Бандитизм ылмысыны объектісі

рекетті ылмысты-ыты белгілерін ашуда, оан ылмыс рамы дегейінде анытама беруде ылмыс объектісі жайындаы деректер ммкіндік туызады. Сонымен атар, ол сушылы объектісімен оны белгілеріні анытамасын дл білу арасында ылмысты рекетке за трысынан дрыс баа беріледі, ол ылмысты діл саралауды, жауапкершілікті жіктеп, жеке анытауды амтамасыз етеді. Мысалы, ылмысты ол сушылы объектісіні асиеті мен белгісін білу ылмыс рамыны баса элементтеріні мазмны мен белгілерін толы сипаттауа ммкіндік береді, ылмысты емес рекеттерді ылмысты ол сушылытан бліп алуа негіз болады. “ылмысты ол сушылыты обектісін рбір наты жадайда анытау жне баалау едуір иындыа алып келеді, себебі объект ылмысты-ыты за нормасыны диспозициясында кейде толы ашып крсетілмейді, ал андай да бір сілтеме бола алан кнде, ол детте, сол ылмысты рекеттен тікелей ол салатын оамды атынастарды кейбір элементтері арылы ана жасалады” деген И.В. Велиевті пікірімен келіспеуге болмайды./2/

Б.С. Никифоров былай деп дрыс жазады: ылмыс объектісін зерттеу “сол тарихи жадайдаы ылмысты удалауды жалпы баыты мен “клемі” туралы мселені шешетін за шыарушылар шін ана емес, практикалы ызметкерлер шін де ажет. Сот тжірибесіні материалдарына араанда, кінсізді сотталандыы жне ылмыс жасаан адамны жауапкершіліктен длелсіз босатыландыы аны крініп трса да, кейбір жадайларда ол сот органдарыны ылмысты-ыты орау шегін, ылмыс объектісіні аясын дрыс тсіне алмаушылыынан болады”/3/.

ылмысты ол сушылы объектісі-рбір ылмысты ажетті элементі. Кез келген ылмыс-ол белгілі бір объектіге ол су. Еш нрсеге ол спайтын ылмыс мірде болмайды.

Жасалан ылмыс нтижесінде андай леуметтік игілікке рашанда жне сзсіз нсан келеді дейтін болса - ол ылмысты за орайтын оамды атынастар. Сондытан да ылмысты мні оамды атынастарды бзылуында жатыр.

“оамды атынастар категориясы крделі де кп жаты тсінік”,-деп Е.айыржанов дрыс пайымдайды./4/ Туелсіз азастанда халыты мддесін анааттандыратын атынастар басты болып табылады. Мндай атынастара арсы баытталан ылмысты ол сушылы тгелдей оам шін ауіпті, сондытан да андай ылмыс болмасын ол оамды атынастара тікелей немесе жанама ол сушылы жасау болып табылады.

ылмыс жасаанда оны объектісі “материалды болуы ммкін, немесе саяси, моральды, мдени жне басадай материалды емес те болуы ммкін”. оамды атынастар осы крсетілген леуметтік ндылытара жатады. Біра бл жерде оамды атынасты барлы жйесі емес, оны ылмысты замен оралатын блігі ана сз болып отыр. ылмыс объектісіні сипаты ылмысты барлы алан белгілеріне (элементтеріне) ыпал жасайды. ылмысты рекетті сипатын брінен брын, ылмысты ол сушылыты объектісі, оны асиеті, оам шін леуметтік ндылыы, ылмыс объектісі болып табылатын оамды атынастарды саталуына, оан ол сылмауа мемлекетті жне адамны аншалыты мдделі екендігі анытайды.

