Бандитизм ылмысын жасаушы ылмыскерді тласы

ылмыскерді тласын баалаанда арама-арсы екі позицияны стауа болады: не табиат адамды басында ылмыскер етіп жаратан, ылмыстылы анында бар, оама алмайды (атыгез, длей, пайдаор,т.б) деп арау арылы немесе адам мір тауыметіне тсіпылмыс жасауа мжбр болан, астанды жасау, оама арсы тру оны анына біткен асиет емес, ылмыс жасауа оны оршаан леуметтік орта тремелейді деп арау арылы /65/.

рине, ылмыса тиермелейтін асиеттер адама туа бітпейді, олар мра болып берілмейді. Сені келешектегі іс-рекетіді табиат алдын ала белгілеп оймайды.

Адамны жаратылысы леуметтік /66/, оны объективтік шындыты ртрлі аясына, оны ішінде, ылмыса кзарасын наты оршаан орта анытайды, ол адамны болмысын, мінез-лын алыптастырады, рекетіне баыт береді.

ылмыс - ерікті трдегі саналы акт. Сана - рекетті орыту, баалау жне оан баыт беру абілеті, оны ойда жобалап оны нжижесін кру білу, жріс-трысты реттеп, оан баылау жасаудан крініс беретін сйлеумен, байланысты тек адама ана тн миды функциясы /67/.

рекетке итермелейтін сырт серлер “ішкі жадайлармен”, адам психикасымен араласып, санада бір жйеге келеді, сонан со андай да бір рекетке (оны ішінде-ылмысты) йыты болады. “Адамды озалыса келтіретін жадайларды брі бас арылы теді: баста оны андайда трге енетіні наты мн-жайлара байланысты” /68/.

р адамны ішкі дниесі зінше блек, сондытан да сырты жадайларды р адам зінше сезінеді. рине, адамны ылмысты рекеті тек мірдегі жадайлара ана емес, оны психикалы ерекшеліктеріне де байланысты.

Кейбір ылмыстарды жасауда адамны кіл-кйі-шаршаандыы, ашуланандыы маызды рл атарады.

ылмыскерді тласы - рама тсінік. Ол “тла” деген жалпы социологиялы тсініктен жне “ылмыскер” деген леуметтік-ыты тсініктен трады. /69/

ылмыскерді тласы-зады мні бар ылмысты жасаан адамны саяси-леуметтік, психикалы жне тни белгілеріні жиынтыы /70/.

Сонымен атар, “криминология шін е бастысы адамны оама жат асиеттеріні айдан пайда боландыы, оларды формасы, алыптасу мехинизмі жне сырты ортамен немесе ылмысты жадаймен осылып ылмысты мінез-лы тудыратын ерекшелігі” /71/.

ылмыскерді тласын зерттеу арылы ылмысты жасалу себептерін анытаймыз. Наты ылмысты жасауды себептері адамны бойында ылмыса итермелейтін леуметтік теріс асиеттерді болуы /72/, ол ортадаы ылмысты жадайлармен зара рекеттестік тудырады.

“Жинаталан леуметтік тип есебінде ылмыскерді жалпы негізгі белгілеріне оны: а) оама арсы бадар аландыы; ) зады жне адамгершілікті тйсінудегі сана аауы; б) оама ауіптілік жне мінез-лыны заа айшылыы”,-дейді А.Л. Могилевский /73/.

Сот жаза таайындаанда ылмыскерді жеке басын сипаттайтын белгілерді ескеруі тиіс. Біра, В.Н. Бурлаков жргізген социологиялы зерттеуге араанда, соттар 10,7% жадайда ана таайындалан жазаны ылмыскерді жеке басына байланыстыран, “оны жеке басын ескере отырып” деген сздер келтірген немесе оама ауіптілігі ескерілген /74/.

