Ежелгі замандаы саяси ойларды алыптасуы

Натылы бір тарихи дуірдегі оам, мемлекет, ы, саясат туралы ойларды дрыс тсіну шін сол оамны, сол дуірді белгілі бір леуметтік топтары мен таптары шін, оларды андай мдделерді ораандыын, бл ілімні авторы андай масат пен позиция станандыын білу шарт. Сонда ана саяси жне сол мемлекетті ерекшелігіне арай дрыс баа беруге болады. Е алдымен саяси ілімдер тарихыны негізгі кезедері мен оны ерекшеліктерін жне саяси тарихын тере білу шарт.

Саяси ілімдер тарихын хронологиялы жне мазмнды тртіппен ірі трт кезеге блуге болады:

Ежелгі замандаы саяси ілімдер тарихы (алашы мифтік кзарастарды пайда болуынан, б.з.д. 3 мы жылдытан – б.з. V асырына дейін).

Орта асырлар мен айта рлеу дуіріндегі саяси ілімдер тарихы (V-XVII).

Жаа заман жне ХХ асыра дейінгі саяси ілімдер тарихы.

ХХ жне ХХІ асырлардаы саясат туралы ойлар.

Саяси ілімдер алашы кезеде адамдарды алашы мифтік кзарастары негізінде пайда болды.

Адамзат саясатты сиырлы сырын, былмалы былысын те ерте заманнан тсініп – білгісі келген. Ежелгі Шыыс ойшылдары мемлекетті, саяси билікті мн-маынасы неде жне кімге ызмет етеді, оамды былысты андай трлері бар жне оларды е жасысы, халыа е олайлысы айсысы деген сияты сауалдара жауап іздеген. Біра ол кездеге пайымдаулар негізінен діни-мифологиялы сарында боланы белгілі. Себебі, ертедегі адамдар жер бетіндегі мірге дайды дыретінен туан жалпы лемдік космосты тртіпті бір ажырамас блігі ретінде арады. Мысалы, Мысырда (Египетте), Вавилонда (азіргі Ирак), ндістанда, ытайда сол кездегі мифтерге сйенсек, басарушыны билік кзі дайда жне ол жер бетіндегі істерді реттеп, тындырып отырады. Кне ытай мифі бойынша билік дайды дыретімен жргізіледі де, ал іске асырушы онымен байланысты император болып есептеледі. рине, діни кзарастар мен парадигмалар ылыми болып саналмайды, біра біз мны жоа да шыара алмаймыз, себебі азіргі кезде дінні айтадан оамда лкен орын ала бастаанына араса, мемлекеттегі жне мемлекет аралы саясаттаы дінні орны ерекше.

Ежелгі шыысты саяси ойлары (буддизм, конфуцийшылды, даосизм, зашылдар мектебі). Ежелгі Грекия мен ежелгі Римдегі саяси ойлар (Платон, Аристотель, Цицерон). Ортаасырлы Шыыстаы саяси ойлар (л-Фараби, Низами, лішер Науаи). Саяси ойлар тарихындаы Еуропалы ортаасыр (Марк Аврелий, Фома Аквинский). айта ркендеу дуіріндегі саяси ойлар (Н.Макиавелли, Томас Мор, Жан Боден). Еуропалы аартушылы дуірдегі саяси идеялар (Т.Гоббс, Дж.Локк, Ш.Монтескье, Ж-Ж. Руссо). ХХ асырдаы шетелдік саяси ой-пікірлер (В.Парето, Д.Истон, Г.Моска, М.Вебер, Т.Парсонс, М.Дюверже)

Батыс елдеріні ішінде саяси идеялар Ежелгі гректерде арынды дамыды. Онда оам шыыс елдерімен салыстыранда кп жадайда арама-арсы рістеді. Саяси йым трін жеке мемлекет болып саналан алалар рды. Патшалы кіметті орнына аристократиялы жне лиеленушілік демократия орын алды. Саяси мір ызу рбіді, ол саяси сана теориясыны тере дамуына келді. Сондытан оларды саяси санасы мифтен теорияа тез ауысты.

Платон – антикалызаманны ана емес, бкіл философия, саяси ілімдер тарихындаы лы ойшылдарды бірі (б.з.д. 407-399). Платон идеалды мемлекет туралы ебегінде ділдікті ркімні з ісімен айналысуынан жне басаны ісіне араласпауынан креді. Адамдарды леуметтік топа блінуімен оларды арасындаы млік тесіздігін алыпты жадай ретінде арастырады.