ылыми за дебиеттерінде “ылмысты ы оамды атынастарды реттемейді жне реттей алмайды. оамды атынастарды андай да бір реттеу сапасы мен еркіне ылмысты-за нормаларыны функциясы тікелей сер ететін жеке адамны мінез-лы арылы оан тікелей сер етуді арастырады” деп сын пікір айтылан. Біз тжырыммен келіспейміз. “ылмысты за нормалары функциясыны” сер етуі-леуметтік о немесе теріс мінез-лыты субъективтік мазмнын райтын адамдарды санасы мен еркіне ылмысты заны сер етуі болып табылады. Адамны мінез-лы, ылмысты заны реттеу пніне енгендіктен, оамды атынастардан тысары алмайтындыын атап ткен жн. Жне де ол крсетілген атынастарды ажетті элементі деп танылан. Соан байланысты, адамдарды мінез-лын реттей отырып, за шыарушы, сонымен атар, атынастарды да реттейді.

ылмысты заны орау объектісі болып табылатын оамды атынасты рылымды элементтерін ашуа кптеген алымдар лкен мн береді.

ы теориясын зерттеуші біратар авторларды тжырымы бойынша оамды атынастарды мазмнына енетін рылымды элементтеріне мыналар жатады:

-атынастарды тудыратындар (субъектілер);

-атынастарды туындауына себеп болан заттар, басаша айтанда, мндай зара байланысты тууын жне болуын крсететін факторлар;

-оамды маызы бар рекет (леуметтік байланыс).

оамды атынасты рылымы объектіні бзылан кезін, ол сушылыты наты нтижесін ылмысты за дегейінде жне оны олдану практикасы дегейінде крсетуге ммкіндік береді.

Бл - ылмысты заны орау объектісі теориясындаы айтыс тудыратын мселелерді бірі. Мысалы, Н.А. Беляев оамды атынасты ш элементті рылымын жатайды: атысушылар - зат-зата байланысты атынас (байланыс). Б.С. Никифоров пен Е.А. Фролов оамды атынасты рылымды элементтеріне: атысушыларды, атысушылар арасындаы атынасты; атынасты болу, іске асырылуы шартын жатызады. Е.І. айыржанов пен Э.Х. Норбутаев рылыма мддені де кіргізеді жне т.б./5/

Бл теорияларды ішіндегі бір ана дрыс нрсе - ол барлы атынас-заттарды адамдарды мтаждыы мен мдделерінен крініс табатындыы жне оларды наты жне рылымды екендігі. оамды атынасты алыптасуына себеп болан заттарды, ызмет німдерін анытау шін мтаждытарды маызы зор.

В.Я. Таций сынан пікір бойынша “ылмысты-ыты атынастары кейбір жадайларды ылмысты Засыз-а пайда болады, олар ылмысты замен оралса да, рашан туелсіз жадайда жмыс істейді”/6/. Мндай пікірмен келісуге болмайды. ылмысты засыз ылмысты-ыты атынастар туындауы ммкін емес деп санаймыз, оны стіне авторды зі ылмысты за мен ылмыса араанда оамды атынастар бастапы болып келеді дейді /7/. Бл жерде мселе ылмысты за рекеттеріні шеберін кеейтуде немесе тарылтуда болып отыр. Адамны мтажды шеберіне кіріп, леуметтік маыздылы алып ана зат оамды атынастарды айнар кзіне айналады. андай да бір ызметті жзеге асыру мтаждыы оамды атынастарды кзі болады. Адамдар бірімен бірі мтажды арылы байланысады, ал бл байланыстарды здері мтаждытарды зара септестіктері арасында жмыс істейді, атынастар жйесіне айналады. Жалпы мтаждытар атынастар жйесі арылы тіп мдделер формасындаы наты тр алады. Мойындалан мтажды дегеніміз белгілі бір наты-тарихи формада кескінделген, сол леуметтік- экономикалы жйеге бадар алан мтажды. Бл айтыландардан мынадай тжырым жасауа болады: адам ызметі мтаждыпен андай жан-жаты байланыста болса, мддемен де сондай байланыста. оамды атынастар, детте, мдде формасында крініс табады. Саяси, леуметті негелік жне баса атынастар тиісінше мдде ретінде крінеді.