В.Н. Кудрявцевті пікірінше, ылмыс жасаанда кейбір жадайларда адамны тласыны ерекшелігі осалы рл атаруы ммкін. Басаша позиция “тжірибе жзінде алынан наты мліметтермен расталмайды” /75/.

Зерттеулерді нтижелері крсеткендей, р адамны айталанбас, тек зіне ана тн биологиялы ерекшелігін тудыратын генетикалы кптрлілікпен атар, /76/ адамдарда леуметтік бадарламаны жан-жаты сііретін генетикалы абілет те бар. Сол асиетті арасында адам оршаан объективтік шындыты ыпалын саналы трде бейнелейтін ашы леуметтік жйеге айналады. Бл трыдан аланда андай да бір залалды нышандарды, оны ішінде генетикалы сипаттаы нышандарды ылмыскерлерде бар екендігін растайтын крсеткіштер жо. Мінез-лыты субъективтік себептері адамны жоары жйке ызметіні саласына жатады, ол леуметтік ортаны ыпалымен алыптасады, оны адам санасымен, жігерімен реттеп баылайды.

ылмыскерді жеке басыны криминологиялы сипаттамасы леуметтік-демографиялы жне негелік-психологиялы аспектілерді амтиды.

Кш олданылып жасалан пайдаорлы ылмыстарды субъектісіні осы крсетілген сипаттамалары зады нышандармен тыыз байланысты, олар адамны жасалан оама ауіпті іс-рекет шін жауаптылыыны алы шарты болып табылады.

Адамны заа баынышты болып суі мселесін шешу шін оны санасына, мінез-лына теріс ыпал жасайтын леуметтік былыстарды біртіндеп аластату жне жою ажет. /77/

оамды мірдегі жадайларды ылмыстылыа ыпалы криминогендік факторларды серімен шектелмейді. Сондытан да адамны жеке басымен тыыз байланыстаы, оны мінез-лыны алыптасуына теріс ыпал тигізетін, ылмыса бейімділік беріп, сол жола салатын жадайларды тере зерттеу ажет.

ылмыстылыті, леуметтік жадайды ылмыстылыа жне адамны тласына ыпалын зерттеуден біз ылмысты алдын алу жмысыны тиімділігін арттыруа, оны жетілдіруге баытталан сыныстар дайындау масатын креміз.

За бзушылыты алдын алу жмысыны тиімділігін арттыру шін, е алдымен, адамны алыптасуыны барлы кезеінде де оан теріс ыпалды болмауын кздейтін шараларды жзеге асыру ажет. Адам мір бойына леуметтік ортаны зіне ыпалын сезінеді жне ол сіп-жетілуіні кез келген кезеінде криминогендік ыпала бой алдыруы ммкін.

ылмыскерді жалпы тласын жне оны леуметтік-психологиялы ерекшеліктерін зерттеумен атар ылмысты кейбір трлерін жасайтын адамдарды жеке басын да зерттеуді ылмысты алдын алу шараларын арастырудаы маызы зор.

ылмыскерді кейбір санатыны алыптасуы шін оан жалпы факторлармен оса арнайы мн-жайларды да сері болуы тиіс.

Осы трыда біз тонау, рлау, орытып алушылы, бандитизм, пайдаорлы ниетпен адам лтіру жасап сотталан бір мы адама социологиялы зерттеу жргіздік.

Бас пайдасын ойлап, кш олданып немесе психикалы ысым крсетіп ылмыс жасаандарды леуметтік-демографиялы зерттеуі мндай ылмыстарды кбіне ер адамдарды жасайтынын крсетті.

Бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарын кзсіз батыл жасау йелдерге тн емес, ал ондай жадайлар бола алан кнде, оны жасайтындар, детте, брын сотталан йелдер. /78/

Кш олданатын ылмыстарды - тонауды, орытып алушылыты, арашылыты, адам лтіруді жасайтын йелдерді, кбіне, жанясы болмайды, олар бзылан, йел бейнесін жоалтан адамдар. “йелдерді кпшілігіне тн психикалы алып пен мінез-лыты ерекшеліктерін олар тіптен жоалтып алан”,-дейді В.А.Владимиров. /79/

йелдер арасындаы рецидив 15,5 % пайыз райды. /80/

Бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарыны субъектілері, кбіне, жастар болып келеді. /81/

Адамны жас ерекшеліктері оны зін оршаан ортамен байланысына, ішкі рухани дниесіне, мінез-лыны ауытып згеруіне елеулі сер етеді. Олар лі атаймаан, жас ылмыскерді рухани лемінде таба алдырады, зорлы-пайдаорлы ылмыстар жасаанда сол алан теріс баытты себебі болады.

Осы ылмыстарды жасаан кмелетке толмаандарды ішіндегі ыздар саны соы 5 жылда едуір кбейді. Мысалы, К-ті 126 бабыны 2-блігі бойынша сотталан жастарды ішінде ыздар 1985 жылы 2,8% болса, 1993 жылы - 3,5%, ал 1995 жылы 4,3% болан. Айта кететін бір жай - кмелетке толмаан ылмыскерлер арасындаы ыздарды пайызы артумен атар оларды жалпы санды млшері де артан.

Статистикалы мліметтерді талдамасы арашылыпен шабуыл жасау ылмысыны соы кптеген жылдар бойы ер балаларды еншісінде болып келгендігін крсетті.

Сотталан ыздар, бастапыда, аз болды, кейін келе кбейе бастады. 1994 жылы кмелетке толмаан 30-а жуы ыз осы ылмысты жасааны шін сотталды.

ылмысты істерді зерттегенде байаанымыз, ыздар кш олданып арашылы жасаанда, орытып аланда, тонаанда негізінен, здері ала алмайтын немесе ата-анасы алып бере алмайтын ымбат, шетелдік заттарды иемденуді масат ттан. Біра бл андай да бір ажеттілікті анааттандыру емес, ебексіз тегін олжа табуа мтылушылы.

Мемлекеттік, кооперативтік немесе оамды млікке астанды жасау кмелетке толмаандара тн ылмыс болмаса да, азаматтарды жеке млкін орытып алушылы шін сотталандарды арасында кмелетке толмаандар 15-17% райды. Бл крсеткіш бандитизм жєне µзге де осы тектес сипатындаы баса барлы ылмыстарды жасап сотталандар арасындаы жасспірімдер пайызынан едуір жоары.

Криминалист-социологтарды пікірінше, ылмыстылытегі жас ерекшелігін жоа шыаруа болмайды. “Барлы ызметке аса ерекше ынта білдіретін жаста ылмысты рекетке де аса ерекше ынта пайда болады”. /82/ Кмелетке толмаан ылмыскерлерді арасында жасырын рлы жасап сотталандар кп, ал тонап немесе алдап ылмыс жасаандар аз, себебі кмелетке толмаан адамны кш олданып ашы ылмыс жасауа лі айрат-кші жете ойан жо, ал алдауа да аыл-ойы толмаан кез. /83/

Жне таы бір назар аударатын жай - рецидивисті жасы лайан сайын оны жазасын теп колониядан босанан кезі мен келесі ылмысты жасауы аралыындаы уаытта зара тседі.

Нерлым жас болан сайын жаа ылмысты тезірек жасайды. Біра 50 жастан асан рецидивистерді ішінде де колонияа тез айта ораландар кп. Соттылыы кбейген сайын ылмыскерлер ылмысты бір тріне маманданады, - дейді И.И.Карпец. /84/

Мндай рецидивистерді з ерекшеліктері бар. Баса ылмыскерлер сияты боланымен оларды тлаларыны асиетінде згешілік бар, олар сотталандарды 8%-ін райды.

Бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарын, негізінен, мір ндылыына теріс пиылмен, аш кзбен арайтын, жаратылысынан атыгез, з мддесі мен тсінігіне айшы келетінні бріне ызалы адамдар жасайды.

