Бандитизм ылмыстарыны субъектісі

Кш крсетіп жне психикалы ысым жасап пайдаорлы ылмыс жасаан адамны ылмысты-ыты сипаттамасы адамны жасы, жауаптылы абілеті, ылмысты ызметіні баыттылыы жне затыы, рецидив, бір уаытта бірнеше ылмыс жасаандыы, ол шін наты тсілдер мен дістерді пайдаланандыы, кш олдану тетігі, оны формалары туралы зады мні бар деректерді жиынтыын райды.

ылмыс субъектісі - зекті мселе. 60- жылдарды басынан КСРО тараана дейін 35 миллиондай адам сотталан. Оны он миллиона жуыы ылмысты тірлікке бой алдырып айтара сотталан.

азастан Республикасы К 15-бабына сйкес жауаптылы абілеті бар, ылмыс жасаан кезде 14 жаса толан адам тек млікті талан-таража байланысты рлы, тонау, орытып алушылы, арашылы шін, сол сияты орытып алушылы саралаушы белгі ретінде кездесетін кісі лтіру ылмысы (К 96-бапты 2-бл. “з” тармаы) шін, ару-жараты, о-дрілерді, жарылыш заттар мен опарыш рылыларды талан-тараждааны немесе орытып аланы шін (255-бап), есірткі заттар мен жйкеге сер ететін заттарды талан-тараждааны не орытып аланы (К 260-бап) шін жауаптылыа тартылады, ал алан жадайларда (К 231-б.4-бл. “в” тармаы, 248-бап) 16 жаса толан адам ылмысты жауаптылыа тартылады. ЌР ЌК-ніњ 15-бабыныњ 2-бµлігіне сєйкес бандитизм ќылмысы ‰шін жауапќа тартылуы ‰шін т±лѓа он алты жасќа толуы ќажет.

14 жастан ылмысты жауапкершілікті за шыарушы белгілегенде мына жадайлар ескерілген:

1) рекетті оама ауіптілік дрежесі;

2) жасы толмаанны жасалан рекетті оама ауіптілігі, з рекетін баылай алатын абілеті.

Крсетілген ылмыстар шін 14 жаса жеткен адамды ылмысты жауапа тарту ылыми длелді деп ойлаймыз, себебі за шыарушы бл жерде жасы толмаанны аншалыты сіп-дамыандыын негізге алады. Адам бл жаста едур дамып білім алады, жасаан рекетіне есеп алады, оны оама ауіптілігін тсінеді.

Жеткіншек леуметтік процесс барысында алыптасады, адамны мінез-лына сер ететін бойына о не теріс асиеттер жинатайды. Жасы толмаанны леуметтік дамуы оны санасында крініс табады, мірден тжірибе жинатаан сайын ол а-аранытсіне бастайды, нендей рекеттерді жасауа болмайтындыын біледі. Сондытан да, осы жастан ылмысты арастыру сана-сезіміні белгілі бір дегейге ктерілгендігіне білдіреді. Сонымен атар, жасы толмаан адам зі істеген рекетті оама ауіпті екендігін, сондай-а оан зада тыйым салынандыын білуге, жне де занан хабардар болуа тиіс. Кш кресетілетін пайдаорлы ылмысты, детте, зімшіл, ашкзді, басаларды адір ттпайтын, бас пайдасын ана ойлайтын, оай олжаа уес адамдар жасайды. Бл асиеттерді райсысы ртрлі ылмыстарда крініс табады. 14 жаса толан адам бл факторларды брін тсінеді, себебі осы жаста адамны аыла салып білу абілеті тиісті дегейге жетеді. Жасы толмаан тиісті білім, мірлік тжирибе жинатайды.

Ьог «ылмыстылыты дмін татан» жасы толмаандарды 80%-і кшейтілген режимдегі ебекпен трбиелеу колонияларында отыр. Бізді мліметтер бойынша рбір шінші ылмысты айталап жасаушы зіні ылмысты мірбаянын кмелетке жасы толмаан кезде бас бостандыынан айырудан басталан. Сондытан да Н.Ф. Кузнецовамен келіспеуге болмайды, ол жеткіншектер мен жастарды ылмыса баруыны себептері мен жадайларын, сіресе азіргі нарыты жадайларды - жмыссыздыты, бай-кедейге блінуді, ылмыспен баюды жастар ымына жаындатпау керек, онда келесіз былыстар жастар санасына тез дариды, дейді ол.

ылмысты жауапкершілікке 12 жастан бастап тартып 1935 жылы КСРО бл тйінді мселені «зонаа» уып тыысы келген.

азастанны За шыарушысы жауапкершілікті 16 жастан, ал 20-дан астам ылмыс шін 14 жастан белгілеу ажет деп дрыс жасаан.