Осыан байланысты адамдарды жалпы мтаждыы мен мддесі оамды атынастармен ата, етене байланыста деп айтуа болады. Бларды біріншісі крініс табуды объективті формасы ретінде де, оларды мір сруіні ажетті айнар кзі де бола алады. Адамдарды материалды жне рухани ажеттілігін бойына сііріп, оларды жзеге асыратын, анааттандыратын адамдар арасындаы байланыс оамды атынас болып табылады. Атап ткеніміздей, оамды атынастаы ылмыс объектісіні мазмнын райтын “мдде” категориясына байланысты за дебиеттерінде пікір айтылды.

Бл мселені алатын болса, ылмысты за теориясында мддеге арама-айшы анытама беріледі. В.Я. Тацийді есептеуінше, криминалистер оны оамды атынастармен араатынасына тсініктеме беруде бір пікірлі емес. Оымыстыларды бл мселеге атысты пікірлерін ол негізгі ш баыта кеп тіреледі:

мдде-оамды атынасты рылымды элементтеріні бірі жне онымен бірге ылмыс объектісі ретінде танылады;

мдде мен оамды атынас-ртрлі тсініктер, сондытан да “мдде” категориясыны ылмыс объектісін анытау шін пайдалануы ммкін емес;

мдде-оамды атынасты мнін білдіретін оны элементі ана емес, ол іс жзінде зінше атынас /8/.

Э.Х. Нарбутаевты есептеуінше, “субъектілер арасында алыптасатын оамды атынастара араанда “мдде” категориясы сапа жаынан жоары сатыда тр”/9/

Мдде мселесіне байланыстырып объектіге анытама бергенде ылмысты-ыты орау объектісі ретінде оамды атынасты мддемен теестіретін алымдар бл атынастарады жалпы трде ылмыс объектісі деп танып, оамды атынасты ішкі рылымын арастыранда оан негізгі элемент ретінде мддені кіргізеді, оны ылмысты замен орау объектісі деп хабарлайды, яни бтін рылымды оны бір элементімен алмастырады. Мысалы, Е.І. айыржанов, ылмысты объектісі деп ртрлі мдделерді санайды: халы мддесін - ылмысты жалпы объектісі дегейінде, біртекті мдделерді - тектік объект дегейінде, т.б./10/ арастырады.

Ары арай, экономикалы атынастар да мдде есебінде крініс табады деген белгілі ереже келтіріледі. Мны брі оамды атынастарды ртрлі формада крініс таба алатындыын крсетеді, біра ол формаларды ешайсысы да оамды атынастарды толы мазмнын бере алмайды. Яни, оамды атынастар, ылмысты замен оралатын объект ретінде баса кез келген зіні элементі сияты мддеге де сыйызыла алмайды /11/. ылмысты за теориясы жалпы, тектік тікелей объектілерді бліп арастырады.

Оларды бзаны шін ылмысты зада жауапкершілік арастыран ылмысты за орайтын оамды атынастарды жиынтыы жалпы ылмыс объектісі болып табылады. Тектік объектілерге кптеген ылмыстар баытталан біртекті оамды атынастар жатады. ылмысты тікелей объектісі-ылмысты замен оралатын наты оамды атынастар, олара бір немесе бірнеше ылмыс арсы баытталан.

Кейбір алымдарды пікірінше, ш мшелі жіктеуді барлы ылмыса атысты олдануа болмайды, себебі кейбір жадайларда тек екі объектіні бліп алуа болады.

М.И. Федоров ылмысты жалпы объектісі деген тсініктен бас тартуды сынады. Оны ойынша ол “ылым шін де, практика шін де ешнрсе бермейді”/12/. Келтірілген саралауды длелдігін олдай отырып, А.Е. Фролов оны трт мшелікпен ауыстыруды, аталан объектілерге таы біреуін, яни “трлік” объектіні осуды сынады /13/. ш мшелік жіктеу логика задарына жне жалпы, ерекше жне жеке философиялы категорияларынаа негізделген. Атап ткендей, жалпы объектіге оамды атынастар жатады.

