Бандитизм ылмысыны динамикасы

 

Бізді зерттеулерімізді нтижелері бойынша 59% жадайда психикалы ысым, яни кш олданамын деп орыту олданылан, 38%-те кш олданылан /52/, ал тек 3% жадайда ана ылмыскер ешандай кш олданбастан, мас ылатын, йытататын, есінен тандыратын заттарды беріп жбірленушіні млкін алдап иемденген.

Бл ылмыстарды р екеуіні біреуінде ылмыскер зіні сзбен орытуын растау шін атылатын ару, суы ару немесе ару шін олданылатын баса зат крсеткен.

ылмыскер зіні ылмысты іс-рекетін жзеге асыру шін ртрлі сипатта кш олданан: аяымен, олымен рып тепкілеген, баламен, пышапен, темір шынжырмен рып соан, атылатын ару, тек, балта, т.б. олданан. Кпшілік жадайларда, ауызша орытудан еш нтиже шыпаан со ана кш олданылан.

Сотталандарды 59%-і зорлы рекеттерін бір тсілмен жасаан (алымына пыша тааан, жбірленушіні ешандай мршасын алдырмаан, егер ол кнбесе ару олданан, мойнына тза салан, шйдесінен ран, аяынан іліп ойан, зындана, тоазытыша амаан), 33%-і жбірленушіні ылыына арай рекет жасаан, тек 8%-і ана “мамандандырылан” ылмыса баран. Олар сантехник, теле, радио, аудио, бейнекрініс немесе телефон шеберлері ретінде, трын й ызметкері болып йге кірген. Зерттеулерге араанда, жз жадайды жетпісінде ылмыскерлер йге почтальон, дрігер, сатандыру агенттігіні кілі, полиция ызметкері болып, 26%-інде отбасы мшелеріні туыстары жне таныстары болып немесе соларды атынан келіп кірген, ал алан жадайларда есік-терезені бзып кшпен енген /53/.

Екі-шеуі птер иесін бас салып, оан ару кезеніп, тыныш отыруа мжбр етеді, жшікке тыып ояды, денесін арамен блшектейді, арнын тікпен ариды, кемпірауызбен саусатарын жаншиды, басын тмен аратып іліп ояды, тырна астына шеге сады, денесін кескілейді, зорлап есірткі затын бркеді, т.б. арсылы крсетсе оны жаындарын инайды. Бл бандитизмге, пайдаорлыпен адам лтіруге, орытып алушылыа жне кейде арашылыа тн рекеттер. Блар те ауіпті ылмыстар атарына жатады, сондытан жазалау шаралары тиісінше болуы керек.

Кш олданып тонаанда, арашылы жасаанда жне орытып алушылыта ылмыскерлер, кбіне, з орытуын іске асырып отыран. Мысалы, рбір он бір жадайды біреуінде жбірленушіге мір шін ауіпті ауыр дене жарааты салынан, алты жадайды біреуінде денсаулыты аз уаыта бзатын немесе ебек абілетін ептеп траты жоалтатын орташа ауырлытаы жне жеіл дене жарааттары салынан.

Мндай ылмыстарды 89%-інде кш млік иесі болып табылатын жбірленушіге арсы олданылан, 11%-інде млік иегері емес адама арсы олданылан, ал психикалы ысым сол жасалан ылмыстарды 29%-інде млік иесіні ке-шешесіне, ата-жесіне, жбайына, балаларына олданылан.

ылмысты-жазаланатын рекеттерді нысаналары, негізінен, шетел валютасы, аша, баалы ааздар, автомашиналар, аудио жне бейнекрініс аппаратуралары, магнитофондар, сонымен атар кілемдер, тондар, ішіктер, былары плащтар мен кртешелер, джинсылар, юбкалар, зерделі бйымдар, кей-кейде ішімдіктер, таамдар болып келеді. рбір екінші ылмыста ылмыскерлер аша иемденген, он ылмысты біреуінде валюта, ш ылмысты біреуінде хрусталь бйымдарды жне киім-кешек иемденген. Кміс, алтын жзіктер, сыралар, алалар, т.б. иемдену рлытарды 31%-ін, ішімдіктер (коньяк, бренди, ара, шампан, ра шарап) рлау тек 9%-ін ана райды.

Осы ылмыстарды жасау нтижесінде ылмыскерлер иемденетін мліктерді ашалай ны, детте, жоары.

Ірі млшерде жасалан бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарыны зіндік лесі 51,5% болса, аса ірі млшердегі ылмыстар - 15,5% .

Зерттеулерге араанда, ылмыскерлерді 74,5%-і ылмыса алдын ала дайындалмайды, тек 25,5%-інде алдын ала ару, автотранспорт дайындайды, ылмыс нысанасын белгілеп жоспар рады, зара міндет бліседі, т.б.

