Креативті ойлау рекетіні диагностикасына кесте растырыыз.
Креативтілік немесе жай ана иялдау кші – образдарды, елестерді, идеяларды тауып, оларды з ажетіе байланысты басару. Жаа нрсе адама брыннан белгілі образдарды, елестерді, идеяларды бірігуінен келеді. Креативтілік – бл жаа тырлар жне жаа німдерге ажеттіліктерге дрыс баытталуа абілеттілік. Креативті ойлау – бл ерекше идеяларды тудыруа, ойлауды дстрлік сызбасынан ауытуа, мселелік жадайларды тез шешуге абілеттілік; креативті шыармашылыа абілетті дамуы шін ажетті ойлаушылы жне тлалы асиеттерді жиынтыы. Креативтілік пен креативті ойлауды ылыми діснамалы негіздерін шетел алымдарыны ішінде Е.Р.Торренс жалпы адамдаы креативтілік алдында кездескен иыншылытарды жеіл шешуге кмектеседі десе, Ф.Баррон кретивтілік пен интеллект арасындаы байланыстара тоталады, ал Д.Векслер вербальды емес креативтілікті зерттеу дістемелерін олдануа баса назар аударады . М.Вертгеймер креативтіліктегі німді ойлауды маызы зор екенін ескертеді, ал, Дж.Гильфорд тла дамуындаы интеллектіні алатын орны мен креативті ойлауды дамытуда ойлауды оперативтік типтерін бліп крсетеді, С.Медник кретивті ойлауды дістемелер арылы анытау жолдарын сынса, ал Л.А.Тейлор креативті ойлауды пайда болу табиатына тоталады. Г.Ю.Айзенк тланы креативтілігін танымды рдістерге зерттеулер жргізу арылы анытайтын дістемелерді арастырды, ал Х.Трик креативті ойлауды танымды рдіс ретіндегі маызын крсетсе , М.Уоллах креативтілік пен интеллект байланысына тоталды.
азіргі уаытта ртрлі ылым салаларында креативті мселесін жан-жаты зерттеп, креативті білім беру парадигмасын жасауа баытталан зерттеулер: Д.Б.Богоявленская оамдаы ылым мен техникаларды жааша жасау креативтілікке келеді десе , Ч.К.Борисов креативтілік діснамасыны парадигмалы моделін сынады , А.В.Брушлинский
креативтілікте танымды рдістерді маыздылыына тоталады , ал Н.В.Вишнякова ксіби акмеологиядаы креативті ойлауды дамытуды психологиялы негіздерін ашып крсетеді , М.С.Каган адамны іс-рекетін жйелі талдау креативтілікке жол ашады десе, А.М.Матюшкин жоары мектептердегі психологияны зекті мселесі деп тсіндіреді , ал
Я.А.Пономарев креативтілік психологиясы мселелерінде шыармашылы
рдістерді кезедерін крсетеді . Шет елде шыармашылы психологиясын зерттеуде іргелі зрттеулер жргізілгін. Жеке ерекшілектерді генетикалы алышарттары да зерттелген. Дегенмен кешенді жалпы диагностикаа жне арнайы дарындылыа арналан дістеме жасалмаан. Шыармашылы ойлау лі кнге дейін толы зерттелмеді.
Креативтілік ойлау рекетіні бастамасы жай ойлаудан басталады. Олара пікір, тжырым, тсінікті, индукция, дедукцияны анытау жатады. Пікір – бл наты ойдан тратынды айту. Тжырым жаа білім шыарылатын логикалы байланысан айтуларды крсетеді. Тсінікті анытау нрселерді (былыстарды) жалпы састыын блетін кейбір топтары туралы пікірлер жйесі ретінде арастырылады. Индукция жне дедукция – бл жекеден жалпыа немесе керісінше баытталанды бейнелейтін тжырымдарды еске тсіру тсілі. Индукция жалпыдан жеке пікірлерді шыару, ал дедукция керісінше – жекеден жалпы пікірлерді шыаруды болжайды. Біра логикалы операция ойлау рамына кіреді, ол кейде ана логика мен сана рекет ететін рдіс ретінде крінеді. Ойлау рдісінде кейде ана оны ауыстыра отырып эмоция байалады. Бл туралы Рубинштейн: «Соыр сезімні жетегінде кете отырып, ойлау кейде объективті шынайылыпен емес, субъективтік сезімге сйкес мтылумен басарылады..., «анааттану аидасына» ереді «шынайылы аидасы»... эмоциональды ойлау атты немесе жай штарлыпен мтыла отырып алаан шешімні пайдасы туралы айтатын длелдер жинайды» - деп жазады.
Адам ойлауыны екі негізгі трін блеміз, бл теориялы жне тжірибелік – оларды рбірі з кезегінде таыда екіге блінеді.
| Ойлау трлері |
| теориялы |
| тжірибелік |
| тсініктік |
| бейнелік |
| Крнекі-бейнелік |
| Крнекі-рекеттік |
Б.М. Тепловты пікірі бойынша ойлауды теориялы жне тжірибелік тріні арасындаы айырмашылы, «олар тжірибемен ртрлі байланыста, теориялы ойлау негізінен жаа задылытарды табуа баытталан кезде тжірибелік ойлау негізінен наты тапсырмаларды шешуге баытталуынан» трады. Нтижесінде теориялы жне тжірибелік ойлауда тжірибемен байланысты, бірата кей жадайларда тжірибелік ойлау бл байланыс тура, тікелей сипатта болады.