леуметтік-саяси талдау ылмысты за орайтын оамды атынастарды барлы жиынтыынан мазмны жаынан біртекті, зара тыыз байланыстаы оамды атынастар тобын бліп алуа ммкіндік береді. Біртекті атынастар тобыны ерекшелігін крсету шін объект натыланан болу керек. Соан байланысты ылмысты замен оралатын біртекті, зара байланыстаы оамды атынастарды белгілі бір блігі тектік объектіге айналады. Тікелей объектіні бліп шыару да ажет жне ол пайда келтіреді.

ылмысты-ыты орау объектілерін крсетілген “тігінен” жіктеуінен баса ылмысты за ылымында “клденеінен” жіктеу де бар, оны мні объектілерді негізгі, осымша жне факультативтік деп блу. Бл жіктеуді Е.А. Фролов мият жасаан, оны есептеуінше “ылмыс бір уаытта бзатын бірнеше тікелей объектілерді ішінен негізгі, осымша жне факультативтік объектілерді ішінен негізгі, осымша жне факультативтік объектілерді ажыратып алу ажет”. Объектілерді бл жіктелуіне кейбір осымшалар енгізіліп Н.И. Коржановскийді ебектерінде толы айта келтірілген, ал А.С. Михлинні, Е.А. Фесенконы жне П.С. Матышевті ебектерінде толы немесе жарым- жартылай абылданан.

Бл жіктеуді И. Велиев даулы деп есептейді, себебі оны ойынша жіктеу белгілі бір кпті салыстырмалы біртекті белгілерге шектеп блу, соны арасында оны элементтерін жіктеуде з орнын ата сатайды, рашанда орын алады. “Клденеінен” жіктеуде траты емес белгілер де болады, ол жйені ттастыын бзады. Сонымен атар, за шыарушы позициясынан жеке ылмыстарда бірнеше объектілерді болмайтындыы крінеді /14/.

Мндай зілді-кесілді пікірді біз олдамаймыз.

Объектілерді негізгі, осымша жне факультативтікке блу уаыт сынынан ткен. Негізгі объекіге, брінен брын, за шыарушы ыты норма арылы орауа мытылан оамды атынастар жатады. ылмыс жасалан жадайда міндетті трде бзылатын немесе бзылу аупі туындайтын оамды атынас негізгі объект болып табылады. Бл критерий орытып алушылыты негізгі объектісін анытауа едуір ммкіндік береді, соан арай осы ылмыс шін кшіндегі зада арастырылан жауаптылы нормасыны орны аныталуы тиіс.

Бандитизм ылмысы оамды ауіпсіздікке жне оамды тртіпке арсы ылмыстара жататын боландытан, К бл тарауында крсетілген ылмыстар негізгі екі объектіге залал келтіреді немесе келтіру аупін туызады. Олар - оамды ауіпсіздік, оамды тртіп. Бандитизм- алашы объекті залал келтіру аупін туызатын ылмыстар атарын райды Ал «оамды ауіпсіздік деп - адамдарды ауіпсіз мір сруін , біралыпты ызметін, радиоактивті материалдарды залалсыз пайдалану, аруды, о-дріні, жарылыш заттарды немесе жарылыш ондырыларды тиісінше жне ауіпсіз пайдалану, сондай-а тау-кен немесе рылыс жмыстарын ауіпсіз жргізуді реттейтін оамды атынастарыны жиынтыы болып табылады» /15/. Бл - тектік объект. Дегенмен, оулытар мен К тсініктемелерді барлыы да бандитизмні тікелей оъектісі де оамды тртіп дегенді айтады. Ал Е.І. айыржановты бл трыдаы пікірі млдем блек. алымны пайымы бойынша, ылмысты тікелей объектісі болып бір немесе бірнеше ылмыс тікелей яки жанама трде баытталан, замен оралатын наты оамды атынастарды алатын болса, онда тікелей объект наты оамды атынас емес, оамды атынасты жиынтыы болып шыады. Олай болса, тектік жне тікелей объектілерді айырмасы андай?- деген зады сра туындайды. Е.І. айыржанов мндай шатасу диалектиканы жалпы, ерекше (особенный), блек (жеке) категорияларын дрыс олданбаудан деп есептейді. Кптеген авторларды негізгі атесі - олар “тікелей объектіден жекені кргісі келеді, біра блек ымын олданады. Алайда, блек (отдельный) ол жеке (единичный) емес. Жеке рашан наты жадайда наты аныталатын блекті шынайы крінісі /16/, -дей келе, ылмыс объектісін топтастыруда” оамды атынастарды натыра крінісі” - мдде ымын олданса, аталан ателерді орын алмауы ммкін.

