Бандитизм ылмысыны объективтік жаы

ылмыс рамыны трт тааныны бірі -оны объективтік жаы -ылмысты сырты жаы бола трса да, ол тек субъективтік жаымен салыстыранда ана “сырты”, йтпесе, ол “сонымен оса, оралатын объектіге ылмысты ол су механизмі шін ішкі сипаттама болып табылады”.

ылмысты объективтік жаын В.Н. Кудрявцевше ш негізгі сатыа блуге болады: 1) оамды ауіпті рекет (рекетсіздік); 2) оамды ауіпті рекет (рекетсіздік) пен зардапты арасындаы себепті байланыс; 3) оамды ауіпті салдар /18/.

Дегенмен, бл сатыларды брі бірдей ылмыс рамыны объективтік жаыны негізгі белгілерін рамайды. Себебі, за шыарушы рекетті ылмыстандыру мен ылмысты алдын алу процестерін астастырып, ылмысты объективтік жаын иып, ылмыс рамы деп за шін тек бастапы кезеін ана алдырады, яки бастапы сатыны жасауды зі-а ол ылмысты рекетті за шін аяталды деп есептелетіндігін аартады (алда-жалда зардап туса, ол жауаптылы пен жазаны ауырлататын мн-жай не жазаны жеке даралауды факторы болуы ммкін).

ылмысты зардапты туу-тумауыны зада крсетілу-крсетілмеуіне арап ылмыс рамдары /19/ материалды жне формальды деп блінеді. Материалды ылмыс рамы ылмысты рекетті аяталуын зардапты тууымен штастырса, формальдылыын - тек рекетті жасалуымен байланыстырады.

Оны себебі “кейбір жадайларда за шыарушы ылмысты аяталу кезін алдын ала ылмысты рекет кезедеріні біріне-ылмыса дайынды немесе оталу кезіне аударады” да олар келте (иылан) ылмыс рамы деп аталады. Мндай ылмыс рамыны теория мен зада бар екендігінде дау жо. Мселе оны материалды жне формальды рамдардан ірге ажыратар згешелігіні барлыында болып тр. Бдан зге аталан ылмыс рамдары ондай згешелікке ие; толы (материалды) рамда ш белгі (саты) тегіс амтылса, формальдыта оны соылары жо, тек алашы сатысы (белгісі) ана бар. Ал сонда иылан ылмыс рамы формальды ылмыс рамынан (немесе материалдытан) несімен ажыратылады? ылмыс рамыны объективтік жаы конструкциясына арай ылмыс рамыны материалды - формалды болып блінуі оны (ылмысты объективтік жаыны) белгілеріне ара сйейді. Материалды рам ылмысты рекетті В.Н. Кудрявцев атаан толы ш сатысын амтиды. алан ылмыс рамдарыны барлыы материалдыа араанда келте (иылан) болып саналады да зге ылмыс рамдары ауіптілік дегейіне арай за шыарушы кзіне ылмыс болып кріне алады. Дегенмен, ылмысты формальды рамында тек жалыз-а этап (белгі) бар. Олай болса, рекетті ендігі иылуы (блініс ара сйейтін белгісіне арап) жнсіз, себебі иылатын ештее де алан жо - тек аланы - бір-а белгі. Ендігі иылу (ысару) алан жалыз-а белгіні з ішінде болуы ммкін. Сол себептен иылан (келте) ылмыс рамын формальды ылмыс рамыны бір трі деген орынды. Бл жерде формалды рам келте жне ауіптілік рамдары болып блінуіне мегзейтін А.В. Наумовты позициясы негізді /20/.