Ойлауды ерекше тріні бірі аутизм деген ата ие болды. Ойлауды бл трін зерттеуші танымал Э. Блейлер ол туралы «тс круді шизофрениялы лемі Явада зіні ойлау трі бар,... зіні ерекше ойлау задары бар,... арапайым тс круде..., стамалы аурулар, сондай-а сау адамдар иялдануында, халыты сенімдер аыздарында жне ойлауды шынайылытан ауытуы болатын баса да жадайларда бл механизмдерді рекетін біз баылаймыз» - деп жазады. Аутистік ойлауда адам ойлары логика мен санаа баынбайды, ал олара ілесетін аффектілік ажеттіліктер оларды кшін, озалыстарын бейнелейді.
«Креативтілік – шыармашылыа жалпы абілет, тланы ттастай сипаттайды, белсенділікті ртрлі сферасында пайда болады. Аталан анытамадан шыа отырып, бны В.Н. Дружинин, креативтілік бл абілет, ал абілет - мірлік рекет барысында дамитын асиет, жне креативтілік – клемі траты емес, «белсенді креативтілік» алпында пайда болатын дамушы деп анытайды.
Адама креативті тла болуа жне ойлауды шынайылыын крсетуге не нрсе кедергі келтіреді? Тек ана дамыан креативтілік абілеттерді, жоарыда айтылан кемшіліктер немесе креативтілікке тікелей атысы жо баса нрселерді болмауы ана ма? Бл сратара Г. Линдсей, К. Халл жне Р. Томпсон жауап берді. Олар креативті ойлау жолына тек ана абілеттерді дамуыны жеткіліксіздігі ана емес, жекелік те кедергі келтіреді деп есептейді: 1. Баса адамдар сияты болуа мтылу, олардан зіні пікірлері мен рекеттері бойынша блінбеу арылы шыармашылыты басуда крінетін конформизмге бейімділік. 2. Адамдар арасында «а ара» болудан, з пікірлері бойынша аыма немесе клкілі болудан ору. сынылан екі тжырымдама да балада, егер оны алаш рет збетімен ойлауы, алашы рет шыармашылы пікірі зін оршаан ересектер адамдар тарапынан олдау таппаса, оларда клкі шаырса немесе жазалаумен аяталатын ескерту немесе балаа ересектер тарапынан жалыз «дрыс» ке таралан, жалпы абылданан пікір ретінде тсіндірілсе, онда ол ерте балалы кезден туындауы ммкін. 3. те экстравагантты болып крінуден, баса адамдарды пікірін зі сынау жне абылдамау тіпті агрессиялы болудан ору. Бізді мдениет жадайымызда тмендегідей пікірлер ке таралан: адамды сынау – яни оан арым-атынаста сыпайы болмау, оны рметтемеу болып табылады. кінішке орай мнымен біз балаларымызды балалы кезден бастап йретеміз, мндай жадайда ізеттілікті, орнытылыты, тзетушілікті жне баса да пайдалы асиеттерді басасын, солармен барабар нды асиеттер: пікірі айналадаылара най ма немесе намай ма ол туралы ойламай-а з пікірінде тра алу жне жасай алу, ашы айта жне орай алу сияты асиеттерді жоалта отырып жинатайтынымызды ойламаймыз. Мнда адама рашан діл жне ашы болу талаптарынан трады. 4. з тарапымыздан кзарастарын сынаан адамдарды жазалауынан ору. Адамды сынай отырып біз оны тарапынан арсы реакцияны тудырамыз. зіндік креативті ойлауды дамыту жолында жиі кедергі келтіретін мндай реакциядан ору. 5. зіндік идея мнін тым жоары баалау. Кейде баса адамдарды айтан ойлары бізге кбірек найтынын біз зіміз жасаймыз немесе ойлап табамыз, оны ішінде бізде зіміздікін ешкімге крсетпеу, ешкіммен бліспеу жне з ішімізде алдыру тілегі туындайды . 6. Жоары дамыан дрбеледік. Бндай асиеті бар адамдар зіне сенімсіздігі жоары болады, з идеясын ашы айтудан орады. 7. зара бсекелестікке тсетін ойлауды екі тсілі: сыни жне креативтілік бар. Сыни ойлау баса адамдарды пікірлеріндегі кемшіліктерді ашумен байланысты. Креативті ойлау басаларды ойларын баалау емес, шынайы идеяны озау, жаа білімді ашумен байланысты. Сыни тжырымы басым адам зі жаман жасамаса да сына баса назар аударады, керісінше рылымды ойлауы басым адам сынилыты басып кетеді, зіні пікірлері мен баалауындаы кемшіліктерді круге жиі абілетсіз болып келеді.
Креативті ойлауды дамыту кезедері.