Мысала А.И. Дворкин мен Р.М. Сафинні зерттеуінше, топ болып арашылы рекет жасаандарды 10%-і 18 жаса, 40%-і - 25 жаса, 35%-і -35 жаса дейінгілер жне , 14%-і - 35 жастан жоары болан.

Жауаптылы ктеруді асиетті шарты адамны есіні дрыстыы.

Есі дрысты дегеніміз - ылмыс жасаан кезде зіні сол іс-рекетіні оама ауіптілік сипатын ынып, оны басара алуа абілетін крсететін адамны психикалы жадайы.

Есі дрыс емес адамдар жауапталуа жне жазаа тартылуа тиіс емес. Жаза айыпты адамды айта трбиелеу шін жне жаа ылмысты алдын алу шін олданылады. Мндай масата психикалы кйі алыптан ауытымаан адама атысты ана жргізсе, ол жеткізуге болады. Ал психикалы ауруы бар, есі дрыс емес адам жазаны серін абылдай алмайды.

Есі дрыс еместік - адамды айыптауды жне жауапа тартуды болдырмайтын, зі жасаан іс-рекетті (рекетсіздікті) оама ауіптілік сипатын ына алуа жне оны басаруа абілетсіздігі, ол созылмалы психикалы аурудан, аыл кемдігінен немесе згедей психикалы сыратты кйден барып туындайды.

Есі дрыс еместік тсінігі медициналы жне ыты критерийлер бойынша аныталады. Ю.С. Боголяковты пікірінше, «ылмысты-ыты есі дрыс еместік нышандарды ш тобынан яни ш критерийден трады, олар: ыты, медициналы жне психологиялы» /34/.

ыты критерий екі нышанды амтиды: адамны ауіпті іс-рекет жасау фактісі жне жасалан іс-рекет пен сол адамны психикалы ауру кйіні уаыт бойынша дл келуі. Баса критерийлер здеріні мазмны жаынан дстрлі критерийлерге сас.

К 16-бабыны 2-блігіне сйкес, оама ауіпті іс-рекет жасаан кезде есі дрыс емес кйде болан адам ылмысты жауаптылыа тартылмайды. «Есі дрыс еместік кйі» сз тіркесін пайдалану патопсихологиялы жадайды сипаттамасы болып табылады, ол мазмн клемі жаынан есі дрыс еместікке дл келмейді, онымен барабар емес. ыты жне медициналы деп аталатын критерийлер тек психикалы кйді сипаттайды /35/.

Бл айтылып отыран кйде болу адамды есі дрыс емес деп тануа негіз бола алады. Басаша айтанда, есі дрыс еместікті негізінде белгілі бір психикалы кй жатыр. Жоарыда айтыландардан мынадай тжырым жасауа болады: есі дрыс еместік дегеніміз - адамны созылмалы психикалы ауруды, психиканы уаытша бзылуыны, аыл кемдігіні немесе згедей психикалы ауруды салдарынан жасаан з іс-рекетіні маызын ына алмайтын жне оны басара алмайтын кйі. Осыан байланысты, бізді ойымызша, азастан Республикасы К 16-бабыны 2-блігі есі дрыс еместікті ыты болмысына сай келуге тиіс, сондытан оны Г.В. Назаренко бойынша жаа редакцияда былайша беру керек:

«зіні жасаан іс-рекетіні оама ауіптілік сипатын жне оны зардаптарын тсіне алмайтын немесе зіні ауру психикасыны салдарынан з рекетін басара алмайтын адамны кінлі іс-рекеті оан айып болып таылуа тиіс емес» /35/.

Зерттеу мліметтеріне араанда, бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарын жасаандар ішінде ртрлі психикалы науаспен ауыратындар да бар.

Кмелетке толмаан ылмыскерлерді тек аз блігі ана сот-психиатриялы сараптамаа жіберіледі (В.П. Емельяновты мліметі бойынша тек 10%-і ана) /36/.

Адамны жеке басына арсы ылмыс жасаан есі дрыс адамдара сот-психиатриялы сараптама жргізгенде, сол тексеріліп зерттелгендерді 68,71%-інде ртрлі психикалы ауыту бар екендігі аныталды. Оларды арасында е кп тараланы: есала- 17,7%, жараат алу нтижесінде орталы нерв жйесіні заымдануы - 18,66%, кз ашпайтын маскнем -16,06, жартысына жуыы ояншы.

ылмыскерлер арасында психопаттарды (есаладарды) біршама екенін ескермейтін болса, ылмыстылы мселесін дрыс шешу ммкін бола оймас.