За шыарушы К ылмысты объективтік жаыны ш сатысын р уаытта да крсете бермейтіндіктен ылмысты ы теориясы оны негізгі, траты белгісі деп тек оамды ауіпті рекетті танитыны лімсатан бар рдіс. алан екеуі ылмысты зада жиі шырасса да олар осымша белгіні райды. ылмыс рамыны объективтік жаыны белгілері бнымен тгесіліп алмайды. ылмыс кеістік пен уаыта із алдыра алатын былыс боландытан да ешандай ылмыс белгілі бір уаытсыз, орынсыз жадайдан тыс, белгілі діссіз орын алмайды. Кейде айыпты з “жмысын” жеілдету жолында белгілі бір ралдар мен аруларды пайдалануы ммкін. Сондытан да, егер де ылмысты зада крсетілсе, на сол ылмыс рамыны міндетті белгісіне айнала алатын олар да ылмыс рамыны объективтік жаыны осалы белгілерін райды. Олар ылмысты саралау, рекетті ылмыстылыын анытау стінде кейде мнді, кейде мнсіз. Біра ол ылмысты за крсеткен белгілерді ана орнытыру, анытау керек деген сз емес. ылмысты процесс, криминалистика шін осы мн -жайларды (ылмысты за шін олар белгі болып табылады) барлыы да натылауа жатады, ылмысты ы оны ішінен тек зіне керегін ана алады. ылмыс рамыны объективтік жаыны осалы белгілеріні (ылмысты зардап пен себепті байланысты оспаанда) саны алтау: а) ылмыс жасау уаыты; ) ылмыс жасау орны; б) ылмысты жасалу жадайы; в) ылмыс жасау тсілі; г) ылмыс ралы мен аруы.

ылмыс жасау уаыты - К наты бабында белгілі бір уаиалармен байланыстырылып аталып ткен сол кезде ылмыс жасалуы ммкін уаыт аралыы (мселен, соыс уаыты, сайлау немесе референдум уаыты т.б. ).

ылмыс жасау орны - на сол ылмыс рамына сйкес келетін рекет жасалуа тиісті аума (мысала, оры аумаы, тым шашу аумаы т.б. ).

ылмысты жасалу жадайы - ылмыс жасалан уаыттаы объективтік мірді наты жй-кйі, жадайы.

ылмыс жасау тсілі - ылмыскерді ылмысты жасау шін тадап алан амалдары мен жолдары.

азіргі кезде теорияда ылмысты рекетті жеілдету шін алынан (немесе, абайсызда жасалан ылмыстардаы олданылан), оларды кмегімен ылмысты рекет жзеге асатын объективтік мірді материалды заттары ылмыс ралы мен аруы болып танылады.

Блар зара біте айнасып байланысып жатады.

Р К 237-бабы бойынша азаматтара немесе йымдара шабуыл жасау масатында траты арулы топ (банда) ру, сол сияты осындай топты (банданы) басару немесе ол топа атысу не ол жасаан шабуыла атысу бандитизмні объективтік жаын крсетеді.

Банданы ру деп - банданы жаратау, оларды арумен жабдытау, банда рамына мшелер тарту, банда мшелеріні рлдерін белгілеу, оларды істейтін ылмыстарын жоспарлауды айтамыз.

Мндай траты топты руды зі де бірнеше ерекше белгілермен сипатталуы тиіс. Олар:

- банданы рамына екіден кем емес адамны кіруі;

- банданы рушыларды арасында тратылы болуы;

- банда мшелеріні арулануы;

- банданы йымдар мен азаматтара шабуыл жасау масатында рылуы.

Сонымен оса, банда йымдасан болуа тиісті. Ал тратылы пен йымдасандыты белгілері мыналар болып табылады:

- банда рамыны немі траты болуы, яни банда рамынан шыуды иындыы, шыа аландар болса, оларды ізбасарларын алу. Мысала, Мскеу аласы мен Мскеу облысында рекет еткен бір банда рамынан шыу шін тек 10 000 АШ долларын тлеу не мірімен оштасу керек еді. Немесе таы бір іс бойынша бандитизммен айыпталан Ф. мен М. здері банда атарында біраз ылмыс жасаан со, кісі лтіру немесе арашылы жасаудан бас тарта алмайтындыын, себебі з мірлері мен оларды жаня мшелеріні мірлері шін оратындыын крсеткен.

- Белгілі бір рылымны (баспалдаты), басшыа баынатын ата тртіпті болуы. Мысала, бір банданы басшысы з атарындаы мшені арашылы рекеттерге атысудан бас тартаны шін лтірген.

- ылмысты жасау кезінде ролдерді бліп алу.

- ылмысты рекеттерін толытай аланда жне рбір ылмыс бойынша да жоспарлап отыру. ол сушылыты объектісі алдын ала тадалады, ылмысты аруы, клік ралдары дайындалады, уаыты, орны жне нерлым ауіпсіз тсілі таайындалады.

- ылмысты нтижеге жету шін барлы банда мшелеріні йымшыл мтылысы, оларды негізінен з пайдасынан грі топты міндеттерді орындауды алашы орында тратындыы.