Платон адамдарды жан дниесіне мемлекеттік рылымны бес тріні сйкес келетінін айтады (аристократия, тимократия, олигархия, демократия жне тирания). Оларды пайсысы биліктерін з мдделеріне арай іске асырады. Тимократияда скери адамдар билікте болады, олар жиі соысады, соыс мемлекетті басты байлыы болып есептеледі. Олигархияда байлар билікке ие боландытан, здеріне дшпанды ниеттегі кедейлермен немі атыыста болады. Бл мемлекетте кедейлерді наразылыы нтижесінде кез-келген уаытта мемлекеттік ткеріс болуы ммкін. Тирания – мемлекеттік рылымны засызды пен зорлы-зомбылы стемдік еткен е нашар трі.

Платон идеалды мемлекет ру туралы жобасында аристократиялы мемлекеттік рылымды жатайды жне з жобасыны иындыпен болса да жзеге асатынына сенеді. Идеалды мемлекетті зі де мгі мір сре алмайды.

Платонны шкірті Аристотель (б.з.д. 384-322жж). Ебектері: «Афины политиясы», «Саясат», «Никомах этикасы». Аристотель тыш рет саясат ылымы туралы талдау жасауа кірісті. Саясатты ылыми трыдан тсіну адамгершілік пен этиканы дамыан ымы болып табылады.ділдікті екі трін крсетеді: теестіретін жне лестіретін.Теестіретін ділдікті лшемі ретінде «арифметикалы тедік» арастырылады. Бл принципті олданылу аясы – азаматты-ыты ммілелер, шыынды алпына келтіру, жаза жне т.б. ал лестіру ділдігі «геометриялы тедік» принципі трінде сынылады жне бл принцип орта игіліктерді ебегі мен оамдаы орнына арай блуге негізделеді.

Мемлекетті дрыс трлері: монархия, аристократия, полития;

Мемлекетті брыс трлері: тирания, олигархия, демократия.

Ежелгі ндістандаы саяси ілім ндіс оамында за асырлар бойы оларды рухани жне леуметтік-саяси мірінде стем болан брахмандара тікелей байланысты болып келеді.

Брахманизм идеяларыны алашы кріністері б.з.д. екі мыыншы жылдытаы «Веда» ескерткіштерінде кездеседі. «Веда» - «білім, кіріспе» (Санскрит тілінде) деген ымды білдіреді. Веда бойынша барлы варналар мен оларды мшелері дай крсетіп берген «дхармаа» - задара, міндеттерге, ытар мен ережелерге баынуы тиіс. Дхармадаы ережелер бойынша брахмандар оамда жоары дрежеде жне стемдік жадайда крсетіледі. Оу, білім, дін ілімін, рбанды шалу, зіне жне згеге арнап садаа лестіру, садаа алу ісін дай брахмана міндеттеген.

«Ману задарында» адамдарды варналара блінуі жне оларды оамдаы орны мен леуметтік тесіздігі оралады. Мнда да брахмандарды жоары дрежедегі жадайы мен стемдігі, артышылыы туралы айтылады. Тіпті патшалар да брахмандарды рметтеуге, оларды аыл-кеестері мен талаптарын орындауа, олардан «Веда» ілімін оып йренуге тиісті. Бл за бойынша патшаны басты міндеті варна жйесін орау жне оан арсы келгендерді жазалау болып табылады.

«Ману задары» бойынша патшаны кілдігі шектеулі, ол брахмандарды аыл-кеестерін тыдаумен атар кейбір талаптара да сйкес болуы керек. «Ману задарыны» 3-бабында «аылсыздыпен з елін азапа салан патша уаыт кттірместен зіні аайын-туыстарымен бірге елден кетуі тиіс жне ол мірден айырылады» деп айтылады. «Ману задарында» жазаа кп кіл блінген, оны басты масаты варналарды сатауа жне орауа баытталан. дай иелігіні лы ретінде жаза (данда) оны жердегі бейнесі «тая» деген ымды білдіреді. Яни, жаза зіні бл ымында «басару нері» (данданиттер) деген маына береді.

Б.з.д. VI асырда Будда («данышпан» деген ымды білдіреді) деген атпен белгілі болан Сиддхартха Гаутама «е бастысы – адамны атаы мен шыан тегі емес, адамгершілігі» деп йретті. Буддистер шін брахмандар артышылыа ие болан варна мшесі емес, арапайым адамдарды бірі.

