Бандитизм ылмысыны жай-кйі мен динамикасы

 

Бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарына криминологиялы сипаттама бере отырып басты талаптан ауытымаан жн - ондаы топтастырылан мліметтер ылмысты елеулі нышандары мен сипаттары, ондаы крініс тапан былыстар туралы деректерді, олара байланыстылыы бар жне де ылмысты алдын алуда маыздылыы бар мн-жайларды ммкіндігінше толы крсетілуі тиіс.

«Трмыста болатын кісі лтіру саны азайанмен кннен кнге пайдаорлы ниетпен жасалан ылмыстарды лес салмаы артып отыр. Соны ішінде, атап айтанда, автожолдардаы (378,4) арашылы жасап кісі лтіру».

Бл талданып отыран ылмыстарды ылмыстылыты жалпы рылымындаы лесі елеулі емес (1995 жылы олар ылмыстарды жалпы саныны 6%-ін рады /44/), дегенмен азіргі кні ол оамды толандырып, халыа рей туызып отыран факторларды біріне айналды /45/. Блай деуге негіз бар, себебі соы кездері осындай ылмыстар шін сотталандар саны кбеюде. Мысалы, 1997 жылмен салыстыранда 1998 жылы пайдаорлыпен асаана адам лтіргені шін сотталандар саны 34,5%, бандитизм 67,4%, арашылы 85,7%, орытып алушылы 65%, кш крсетіп тонау 84,8% артан /46/. Сонымен атар, 1998 жылы арашылы, рэкет, пайдаорлыпен адам лтіру шін сотталандар саны азайан. /47/

Пайдаорлы ылмысты кш крсетумен штасуы кбіне лкен алаларда болады. /48/ Алматы аласында осы тектес ылмыс жасап сотталандар 1999 жылы- 6,8%, 1999 жылы-6,9%, 2001 жылы - 7,1%, 2002 жылы - 7,6% болды /49/. араанды, Шымкент, Павлодар алаларында жалпы сотталандарды жеті пайызынан артыы осындай ылмыс шін сотталандар болып отыр.

Статистикалы мліметтер бойынша азастан халы 1996 жылы 17 млн. болан. алаларда халыты 40%-і, ауылды жерде 60%-і трады. 1995 жылы азастанда осы талданып отыран ылмыс шін сотталан кмелетке толмаан ала трындарыны басым кпшілігі (8,9%) облыс орталытарында тратын жастар болып шыты.

Осы крсетілген ылмысты кмелетке толмаандарды жасауы елімізде 1980-1994 жылдары жасалан жалпы ылмыстарды 0,4 пайызын рады. Дегенмен, бл крсеткіште кбею рдісі байалады. Оны 14 жастан 18 жаса дейінгі аралытаы 10 мы адама шаандаы ылмыстарды жылды орташа коэффициентін шыарудан байауа болады.

Осы талданып отыран ылмысты жасап сотталан, ылмыс жасаан кезде ауылды жерде тран кмелетке толмаандарды басым кпшілігі - алалар мен аудан орталытарына жаын орналасан елді мекендерді жастары. Бізді пікірімізше, бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарыны ауылды жерлерде сирек жасалуын, кмелетке толмаандарды, жалпы жастарды ата-аналарыны, туыстарыны жне таныстарыны дайы кз алдында болуынан деп тсіну керек. Бл жерде мектеп пен ата-ана арасындаы байланыс мыты, бл -ылмысты алдын алуды, оны жасалмай жатып тойтаруды бірден-бір факторы. Ауылды жерлерде бгде, жат адамдар сирек кездеседі, барлыы бірін-бірі біледі, бл жадай жасырынып алуды немесе рлаан затты сатуды иындатады.

Ауылды жерлерге араанда алада адам болмысыны алыптасу процесі крделі. Оан сер ететін факторлар кп, олар жайында соы кездері за дебиеттерінде де, педагогикалы дебиеттерде де жиі айтылып жр.

азастан Республикасы ділет министрлігіні статистикалы мліметтеріне жасалан талдау бл оама ауіпті іс-рекетті араанды, Павлодар, Атау, Атбе облыстарында, баса айматара араанда, аз жасалатындыын крсетті. Бл облыстарды облысты жне ауданды соттары жыл сайын 30-50 ылмысты іс арайды екен.

Бтенні млкін иемдену масатындаы арашылы кш олданып млік тонау сияты “кше” ылмысы деген сипат алан: оларды 83%-і алалар мен елді мекендерді кшелерінде жасалады. Криминологиялы зерттеулерге араанда кш олданып тонау жне арашылы жасау, кбіне, оамды жерлерде жасалады екен: кшеде - 39,5%, мекеме аумаында - 5%, мемлекеттік, оамды, ртрлі ксіпкерлік йымдар мен мекемелерде - 19%, автостанцияларда, вокзалдарда, аэропорттарда 3,9%, саябатарда - 8%, сауда орындарында - 2,5%, йлерде, птерлерде, жастар жатаханаларында - 18%, баса жерлерде (кафе, мейрамхана, поездарда, гараждарда, дретханаларда) -4,1%.

Жолдарда автоклік иелерін, такси айдаушыларды тонау жне олара арашылы шабуыл жасау, азаматтарды йіне басып кіріп шабуыл жасау етек алып келеді.

Пайдаорлы масатта тонау, арашылы жасау, адам лтіру, мемлекет млкін иемдену кбіне сатылуы иынды тудырмайтын жне адамдарды сранысы кп мліктер бар жерде болады.

Кш олданылып жасалан пайдаорлы ылмыстарды 4,9%-і сол ылмысты жасаан адам тратын жерде, 5%-і баса елді мекенде жасалан. Оны 7%-і кршілес мемлекеттерде: збекстанда, Тжікстанда, ырызстанда, Тркменстанда, Ресейде жне т.б. елдерде. Яни, ылмыскерлер здерін танымасын деген масатпен ылмысты баса мемлекетте жасаан. арашылыпен шабуыл жасау, тонау брінен де ыста кбірек жасалынады - 29%, кктемде - 26% , жазда - 24% жне кзде - 21%. Бл ылмыстарды ыста кп жасалу себебі, блкім, ысты кні, суыта, кзетшілерді пешін жаып ойып з кркесінен шыпай отыруын ан да болар.

Сонымен атар, ысты кні адамдар сырта ымбат баалы киімдер (тондар, ішіктер, алы пальто, етік, т.б. ) киіп шыады, ол ылмыскерлерді ызытырады. /50/

Бізді мліметтеріміз бойынша бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарыны 13%- 00 ден 09 саат аралыында, 10%-і 09-дан 15 саат, 21%-і 15-тен 19 саат, 30%-і 19дан 22 саат, 27%-і 22ден 24 саат аралыындаы уаытта жасалады. Егер бл мліметтерді орытындыласа, ылмысты басым кпшілігіні (69%) кешкі жне тнгі уаыттарда, саат 18.00ден 24.00 аралыында жасалынатынын креміз.

Сонымен наты деректерге сйенетін болса /51/, бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарыны дегейі тмендегідей.