Сотталандарды 36%-і з іс-рекетін жасырын бастаан, яни млікті рлап алмашы болан, тек кейін, шкереленгеннен со, арашылы шабуыла немесе кш олданып тонауа кшкен. ылмыскерлерді 9%-і ару жне есірткі заттарын иемдену масатында ылмыс жасаан. Жасалан ылмысты 79%-інде атылатын ару, 21%-інде суы ару немесе ару ретінде пайдаланылатын зат олданылан.

Атылатын арулардан - пулеметтер, автоматтар, пистолеттер, майда калибрлі винтовкалар, тегіс ылы ашы мылтыы жне кесінді мылты олданылан.

Суы арулардан - анжарлар, лтты, олдан жасалан пышатар, фин пышатары, нунчакилар, т.б.

Кш олдананда, кбіне, мынадай заттар пайдаланылан: арматура, стара, шеге суырыш, темір кеспелтек, егеу, шынжыр, т.б.

Кш олданылан пайдаорлы ылмыстар негізінен кпшілікті кзінше жасалынады. Біра, «Сізді ылмыс жасауыыза тосауыл болан адам болды ма?» деген сраа сотталандарды тек 5%-ана о, ал 95%-і теріс жауап берген.

1998 жылы жргізілген зерттеулер 1999 жылы жзеге асырылан талдауды нтижесін растады, яни тонау, арашылы жне орытып алушылы сияты ылмыстарды кпшілікті кзінше жасаанда ылмыскер з рекетіне ешкімні тосауыл болмайтынына, «сен тимесе мен тимеймін” деп шет тратынынасенеді деген тжырым шындыа айналды. Кптеген ылмыскерлерді айтуына араанда, егер бгде адамдар араласанда, оларды кздеген ниеті жзеге аспай алуы ммкін екен. ліні жететіндігін біле трып азаматтарды ылмысты тойтаруа рекет жасамауы баса біреуді тадырына немрайды араудан, з басыны амын ойлаудан туындайды.

Сондытан болар, анкетада ойылан сраа бірнеше сотталан адам: «Ешкімні дайа жан тапсырысы келмейді» деп жауап берген.

Жалпы бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарыны ішінде, соы кездері, топтасып жасаан ылмысты лесі ыли кбейіп келеді. Мысалы, -1977. - 206 с. жылы сотталандарды жалпы саныны 60-70%-і ылмысты топа атысып жасаан болса, 1994 жылы ол крсеткіш 80% жеткен. Тонау, арашылы жне орытып алушылы шін сотталан кмелетке толмаандарды 76%-і топта болан /54/.

азіргі кезде ішінде жасспірім мшесі жо бірде-бір банда кездеспейді. Тіптен, соы ш жылда республиканы ішкі істер органдары «таза» жастардан тратын бірнеше йымдасан топты ашан. Кмелетке толмаандарды пайдаорлы ниетпен адам лтіруі сирек болады (5 жадай).

14-тен 25 жас аралыындаы адамдармен топтасып арашылы, тонау, орытып алушылы жасаан адамдар 84,0% райды.

Негізінен топтарды 64%-інде екі-ш адам ана, ал 36%-інде ш жне одан кп адам болан; топтарды 34%-інде тиянатылы сипат болан, яни, олар ш жне одан да кп ылмыс жасаан, оларды сот кімімен брын сотталан адамдар басаран. Жне бір байалан задылы - дер кезінде ашылмаан топтар біртіндеп лая берген, тиянаты рылыма айналан, оларды здеріні ішкі тртібі, р мшесіні атаратын наты міндеті болан. Бдан он жыл брын орташа ылмысты топта он адама дейін болса, азіргі ашылан топтарды жартысына жуыында елу, одан да кп адамдар бар. Зерттеу нтижелеріне араанда, рэкет-криминалды ортаны алыптасу процесіні бастапы сатысы ана, оны кптеген крсеткіштеріні бірі. Сонымен атар ол йымдасан ылмысты бір баыты болып табылады, жне де монополизациялауды тсілі ретінде саналады.

Практика крсеткендей, орытып алушылы наты бір адамдара атысты шексіз бола бермейді. йтеуір бір кезде екі жа зара тиімді келісімге келеді, міндеттер бліседі. Мны ішкі істер органдарындаы мліметтерден круге болады, онда аныталан жадайларды 8%-інде рэкетирлер дайы беріліп тратын аша млшерін белгілеген.

Бл трыда Т.Шибутанимен келіспеуге болмайды, оны пікірінше, белгілі бір адамдар з рекетін дайы айталай берсе, онда тратану рдісі пайда болады. айталау адамдарды детін алыпа тсіреді.