Будда ілімін жатаушылар дхарманы табии задылыты басарушы лем ретінде креді. Саналы мінез-лы шін танымны ажеттілігі, табии задылыты абылдау жне мойындау туралы айтылады. Адам міріні мні байлы пен атата емес, рашан шындыты айтып, мейірімділік пен айырымдылыа мтылуда екендігі дріптеледі.

Дхарма тсініктемелерінде адамдарды бір-біріне бауырмалдыы, айырымдылыы, жамандыа жамандыпен емес, жасылыпен жауап беру арылы ана бл лемді ізгілікті мірге ол жеткізетіндігі баяндалады. Буддизм ілімі бойынша адамдарды балыы те дрежеде.

Ежелгі ытай оамды-саяси ойындаы ыпалды аымдарды бірі даосизм іліміні негізін салушы болып б.з.д. VI асырда мір срген ытай оымыстысы Лао-цзы болып саналады. Оны басты ебегі «Дао жне дэ туралы кітап» («Дао дэ цзин») Аспан астындаы кштер туралы дстрлі діни тсініктерден даосизмні айырмашылыы – аспан астындаы билеушіден туесіз заттарды табии дамуы мен табии задылытары туралы сипаттама берілуінде. Яни, даосизм ілімі «дао» ымына негізделеді, ал «дао» «алашы тп негіз» дегенді білдіреді.

Даосизм ілімінде аспан, табиат жне оам задылытары аныталады. Бл задылы жоары айырымдылы пен табии ділдікті жатайды. Дао ілімі бойынша барлы адам те. з дуіріндегі мдени жетімсіздіктер мен адамдарды леуметтік-саяси тесіздігін, халыты айыршылы жадайын жне т.б. Лао-цзы даодан ауыту деп есептейді. Сол кездегі халыты ауыр жадайына наразылы білдірген Лао-цзы даоны ділдікті айта орнататынына сенеді.

Даосизм ілімінде адамдарды анаатшылдыы мен белсенді рекеттерден тартыну принципі кбірек орын алан. Лао-цзы сонымен бірге соысты барлы трі мен армияны атты сына алады. Оны айтуынша, скер жріп ткен жерде арам шптер мен тікенектер ана седі, лкен соыстардан кейін ашаршылы жылдары басталады. Прогрестік дамуды жатырмаан Лао-цзы ткен дуірге айта оралуды жне білім мен ылымнан бас тартуды сынады. Оны айтуынша аылды билеуші зіні ол астындаылара «дао» жолымен жруге жадай жасайды. Ондай билеуші халыты жеке ісіне араласпайды. Оны басты масаты – елдегі тртіп пен задылыты сатау ана.

ытайдаы саяси ілім тарихында конфуцизм ілімі маызды роль атарады. Оны негізін алаан б.з.д. 551-479 жылдары мір срген лы ытай ойшылы Конфуций болды. Оны кзарастары оны шкірттері растыран «Лунь юй» («гімелер мен пікірлер») кітабында жинаталан. Бл кітап асырлар бойы ытай халыны мірі кзарасына, тлім-трбиесіне едуір ыпал етті. Оны даналы туралы сиеттері лі кнге дейін мнін жоалтан жо. Ол «даналыа біз ш трлі жолмен жетеміз, е ізгі жол – санамен саралау, е оай жол – еліктеу, е иын жол – тжірибеден тлім алу» деді.

Дстрлі кзарастара сйенген Конфуций мемлекетті патриархалды – патерналистік концепциясын жасады. Оны айтуы бойынша, мемлекет – лкен отбасы. Патшаны ол астындаылара билігі кені балаа билігі ретінде крсетіледі. Патшаны билігі отбасындаы жасы кішілерді ересектерге баыныштылыымен теестіріледі. Конфуций суреттеген леуметтік-саяси жйедегі адамдар тесіздігі, «араы адамдар», «тменгі адамдар», «рметті адамдар», «жоары шенді адамдар», «лауазымды адамдар» ретінде крсетіледі.

леуметтік тесіздікті алыпты жадай ретінде арастыран Конфуций аристократиялы билік концепциясын, яни асйектер тобыны билігін жатады. Билікті зорлысыз тсілін жатаан Конфуций билеушілерді з баыныштыларына айырымды болуа шаырады. Билеуші айырымды болса, тменгі адам да айырымды болады. Билікті осы ережесін станан Конфуцийден «Шп жел соан жаа исаяды» деген наыл сз алан. Ішкі жне сырты соыстара арсы болан Конфуций ытай жерінен алыс тратын баса халытарды білімділікпен жне аылмен жаулап алуды сынады.