Мысалы, сот практикасыны талдамасына араанда, пайдаорлы ниетпен адам лтіріп сотталандарды 57,8%-і з рбанын лтіруді ана емес, оны кйзелтіп лтіруді алдына масат етіп ойан. Оларды 49,6%-і пайдаорлы ниетте аса атыгездікпен адам лтіргені шін сотталан.

Топтасан ылмыс рамалар тек жалпы жол крсетушілерді ана емес, зады, экономиканы, баса да білім салаларын жетік білетін адамдарды ажет ете бастады. Сондай ызметкерлер осылып брыы дстрлі ызметкерлер санын кбейтуде. Біз зерттеген, арашылыпен, тонаумен, рлыпен айналысан топтарды 26,6%-і солар.

Бл талданып отыран ылмыстарды 11%-ін оушылар жасаан. Тіптен, оушылармен бірлесіп малімні де жасааны кездеседі, бл брын-соды болмаан жай.

Кейбір ылмысты тжірибелер деби шыармалардан алынан. ата режимдегі колонияда отыран адамдарды біразы ылмыскерлер жайындаы, Италия мафиясы жайындаы дебиеттерді оыанын, содан біраз нрсе йренгенін айтан.

ылмыса деген бейімділік кинофильмдер кргенде, деби кітаптар оыанда, кшеде, т.б. жерлерде алыптасан десек те, оны алашы дні отбасында себіледі, осында ніп шыады. Сондытан да болар сотталандарды 21,7%-і атыгездікті кеден мра етіп алан.

Сотталандарды здеріні сзіне араанда оларды 52%-і жбірленушілерді аяан, 40%-і аямаан, ал 8%-і бейтарап кйде болан.

Бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарын жасаандар, негізінен мдениеті тмен, санасы тар адамдар болып шыан. “Бос уаытыызды алай ткіздііз, ол кезде немен айналыстыыз?” деген сраа мынадай жауаптар алды (%-пен):

1.Спортпен айналыстым -11,4; 2.Кркем нерпаздар йірмесіне атыстым -4,6; 3.Киноа бардым -21,3; 4.Театра -11,2; 5. Балы, а ауладым, ала сыртына шытым -9; 6.Телехабар крдім -14; 7.Дискотекаа бардым -11; 8.Мдениет паркіне бардым - 37; 9.Мейрамханада болдым- 17,5; 10.Кафеде -19,2 ; онаа бардым -13,3; 12.Карта, шахмат ойнадым -9,7.

Сраландарды тек 11,4%-і ана спортпен айналысан, ал 67,9%-і бос уаытын мейрамхана, кафелерде ткізген. Кпшілігі киноа баран (21,3%), телевизор араан (14%), онаа баран (13,3%,) ртрлі ойындар ойнаан (9,7%).

1977 жне 1993 жылдары жргізілген зерттеулерді нтижелерін салыстырып араса кітап, газетке деген ынтаны азайанын байаймыз. Сраландарды жауаптарына араанда, 1977 жылы оларды 63%-і газет-журнал, кітап оыан, 13,9%-і тк оымаан, 23,1%-і сирек оыан. ысасы, сотталандарды 37%-і аз оыан немесе тк оымаан. 1993 жылы бл крсеткіштер бірнеше есе тмендеген.

Сраландарды біразы газеттер немесе шытырман оиалы дебиеттер оыан. Классикалы шыармаларды, азіргі жазушылар мен аындарды тадамалыларын оитындар те сирек екен.

азіргі криминологияда ылмыстылыті зерттеуді виктимологиялы аспектісі зекті де болашаы бар мселелерді бірі.

Жбірленушіні мінездемесі бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарыны моральды сипаты мен психологиялы ерекшеліктері жайында ажетті апараттар бере алады.