Адамдар бірімен-бірі айта-айта бас осып бір мселені ана шешетін болса, олар біріне-бірі иек артып кетеді. Оларда зара орта сезім пайда болады, здерін белгілі бір мн-жай байланыстырып трандай сезінеді. Психикалы байланысты (біргелікті субъективтік кезі) мазмны бір адамны баса адамдарды ызметін тсінуімен жне орта рекетпен ылмысты нтижеге мтылуымен сипатталады. Топа мшелікті шекарасы натылана тседі, алыптан ауытыандар шін атаыра тртіп олданылады.

Бізді мліметтеріміз бойынша тонауды 17%-іне, арашылыты 19%-іне жуыы йге кіру арылы жасалан.

Оларды 20% жуыында йге кіру арылы жасалмашы рлы кш олданылан тонауа жне арашылыа ласан. Баса жадайларда ылмыскерлер йге засыз басып кіріп, млікті иемдену шін ондаы адамдара шабуыл жасаан.

1998 жылы жргізілген зерттеуді нтижелеріне араанда, бізді елімізде жазасын теген адамдарды 24%-і кш олданып тонау, 26%-і арашылы, 26%-і пайдаорлы пиылмен адам лтіру, 31%-і бандитизм, 27%-і орытып алушылы жасаан.

Ресей Федерациясында 1999 жылы жргізген зерттеулер тонау мен арашылыты ылмыс айталап жасаушыларды арасында онша таралмаанын крсетті. Ю.В. Солопанов пен В.Е. Квашисті мліметтері бойынша бл ылмыстар ерлер арасында айта ылмыс жасауды 7,6%-ін раан /56/.

Егер ебекпен тзеу мекемелерінде 1970-1975 жылдары бас бостандыынан айыру жазасын теп шыандарды арасында арашылар мен тонаушылар 10%-тей болса, азір ол крсеткіш 12,5% болып отыр.

азіргі кш олданып тонауда, арашылыта, орытып алушылыта, бандитизмде айын крінетін криминологиялы ерекшелік бар.

Талданылып отыран ылмыскерлер санатыны кпшілігінде пайдаорлы-басыншылы сипат бар.

ылмыс айталаушыны соттылыы нерлым кп болса, сорлым ол ылмысты топпен жиі жасайды деген пікір криминологиялы дебиетте айтылып жр. Бізді зерттеулеріміз бл тжырымды растамайды. Мысалы, екі соттылыы бар айталаушыларды ішінде топта ылмыс жасаан адамдар бар боланы тртті бірі; трт рет сотталандарды ішінде жетіден бірі; бес жне одан кп сотталандарды ішінде - оннан бірі.

Сонымен атар жас лайан сайын топтасан ылмыс дегейіні тмендеу рдісі байалады. Бл екі рдіс, бізді пікірімізше, зара байланыстаы екі факторды ыпалын крсетеді.

Кмелетке толмаандар тобыны тиянатылыына келетін болса, 90-жылдардаы жеткіншектер тобы жасап, кейін ашылан осы санаттаы ылмыстарды жалпы саныны 63,4%-і 3 айа дейін, 21,6%-і 6 айа дейін, 11,4%-і 9 айа дейін, 3,6%-і бір жыла дейін, 1%-і бір жылдан за мір срген.

ы орау органдары ызметкерлеріні, азаматтарды ылмыс жасауа бірлесіп атысаны аныталан. Мндай жадайлар азастан Республикасыны Алматы, Отстік азастан облыстарында орын алан. Мысалы, Отстік азастан облысы Сайрам ауданыны ІІБні ызметкерлері Маметов пен Сыздыов ылмыскерлермен сыбайлас болан. ІІМ экономикалы ылмыстар жніндегі ызметкері Сабиров те ылмысты жасалуына кмектескен. Р ІІМ ылмысты іздестіру басармасы бастыыны орынбасары Ахметов зіні туыстары жне таныстарымен бірлесіп ылмысты топ ран, оан зі белсене атысан. Олар адам лтірген, йел зорлаан, тонаан, іздерін жасыру шін жбірленушілерге атыгездік крсеткен. Баса бір жадайда Сарыааш ауданы прокурорыны кмекшісі Сейітназаров рэкетирлермен бірлесіп орытып алушылыпен айналысан.

ы орау органдарыны ызметкерлерімен байланыс орнатан ылмыскерлер здері шкереленетін ауіп тнсе, сол ызметкерлерді здерін алайда орауа тырысатынын біледі. Сонымен атар, ішкі істер органдарыны жне баса ы орау органдарыны ызметкерлеріні ылмыс жасауы ешандай рдісті крсетпейді, себебі ондай жадайлар азастанда сирек кездеседі.

1994 жылы барлы тіркелген асаана адам лтірулерді ішінде арашылыпен шабуыл жасау кезінде адам лтіру 11,9% болан /57/.

Тек 11% жадайда ылмысты ізін жасыруа рекет жасалан (мйітті тыан, мйітті блшектеп жасыран, ртеген, зенге тастаан). Мндай рекеттер, кбіне, таксистерге, жекеше адам тасушылара атысты жасалан.