- шкере болмауды арнайы шараларын жасау (алиби дайындау, бет-лпетті згерту ралдары, оиа болан жердегі іздерді жою, жбірленушілер мен кугерлерге ыпал ету т.б. ).

- масаттарды, мдделерді, мінез-лы ережелеріні траты бірлігі.

Банданы таы бір міндетті белгісіне оны арулануы жатады. Соысы банда мшелерінде атыс аруыны, суы аруды, шатын, газ не пневматикалы аруды, сондай-а р трлі жарылыш рылыларды болуын білдіреді.

А.Н. Красиковты есептеуінше бандитизм - ашанда ару олдану, ал арашылы арусыз-а жасалуы ммкін; арашылы- жалыз-а тламен жасалуы ммкін болса, арашылы ашанда арулы топпен жасалады; бандитизмнен арашылыты таы бір айырмашылыы - ол арумен ана емес, ару ретінде пайдаланылатын заттармен де жасалады.

Р Жоары Сотыны 2001ж. 21 маусымындаы «Бандитизм жне зге де атысушылыпен жасалан ылмыстар шін жауаптылы арастыратын задарды соттарды олдануыны кейбір мселелері туралы» нормативтік аулысына сйкес «банда йымдасан ылмысты топтан арулануымен ажыратылады». Осы аулыа сйкес бандитизмні зі арулануды амтитын боландытан бандитизмге атысушы тлаларды аруды засыз алуа байланысты рекеттерді осымша саралауды ажет етпейді.

Сонымен оса, азастан Республикасыны ылмысты кодексінде бандитизм рамына те сас келетін Ресей К арастырылмаан таы бір ылмыс рамы бар. Ол - йымдасан ылмысты топты немесе ылмысты ауымдастыты (ылмысты йымды) ру жне оны басару, ылмысты оамдастыа атысу (235-бап). рамны объективтік жаы анша сас келгенмен, бандитизмні з ерекшеліктері бар. ылмысты оамдасты кп жадайларда за тиым салан басадай рекеттер: есіркі заттарды ндіру, тасымалдау, тарату, жалан аша жасау, жасырын трде алкоголь ішімдіктерін, дрі-дрмек, улар, ару-жаратар, жаппай заымдау заттарын дайындау, жезкшелікпен айналысуа арналан притондар йымдастыру немесе стау жне жегетайлы сияты іс-рекеттерді істеумен байланысты болады. Ал банда болса, азаматтара немесе йымдара шабуыл жасау масатында рылады. ылмысты оамдастыты міндеті руаытта шабуыл жасаумен байланысты емес. Банда мшелері сияты ылмысты оамдастыа кіретіндер де арулануы ммкін, біра ылмысты оамдастытаы ару шабуыл жасау шін емес, оларды зін, оан кіретін блімшелерді баса ылмысты топтан, йымнан, ауымдастытан орау шін ана ажет болады. Егер ылмысты ауымдасты бандитизм рамындаы ылмысты рекеттерді істесе, онда іс рекетте ылмысты кодексті екі бірдей бабында (235,237 - б.б.) крсетілген ылмыстарды жиынтыы бар.

Осы жерден ылмыс рамындаы элементтерді бір-бірімен тыыз байланыстылыы, яни теориялы трыдан ана ошаулауа болатындыы, аны крініс табады. йткені, жоарыда крсетілген белгілері бар топ тек ана азаматтар мен йымдара шабуыл жасау масатында рылан жадайда ана банда бола алады. Шабуыл жасау дегеніміз - ылмысты нтижеге жету шін топты жбірленушіге кш олдануы немесе оны дереу наты олдану аупін туызуы. Бл жерде оларды ару олдананы немесе олданбааны маызды емес. Бдан шабуылды дене кшін немесе психикалы кш арылы да жасала беретіндігін айтуа болады. Ал егер де ондай масат топ мшелерінде болмаса, бандитизмні де рамы жо. Мысала, останай облысты соты жргізушісіз тран «ЗИЛ» автомашинасын жне бос, адамсыз дкенге рт ойан жне оларды ізіне тскен П.-ны АКСУ-74у автоматымен атып тсірген Р., В., Л. жне Т. деген азаматтарды рекеттерінде шабуыл жасау белгілері жо деп тапан. Мынандай да мселе туындауы ммкін: арулы топ рлы жасау стінде оыста пайда болан кугерге немесе жртты шаыруымен келген полиция ызметкерлеріне арулы арсылы крсеткенде бандитизм болады ма?- деген. Егер аталан топ осы ылмысты ана жасап лгіргенде онда бл мселені шешу маызды болып табылады. Мндай кездерде істі мн-жайларын толы зерттеу ажет болады: ылмысты жасау уаыты (кндізгі, тнгі), топ мшелеріні имаратта кзет ызметкерлеріні болуын, оиа орнына полиция ызметкерлеріні келіп алу ммкіндігін білуі, аруды не масатпен аландыы, ысаша айтанда шабуыл жасау масаты болды ма жо па? Мысала, К. деген азамат басаратын ылмысты топ тнде дкенге рлыа тседі де полиция ызметкерлерімен атыыса тседі. Мскеу алалы соты топты бл рекетінде бандитизм белгілері жо деп тапты, йткені «сталып алудан орыан олара ару олдану ішкі істер ызметкерлеріні екпінін айтару шін немесе орытып жіберу шін ажет болан». рлы тн ішінде ешандай да кзет болмаанда жасалан.

