы, ауыл шаруашылы жерлерімен амтамасыз етілуі, ебек ресурстары, ндіріс ралдары т.б.
Мны брі мынадай орытынды шыаруа келеді, ауылшаруашылы ндірісін кешенді экономикалы талдау шін аталан 4 карта жеткіліксіз. Тек жедел шаруашылы картасы ана жан-жаты, экономикалы кешенді, рі картографиялы діспен экологиялы-экономикалы талдауды амтамасыз етпейді жне апаратты осымша кзін талап етеді. Шындыында да жедел-шаруашылы карталары с
татистикалы сипаттаы осымша апаратты олдануа есептелген, алайда осыны зі талдауды жалпы сратарын оны ішінде жер ресурстарын пайдалана отырып, территорияны йымдастырумен байланысты сратарды шешуге жеткіліксіз. Оны себебі: жедел-шаруашылыты карта мазмны ауылшаруашылы ндірісіні ызмет етуіні басты жатарына, негізінен аланда оны экономикалы сипаттамаларына шоырланан. Сондытан серияа жедел-шаруашылыты картадан баса анытамалы жалпы мазмндаы карталарды осуды сыну дрыс. Оларды тематикасы наты табии-климатты жне леуметтік-экономикалы шарттармен аныталады.
азастан мен Сібірді отстік батысыны кімшілік аудандарыны кпшілігі шін ол келесі атаулармен таныстырылуы ммкін:
- жерді олдану мен жерді азбаларыны картасы
- ауданны эколого-экономикалы картасы
- рельеф картасы
Жедел-оперативті картадан айырмашылыы бл карталар жыл сайын жаартуды талап етпейді жне за мерзім бойынша олданыла алады. Жерді пайдалану мен жер тыайтыштары картасы-бл типтік кімшіліктік карта, тек ландшафт пен ауылшаруашылыы тыайтыштарыны барлы элементтеріні толы сипаттамасы. рбір жерді пайдалануды шекарамен жне зіндік атауымен, барлы орналасан пунктерді сапалы сипаттамасы мен крсетуімен бліп крсетеді. Кішкене ауданды жер пайдалануды атауы шін арнайы кестеде шартты белгілерде ашып отыратын атарлы нмірлеуді олданылады.
нерксіптік ауылшаруашылыы мен леуметтік мдени арнаудаы объектілер орналасан жерді белгісіні айналасында не онын астында масштабты емес белгілерімен крсетіледі. осымша мазмн ретінде «Экономикалы байланыс» деген иылан карта, анытамалы кесте, сондай-а диаграмма бар.
Осы серияны анытамалы- картаны екіншісі эколого-экономикалы карта. Ол берілген территория ландшафтысыны рбір элементіне техногенді ыпалды блшектік сипаттамасымен бірге олданылытын жерді экологиялы жадайын крсетеді.
Біріншіден, бааланатын экологиялы категориялар саны к болмау керек, ртрлі айматы элементтер шін бірдей болу керек. Екіншіден, олданылатын категориялар негізгі табии ресурс – суды мемлекеттік стандарттарына сйкес келу керек. шіншіден, бекітілген категория тек ана территориялы элементті ластану дегейін ана емес, оны шаруашылы олдануды баыттарын крсету керек.
Осыны ескере отырып, гидрографияны объектілерін келесідей категориялармен экологиялыауаттылы позициясынан крсету керек: таза су (МСТ бойынша) 1 класса сай (халыты сумен амтуа олдануа болады) ластанан су (МСТ бойынша 2 класс; тазартусыз тек малды суару шін, сімдіктерде суару шін олданылады, атты ластанан су (МСТ бойынша 3 класс, тазартусыз тек ана суару шін олданылады), лі су (сйкес тазартусыз ештенеге олданылмайды).
оыспен ластанан орман,батпа,жайылымдар т.б. территориялы элементтерді 4 категориямен крсетеді: таза, жартылай ластанан, ластанан, атты ластанан. Оларды ластануын шартты шкала бойынша бааланады. 0-25% ластанан аудан – 1 категория; 25, 1-50 % - 2 категория; 50, 1-75 % - 3 категория; 75, одан кп – 4 категория.
Темір жол мен автомобиль жолдары жанындаы орналасан пунктер мен ашы карьерлерге жне ірі нерксіпксіпорнына жаын орналасан айматарды газдану зоналарында 4 категория бойынша крсетіледі: аздап газданан, газданан, кшті газданан, те атты газданан.
Ерекше контурмен радиациялы ауіптілік пен радиациялы ластану зоналарын бліп крсетеді (АЭС, жоары радиациялы айма карьерлер, ядролы полигондар).
Медико-географиялы шарттарды халы денсаулыына елеулі ыпал ететін крсеткіштермен анытау керек. Бл е алдымен техногенді факторлар;мір сру зоналарындаы ластану дегейі; зиянды ндірісі бар нерксіптік объектілерді болуы; улы химикаттарды, коммуналды жне трмысты алдытарды ауданы бірлігіне ауыртпашылытар. Табии факторлар ішінен ауыз судаы микроэлементтерді дефициті мен артышылыын, температура факторлары ыпалын, ультраклгін радиация ыпалын, сумен амтамасыз ету кздеріні ластану дегейін крсету керек.
Сондай-а рекреационды айматар жадайы мен ауруларды орташа жылды санын крсету ажет: тыныс алу органдары, ішек арын, ан, онкологиялы аурулар. Апарат картаны осымша мазмнында беріледі, сипаттама трылыты пункттер, шаруашылы субъектілер бойынша беріледі немесе картографияланатын территорияа байланысты кімшілік аудандар шегінде сипаттама беріледі.
Баылау сратары:
1. Топографиялы карталарды андай асиеттері ылым мен адамны тжірибелік іс-рекетіні кптеген саласында пайдалануа ммкіндік береді?
2. Топографияда олданылатын сыналы жне клбеу масштабтарды атаратын ызметін ру жне лшеу дістерін ашып крсетііз?
3. Картаны сырты брыштамадан тыс безендірілуін андай ретпен оу ажет?
4. Картографияда Гауссты координаттар жйесінен андай айырмашылыы бар?
5. Географиялы координат пен тік брышты жне полярлы координаттарды ажетті нысанны орнын анытау дістерінде бір – бірінен андай айырмаш ылытары бар?
6. 1 : 1 000 000 масштабты жалпы шолу карталарын руа андай проекция олданылады?
7. 1: 25 000 масштабты топографиялы картаны пайдаланып, тменгі кестедегі нктлерді географиядлы жне тік брышты координаттарын анытап кестені толтыр?
Дебиеттер
1. Берлянт А.М. Картография. – М.: Аспект – Пресс, 2002. -362 с.
2. Берлянт А.М. Картоведение. – М.: Аспект – Пресс, 2003 – 477 с.
3. Южанов В.С. Картография с основами топографии. – М.: Высшая школа, 2001. – 300с.
4. Фокина Л.А. Картография с основами топографии. – М.: ВЛАДОС, 2005-335 с.
5. Салищев К.А. Картоведение. – 3–е изд. – М.: Изд-во МГУ, 1990. – 400с.
6. Комисарова Т.С. Картография с основами топографии. – М., 2001. -181с.
7. алыбков Т.. Геодезия жне топография негіздері. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 184б.
Осымша