Авторды ойынша “мдде де оамды атынас, оны натыра крінісі”.

Е.І. айыржановты сз етіп отыран “атесі” - ол тектік объект сол тектік объектіні крінісі болып табылатын тікелей объектілерді жиынты бейнесі боландытан, тектік объектіні атаанда, ешандай жеке сипаттаушы белгілер крсетілмей, жиынты бейнені белгілерін ескеріп оя салатындытан ол тектік объектіні аясына сііп кетеді. Сол себепті де екеуіні арасында айырма жотай крінеді. Мысала, меншікке арсы ылмыстарды тектік объектісі - меншік атынастары, яни, барлы азаматтарды затты иелену, пайдалану, билік ету ыы танылса, тікелей объектіні тсіндіру кезінде де авторларды зардап шегуші наты меншік атынастары деп жылы жауып оя салуынан тектік жне тікелей объектілер сйкес келіп алып жатады. Ал ол тікелей объект болуы шін наты субъектіге жататын наты сипатты белгілері бар зат болуы ажет. Бл кезде оны тікелей объект деуден грі наты объект деп атау тиімді.

Е.І. айыржановты зі “егер жеке адамны млкін рлауды топты (тектік) объектісі болып КСРО кез-келген азаматты, азаматтыы жо адамны немесе шет елдікті материалды-мліктік мддесі (игілігі, ндылыы) табылса, онда бл ылмысты наты, тікелей немесе, длірек, жеке объектісі болып кей жерінде ата трде жеке белгілерімен, не асиеттерімен (мысала, шадан емес, драптан жасалан т.б. ) ерекшеленетін, ата трде белгілі бір субъектіге иесіне жататын сйкес игілік болуа тиіс: Сидоровты емес, барлы жеке мліметтерін оса аланда, Иван Иванович Ивановты на сол драп пальтосы” -деп тектік жне наты объектілерді ара жігін ашады. Сондытан ол тікелей объектіге келгенде жалпылама абылданан “оамды атынастар” дей салмай- оны “наты жадайда наты аныталатын” былыс екендігін ескеріп, наты жадайды анытауда лдеайда тиімді мддеге кшеді. Жне келген зардап та наты мддені наты субъектісі арылы аныталады. Мысала, оам мен мемлекет мддесі тектік объектісі болып саналатын ылмыстардан бірден ол мдделер зардап шекпейді, олар мддені иелері арылы баспалдаты жолдан теді.

Айталы, “А. мемлекеттік пияны беру арылы Отана опасызды жасай отырып, сол заводты (фабриканы), скери блімні мдделеріне тікелей зардап келеді, содан со жне сол арылы - елді оранысына зардап келеді; тла амау орнынан аша отырып, е алдымен сол тзеу мекемесіні мдделеріне зардап келеді, содан со жне сол арылы - мемлекетті діл сот мдделеріне залал келеді. Сол сияты кете береді”/17/. Бдан тікелей объектіні тектік объектіге айналу механизмін круге немесе тектік объектіні наты объектіде алай крініс табатынын ааруа болады. Демек, бандитизм ылмысы стінде бірден оамды ауіпсіздік емес, е алдымен, оамды райтын жекелеген тлаларды ауіпсіздігіне ауіп тнеді, содан со ана жне сол арылы ана оамды ауіпсіздікке ол сылу аупі туындайды.

осымша объект ретінде адамдарды мірі, денсаулыы ана емес, сондай-а меншігі мен згедей мдделері де табыла алады.