Бандитизм рамы болуы шін жасалатын шабуылды саны маызды емес. Банда тиянаты дайындалуды ажет ететін жалыз а шабуыл шін де рылуы ммкін. Бандитизм рамы формальды рамны ішінде келте ылмыс рамы боландытан ылмыс ойластырылан шабуылдарды жзеге асыран-асырмаандыына арамастан ылмысты арулы топты ран стте-а аяталады.

Бандаа атысу болса, тек ана банда жасаан шабуылдара тікелей атысуды ана емес, сонымен оса банданы аржыландыруа, арумен, клікпен амтамасыз етуге, шабуыл объектісін іздестіруге т.б. байланысты белсенді рекеттерді де білдіреді. Кінлілерді рекеті тек ана К 237-бабыны 2-блігімен ана 28-бапа сілтеме жасамай-а саралануа тиісті, йткені банда тек ана бірге орындаушылыты ана емес, рольдерді бліп алуды да білдіреді. Ол шін кінліні банда мшелеріні барлыын немесе бірнешеуін білу міндетті емес. Банданы бір ана мшесімен немесе оны басшысымен байланысса жеткілікті.

Егер тла бандаа жйелі трде кмек крсетсе немесе банда мшелерін шабуыл жасауа бірнеше рет азыратын болса ол да банда мшесі болып табылады.

Бандитизм ылмысы арашылы ылмысына те сас, сондытан оларды араатнынасын анытап алан жн.

Кейбір объективтік белгілеріне арай арашылы бандитизммен сас болып келеді. Бандитизм де арашылы сияты бтенні млкін иелену масатында кейбір адамдара шабуыл жасау трінде болуы ммкін.

Бандитизм топ болып жасалан арашылыпен те сас боландытан, сот практикасында кптеген иындытар тудырады. Сот практикасында бандитизмні белгілері бар ылмысты арашылы ретінде санау жадайлары кездеседі. Сондытан бл ылмыстарды жасы ажырату керек, йткені, бандитизм арашылытан грі ауіпті ылмыс болып табылады, яни ол оамды ауіпсіздікке жне оамды тртіпке арсы баытталан.

ылмысты-ыты дебиеттерде бандитизм мен арашылыты зерттеуге біраз жмыстар арналан. Біра, бл ылмыстарды ажыратуда ртрлі талылау беріледі.

арулы шайкамен жасалан арашылыты, оан за аса ауырлататын мн-жайларда нерлым ата жаза олданандытан, кейбір загерлер оны бандитизммен бірге ылмыстарды жиынтыы ретінде саралау керек деген сыныс енгізді. Мнда арулы шайкамен жасалан арашылыты банда тсінігімен біріктіреді, ал негізі кез келген емес, тек траты арулы шайканы ана банда ретінде арастыруа болады.

Баса зерттеушілер болса, бл тсініктерді біріктірген жо. Олар бандитизмні белгілеріндегі рекеттерді екі блек ылмыс рамы ретінде арастырды – арашылы жне бандитизм /21/.

Бізді ойымызша, егер бандиттік шабуыл жасау, мемлекетті млкін, болмаса адамдарды млкін иемдену масатында жзеге асырылса, онда ол толы бандитизмні рамын беріп тр. Сондытан, оны арашылы жне бандитизм ретінде ылмыстарды жиынтыымен саралауды еш ажеттілігі жо.