Ежелгі ытайдаы легизм идеялары б.з.д. IV асырларда жары крген «Шан цзюн шу» («Шан облысы билеушісіні кітабы») трактатында баяндалан. Бл тарктатты негізгі блімдерін Шан Ян деген атпен белгілі болан Гунсунь Янь жазды. Легизм іліміні негізін салан ол Шан облысыны билеушісі болыд. Шан Ян задар мен атал жазаа сйенген басару жйесін олдады. Сол кездегі лкен ыпала ие болан конфуцизмді сынаан Шан Ян за нормалары ана елде тртіп орната алады деп есептеді. Ел басаруды негізгі дісі ретінде атал задарды жатаан ол мемлекет пен адамдар арасындаы атынастарды оай реттеуге болатындыын айтты. Бл «кімді кімні жеетіні» туралы принципке негізделген таптар кресіні атынастарын крсетті. Оны

айтуынша, «халы з кіметінен кштірек болса, мемлекет лсіз, ал кімет з халынан кштірек болса, армия кшті, рі уатты болады».

Легистер айырымдылы пен адамгершілік ылмыса апаратын тура жол, ал наыз айырымдылы пен сйіспеншілік зіні бастауын жазалаудан алады деп дріптеді. Яни олар мейірімділіктен брын орынышты алдыы орына ояды. Оларды пікірінше елде жаппай тртіпсіздік болмас шін, мейірімділіктен грі жазалау басым болу керек. Аямай жазалау арылы халы арасында рей мен орыныш тудыру керек. Оларды бл аидасы рей мен орыныш ана елде тртіп пен задылы орната алады дегенді білдіреді.

Шан Янны басару туралы концепциясы адамдара дшпанды кзараста болу оларды жазалау жне кштеу шаралары арылы алаан тртіпке кндіруге болады деген тжырыма сйкес келеді. Легистер ілімін Шан Яннан баса да Цзын Чань, Шэн Бу-хай, Ханфэй жне т.б. одан рі дамытты.

Кне тріктерді де азіргі кейбір шыыс мемлекеттеріні алыптасуы мен мемлекеттік идеологиясына серін тигізді. Бан шолу жасаса.

Ерте трік мемлекеттерінде VI-VIII асырларда таса ашалып жазылан Орхон-Енисей жазба ескерткіштеріні дниежзілік ркениет тарихында алатын орны ерекше. Бл ескерткіштер жазба мдениетіні ана емес, сол кездегі саяси ойды да асыл мрасы болып табылады. «Клтегін», «Білге аан» жне «Тоныкк» шыармаларында сол бір тарихи кезені саяси тынысы, тркі халытары міріндегі аласапыран оиалар, ел билеушілеріні отаншылды, бірлік, намыс туралы тсініктері, наным-сенімі, лыс аралы арым-атынастар, жеістері мен ателіктері баяндалады.

«Клтегін» ескерткіш жырыны авторы Иоллы тегін з дуіріні саяси айраткері, аанны кеесшісі, тарихшысы болан. Ол бл ебегінде Тркі аанатыны ашан жне алай рыланын, аанатты ран жне ныайтан лы аандар мен оларды олбасшыларыны мірбаянын, аандыты стап тру шін жргізген ерлік крестерін баяндайды. аанды билікті олдаан Иоллы тегін тркі еліні бтіндігі мен туелсіздігі шін кімдер мен бектерді з уысында стап отыруды, оларды арсылыын кшпен басуды дрыс деп есептейді.

«Жоарыда Кк тірі тменде ара Жер жараланда екеуіні арасында адам баласы жаралан. Адам баласына мені ата-бабаларым Бумын аан, Істемін аан стемдік ылан. Таа отырып тркі халыны мемлекетін басаран, кім-билігін жргізген. Дниені трт брышы тгел олара дшпан болан. скер рып, жорыа аттанып, олар дниені трт брышыны халын тгел баындыран» деп басталатын «Клтегін» жазуыны кіріспесінде тркі мемлекетіні алай рыланы туралы мифтік кзарастармен бірге, мемлекеттегі басарудаы аан билігі мен ол ран тртіптер жайы да айтылады.