Азайтылан есі дрыстыа теріс кзараста болу кеестік ылмысты задаы дстрлі жадай: ол революцияа дейінгі Ресейде де болан емес. Біра, кптеген шет мемлекеттерде, атап айтса Данияда, Италияда, Финляндияда, Германияда, Швейцарияда, Жапонияда мндай институт за жзінде реттелген.

Мны брі икемді ылмысты саясат жргізуге, ылмысты жазаны айыпталушыны жеке басына арай сйкестендіріп олдануа жадай жасайды.

Азайтылан (шектелген) есі дрыстыты жатаушылар за дебиеттерінде дрыс пікір айтуда, олар: психикасы толы сау емес адам ылмысты жауаптылы туралы мселені шешкенде психикасы сау адаммен теестіріле алмайды, дейді. Кп жадайларда, есі дрыс еместікті жоа шыармайтын психикалы ауытулар ылмысты жасауа ыпалын тигізетін жадайа айналып отыр.

Шектеулі есі дрысты проблемасы соы кездері осындай адамдар жасаан ылмыстарды кбеюіне байланысты зекті мселеге айналды.

Бізді пікірімізше, есі дрыс еместерді «ылмыстылыы» мен іс-рекетін тедестіруге болмайды. Есі дрыс еместікті жоа шыармайтын психикалы ауыту ылмыскерлер арасында едуір таралан.

Бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарын жасаан жне сот-психиатриялы сараптамадан ткен адамдарды лесі 35-тен 47% дейін.

Бл адамдар сылбыр дамитын шизофрениямен, маньякалды-депрессиялы психозбен ауыратындар, сондай-а кейбіреулеріні аурулары шекаралы сатыда, невроз, депрессия, маскнемдік жиі кездеседі.

Статистикаа араанда, сотталан йелдерді 25-30%-іне жуыында маскнемдік, есалады, орта нерв жйесіні заымдануы сияты ртрлі психикалы ауытулар бар.

Бл ауытуларды біразы тым уалап берілген. Мндай ауытулары бар йелдерге азіргі крделі оамды атынастара бейімделу иына тседі. Оларды кбісі тез сенгіш, тжірибелі ылмыскерлер з бас пайдасы шін оларды оай кндіре алады. Е.А. Заплатинаны зерттеу мліметтері бойынша, топа осылып айта ылмыс жасаан йелдер, оларды здеріні айтуына араанда, ылмысты рекетті бірге трандармен (35%), бірге ызмет жасайтындармен(35%), бас бостандыынан айыру орындарында танысан немесе брын сотталан (24%) адамдармен жасаан /37/.

Республикалы Денсаулы сатау министрлігіні мліметтері бойынша 1999 жылы азастанда психикасы бзылан 21 мы адам аныталан, оны 4 мынан астамы кмелетке толмаандар /38/. Денсаулы сатау органдарында 14 мынан аса жасспірім есепте трады. Олар - аылы кемдер (54,7%) мен психикалы аурулар (45,3%).

В.П. Сербскийді пікірінше: «практика жзінде олдану шін андай да бір дрыс лшем беру ммкін болмаса да задара азайтылан есі дрысты тсінігін енгізу - едуір тсініспеушілік тудыран болар еді, ол есі дрыс еместік мселесін шешуге жалан баыт сілтер еді, ал бл мселеде тек екі шешім бар: не адам рекет еркіндігіне ие болды - онда оны есі дрыс, не ол оан ие болан жо -онда оны есі дрыс емес» /39/.

С.Н. Шишков пен Ф.С. Сафуанов кейде жнсіз араласып кететін екі тсінікті: ылмысты жазалау субъектісі болу абілеті мен ылмысты жауаптылы субъектісі болу абілетін ажыратуды сынады /40/.

Бізді пікірімізше, пенитенциарлы ы сотталан адамны жаза теу кезінде бастан кешіретін иындытарын емес, оны жазаны теуі ммкін екендігін немесе ммкін еместігін ескеруді талап етеді, себебі жазаны субъективтік жне объективтік иындытары кбіне оны жазалау жаыны атрибуты.

Ю.М. Антонян мен С.В. Бородин азайтылан есі дрыстыа арсы шыты, олар «шектеулі есі дрысты мселені шатастырады», «сотты олын байлайды» деп санайды /41/.

Н.П. Дубинин, И.И. Карпец жне В.Н. Кудрявцевтер де шектеулі есі дрысты институтын енгізуді ажеті жо деп санайды /42/.