Л.В.Франкті айтуына араанда, жбірленушіні жеке басын, оны мінез-лын жанама, кейде тікелей зерттеу ылмыскер жайында те нды апарат береді. Кімді тадаанына арай аскнемді де анытауа болады. Кейбір мн-жайларда бл аспект те маыздылы алады.

Біріншіден, ылмыстан сатандыруа виктимологияны ыпалы зор, ылмысты алдын алу шараларын кшейтуде оны ммкіндіктерін пайдаланан жн.

Екіншіден, бл салада жргізілген зерттеулерді нтижелері ы орау органдарыны, оамды йымдарды ылмысты армаына ілінуге дайын тран рбандарымен жмысты дрыс баытта жргізуіне ммкіндік береді. “Виктимологиялы негізде, осы тсінікті жалпы маынасы бойынша сатандару жмысын жргізуді адамды леуметтік тжірибеге йрету, оны бойында о асиеттер алыптастыру, оны ылмыстан сатану абілетін жалпы оамды дегейге дейін ктеру процесі ретінде арастыруа болады”.

шіншіден, мндай талдама андай да бір ылмысты іс-рекетті латенттігін натыра жне толыыра баалауа ммкіндік береді.

Тртіншіден, виктимологиялы факторларды ыну ылмыстылыты леуметтік, экономикалы жне психологиялы зардаптарын тере тсінуге кмектеседі.

Бесіншіден, бл жерде жбірленушіге келген залалды пайдаорлы ниеттегі ылмыс жасалса мемлекетті теуі жайындаы мселе сз болады.

Кш олдану арылы пайдаорлы ниетпен ылмысты жазаланатын іс-рекет жасаан адамдарды, оларды оама ауіптілік дрежесін, оама арсы кзарасыны аншалыты тере жне тиянаты орныанын ескеріп ш топ бойынша типология жасауа болады:

1. оама арсы, пайдаорлы бадар алан, ылмыса бейім екендігін адам айтпай танитын, басаны адам деп санамайтын, оамды тртіпті, нормаларды мойындамайтын кнігі адамдар (леуметке арсы тип). Олар ылмысты топ рып ана оймайды, ылмыс жасауа олайлы жадайды пайдаланып алады немесе сондай жадайды здері тудырады. Олар ылмыс жасауды е ауіпті де тымды тсілдерін пайдаланады, адам лтіруге дейін барады, зіне зі сенімді, жауапкершіліктен тылу тсілдерін іздестіреді, шкереленіп алса топты баса мшелеріне ысым жасайды (брын сотталан, жмыс істемейтіндер, т.б.).

2. оама арсы, пайдаорлы бадары бірінші топтаылара араанда тменгі дегейде (леуметке жат тип), ол асиеттер тере тиянаталмаан. Басаларды адам ретінде санамайды, ылмыс жасаанда брын олданылып жрген тсілдерді пайдаланады, кнігі ылмыскерлерді ыпалына тсіп аландытан олар ылмысты орындаушылар жне оан кмектесушілер рлін атарады, ылмысты реті келіп аланда жасайды (жмыссыздар, маскнемдер, брын сотталандар, т.б.).

3. Жадайа байланысты тип. оама арсы, пайдаорлы бадары онша айындалмаан. Олар ылмысты мір тауыметінен шыа алмаандытан жасауы ммкін. з бас пайдасын ойлаанда баса адамдарды мддесімен санаспайды. Оларды кзарасыны алыптасуында айналасындаы адамдар маызды рл атарады. (ылмыс жасаана дейін оама жат ылытары байалмаан адамдар, яни брын сотталмаан, оама пайдалы ебекпен айналысатын, жмыста да, трмыста да жасы мінезделетін адамдар).

Бізді пікірімізше, мндай типология ылмыскерді тласына тн е басты ерекшеліктерді крсетеді, оны ішкі болмысын ашады, ылмыскер ымындаы задылытарды анытауа ммкіндік береді.