арашылы пен бандитизмні арасындаы ерекшелікті е бастысы объектісі арылы ажырату керек. Бандитизм оамды ауіпсіздікке жне оамды тртіпке арсы баытталан, ал арашылы меншікке арсы баытталан.

Бандитизм арашылытан рамындаы объективтік жне субъективтік жатарыны біратар белгілерімен ажыратылады. Банда – бл екі немесе одан да кп адамдарды бір немесе одан да кп шабуыл жасау шін йымдасан траты, арулы сыбайласты болып табылады. Сонымен атар объективтік жаына банда рып, сол сияты банданы басару да жатады.

Банданы келесі міндетті белгілері бар:

1) екі немесе одан да кп адамдарды болуы;

2) арулананды (кем дегенде бір банданы атысушысы);

3) ылмысты сыбайластыты тратылыы;

4) масат – адамдара жне йымдара шабуыл жасау.

Тек жоарыда аталан белгілерді барлыы боланда ана рекетті бандитизм ретінде саралауа болады.

Бандитизмдегі аруланандыа банда мшелеріні кем дегенде біреуінде аруды болуы жатады. Бандиттік шабуыл жасаанда ару олданылды ма, жо па, еш маыз болмайды.

Практикада мынандай жадайлар кездеседі: белгілі бір арулы топ біраз уаытты ішінде бірнеше арулы шабуыл жасайды, біра олар банда болып табылмайды. Мысалы, егер аруланан ылмыса атысушылар бір дегенде екі немесе ш адама шабуыл жасауа келіссе, біра оларды рекеті белгілі бір уаытша эпизотты жадайда болса, жне оан атысушылармен алдын ала ол рекет жоспарланбаса, онда мндай топты банда деп арастыруа болмайды. Мндай топ траты деп танылмайды, яни кез келген уаытта ыдырап кетуі ммкін. Сондытан мндай шабуыл сараланан арашылыты береді.

Бандитизмде кбінесе атысушылар, аса ауіпті рецидивистер арасынан алынады, сондытан ол ауіпті болып табылады.

Бандитизм, егер тмендегі рекеттерді біреуі болса, аяталан деп танылады:

1) арулы банда ру (ылмыс банданы ран сттен бастап аяталды деп танылады);

2) арулы бандаа атысу (ылмыс бандаа кірген сттен бастап аяталады, яни ылмыс жасауа келісім берген сттен);

3) мемлекеттік немесе оамды йымдара немесе азаматтара бандамен шабуыл жасауа атысу (ылмыс шабуылды бастаан сттен бастап аяталан деп есептеледі).

Ал арашылы болса, тек шабуыл жасаан сттен бастап аяталан деп танылады. арашылыа дайындалуа байланысты белгілі бір рекеттерді жзеге асырса, онда сот арашылыа дайындау ретінде саралауы ммкін.

арашылы бандитизмнен субъективтік жаынан да ажыратылады. Бандитизм арашылы сияты тек ана тікелей асааналыпен жзеге асырылады, біра бандитизмдегі асааналы арашылытаыдан згеше. Бандитизмде кінлі зіні оамды тртіпке арсы ерекше ауіпті ылмыс жасауа йымдасан, арулы, ыа айшы ауымдастыты (банданы) мшесі екенін біледі. Ал арашылыта, ылмыскер зіні шабуылды атысушысы екенін (топ болып жасаан арашылыта) оны ылмысты ауымдасты емес екенін біледі. Сонымен атар аруланан банда да ммелекеттік, оамды мекемелерді немесе йымдарды млкін иемдену масатымен атар баса да масаттар болуы ммкін. Ал арашылыта рашанда млікті иелену масаты болады.

Сонымен арашылыпен бандитизмні негізгі айырмашылыы мынада:

1) арашылы меншікке арсы баытталан ылмыстара, ал бандитизм оамды ауіпсіздік пен оамды тртіпке арсы баытталан ылмыстара жатады;

2) бандитизм, оны ран сттен бастап аяталан деп есептеледі, ал арашылы – адама шабуыл жасаан сттен бастап аяталан деп танылады;

3) бандитизмде міндетті трде траты, аруланан ылмысты сыбайласты (банда) болуы керек, ал арашылыта ол аруланан топпен немесе бір адаммен жзеге асырылуы ммкін;

4) арашылы рашанда бтенні млкін иелену масатында жасалады, ал бандитизмде пайдакнемдік масаттан баса, трлі масаттар болуы ммкін (мысалы, млікті жою, зорлау, лтіру жне т.б.).