Мндай институтты болмауы жаза таайындаан кезде ылмыскерді жеке басыны ерекшеліктері жан-жаты ескерілуге тиіс деген за талабын толы анааттандыруа ммкіндік бермейді. Ал, психикасы ауытыан адамны психологиялы сипатында алыпты кйге сыйыспайтын жайларды аны байауа болады, тіптен ылмыс жасаан кездегі мінез-лы да згеше, оны іс-рекетін алдын ала болжап болмайды, тергеу, сот кезінде де зін басаша стайды. Осыны брі психикасы ауытыан адам жасаан ылмысты ашуда, тергегенде жне оны сотта араанда едуір иындытар туызады.

Шектеулі есі дрысты кйін сараптама арылы анытау сот шін тек жай ана «ыты тсінік» емес, осы тсінікті кмегімен танылатын наты мн-жай.

Бізді ойымызша, ондай институт ылмысты сот ісін жргізуде кейбір психикасы ауытыан адамдарды з рекетін баылау ммкіндігіні нашарлаанын міндетті трде есепке алуа жне олара ажетті дрігерлік ем таайындауа ыты негіз болар еді.

Жоарыда айтыланнан мынадай тжырым жасауа болады: жалпы ылмыстылыа жне ылмысты мінез-лыты кейбір трлеріне сері бар психикалы аурулара ыпал жасауды орта теориясын руды ажеттілігі бар.

Шектеулі (азайтылан) есі дрыс адамдар - рине, ылмысты есі дрыс субъектілері, олар ылмысты жауаптылыа тартылады. Олар з іс-рекетіні оама ауіптілігін ынады, іс-рекетін басара алады. Бл жерде шетелдік тжірибені ескерген жн. Мысалы, ”азайтылан есі дрысты” институты Германияны К 21-параграфында крініс тапан.

Бл норма бойынша, «егер адамны з рекетіні заа айшылыын тсіну жне ылмыс жасаан кезде сол тсінікпен рекет жасау абілеті психикалы ауытуды себебінен едуір нашарлаан болса, жаза біршама жеілденуі ммкін». Бл ыты анытамада ешандай ктемдік сипат жо, сот оны ескеруі де, ескермеуі де ммкін.

Мны былай тсінуге болады: біріншіден - шектеулі есі дрыстыты есі дрысты пен есі дрыс еместік арасындаы орта кй деп арастырмау керек. Шектеулі есі дрысты жадайындаы адам, мысалы, бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмысын жасаса, ол адам есі дрыс деп танылады жне ылмысты жауаптылы ктереді. Екіншіден, адамны шектеулі есі дрысты кйде болуы жазаны міндетті трде жеілдету керек дегенді білдірмейді.

Жаза таайындаанда сот мндай кйді ескере алады, біра ескеруге міндетті емес. Бл мселені шешкенде психикалы ауытуды сипатын, жасалан ылмыспен оны себептік байланысын, т.б. арастырып барып тжырым жасайды. Сонымен атар, шектеулі есі дрысты кйде ылмыс жасаан адамдара сот, ажет болан жадайда, міндетті трде емделу шарасын олдана алады. Бас бостандыынан айыруа сотталан адам жазасын тейтін жерде емделеді.

«Осы айтыландара сйеніп шектеулі есі дрысты кйдегі адам жайында мына мазмндаы арнаулы норма керек екенін креміз: оама ауіпті іс-рекет жасаан кезде шектеулі есі дрысты кйде болан, яни психикасыны бзылуына немесе аыл-ойыны кемдігіне байланысты з іс-рекетіні оама ауіптілігін толытай ына алмаан немесе рекетін басара алмаан адам ылмысты жауаптылытан босатылмайды» /43/.

Осы орын алан пікірталастарды нктесін жаа К «есіні дрыстыы жоа шыарылмайтын психикасы бзылан адам ылмысты жауаптылыа тартылады» (17-бап) деп ойды.

Шектеулі есі дрысты кйі жаза таайындаанда ескерілуге, сондай-а адама медициналы сипаттаы мжбрлеу шарасын олдануа негіздеме болуа тиіс.

Бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарыны ішінде ылмысты арнайы субъектісі тек «бандитизм» рамыны шінші блігінде ана келтірілген. Яни, «мемлекеттік (мысалы, полиция ызметкерлері, скери ызметкерлер) немесе мемлекеттік емес йымдар мен мекемелердегі (мысалы, жеке кзет ызметіндегілер) ызметте тран тланы жасаан бандитизмі шін кшейтілген ылмысты жауаптылы белгіленген». Осы тарма бойынша лауазымды адамдара атысты 307-бапты ескертуіне, коммерциялы немесе зге де йымдарды басарушыларына атысты 228-бапты ескертуіне жгіну керек. Ресей Жоары Сотыны аулысы бойынша бл тармаа «формалы киімді жне атрибутиктерді, ызметтік куліктерді» пайдалануды да жатызады.