АЛТАЙДАЫ СА МДЕНИЕТІНІ ЗЕРТТЕЛУІ ЖНЕ АЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЗЕКТІ МСЕЛЕЛЕРІ

КІРІСПЕ

 

Таырыпты зектілігі:азастан лкесі – ежелгі кшпелі ркениетті алтын бесігі, зіні географиялы орналасуындаы тиімділігіне байланысты те кне заманнан бері Еуразиядаы кптеген халытарды толассыз кші-он процестеріні тоысар торабы, алуан трлі этномдени байланыстарды айнаан ортасы. Археологиялы кезедемені «ерте темір дуірі» деп аталатын блігімен сйкесетін са дуірі (б.з.д. VIII-III .) туралы ылымда да, кпшілік дебиеттеде де аз жазылан жо. Мемлекетті елтабасына негіз болан «Алтын адам», осы археологиялы жаалыты серімен жазылан «Томирис» романын, сондай-а парсы-са арым-атынастары, сатар жайлы басадай зерттеулер мен аыз-фсаналы малматтар алы кпшілікке кеінен таныс. Таза археология ылымыны аумаында да са дуірін зерттеу аса зор маызы бар іргелі салаа жатады. Скиф-са археологиясыны алыптасу тарихы бірнеше асырларды амтиды жне осы мерзім аралыында оны з дерекнамалы оры мен тарихнамасы, крделі дістемелік жйесі мен атаулы-ымды аппараты алыптасан. Скиф пен са ескерткіштеріні арасын алып жатанын ескерсек, бл е алдымен еуразиялы ылым. Мны лкен ттас рылым ретінде кз алдымыза елестетсек, осыны бір рамдас блігін азастандаы са археологиясы алып жатыр. Осы уаыта дейінгі берген нтижелеріне араанда, сз жо те беделді рамдас блік.

Диссертациялы жмысымызды ерекшелігі са археологиясында алыптасан негізгі баыттардан шыады. Турасын айтанда, скиф-са археологиясы е алдымен жерлеу ескерткіштеріні, яни кне оба, орандарды зерттейтін сала ретінде белгілі. Оба, орандардан алынатын деректер негізінде ататы «а стилін», ару-жараты, ат-бзелдерін, киім лгілерін зерттеу ерекше маызды ылыми баыттар ретінде алыптасан. Міне осылара кне идеология мселелерін, жерлеу рпын осса скиф-са археологиясыны жалпы мазмны келіп шыады.

аза елі егемендігін аланнан кейін тарихты жаырту айдарымен кнемізге кзімізді сала бастаса та, тарихта б.з.д. VII-IV асырда мір срген «Азиялы скифтерді» мемлекеттілігі, леуметтік рылысы, орналасуы, шыан тегі жне соында дниетанымы т.б. жнінде брыннан алыптасып алан концепциялар лі згермей, жааша бетбрыс жасалмай отыр. Соан арамастан соы он, он бес жыл клеміндегі зерттеулер жаа ты дйекті тарихи тжырымдарды тзілуіне игі ыпал етуде. Осы трыдан аланда Таулы Алтайдаы, соны ішінде аза Алтайындаы са дуірі ескерткіштерін археологиялы, тарихи-мдени жне діни-философиялы ареалда арастыру мселесі аталан таырыпты зектілігін аны аартады деп санаймыз.

Тарихнамасы мен дерекнамасы. азастан ерте кшпелілер оамын, са-скиф лемін танып-білуде жазба деректерді аздыы, жетімсіздігі басты назарды еріксіз лкені кне тарихыны кзін ашар археологиялы деректерге, оны ішінде крделі рылысты, кптеп кездесетін жаппай табыну ескерткіштеріні кне трі – обалара аударуа итермелейді. Кні бгінге дейін ерте кшпелілер жніндегі археологиялы зерттеулер оларды діни-мифологиялы дниетанымын, этно-мдени жне леуметтік блінісін айындап, мн-маынасын ашуда тек абір ішінен шыан заттар арылы жргізілгенді. Сондытан да отанды жне лемдік тарихнамада обаларды жерлеу-рыпты кешен ретінде арап, жер сті, йінді асты, оба маы т.б рылымын архитектуралы-кркемдік трыдан зерттеу бастамасы 1963 жылы салынса да лі кмескіленіп жатыр.

Ал азылан орандар кптеген асырлар процесінде табии блінушілікке шыраан, бгінде бізге жеткен сыры ашылмаан кне рылысты тек алдыы. орандар ртрлі тарихи-мдени кезеде р этникалы ортада баса мнде, формада дами отырып, уаыт пен кеістік аралыында зіндік ажап далалы-мдени дстр болып саталды. Діни-мифологиялы тере мазмнды жерлеу-рыпты ескерткіштер аны бір идеологиялы тсінік пен діни наным-сенімге сай алдын-ала трызылан. Сондытан да траты жне консервативті.

Таулы Алтайдаы са есткерткіштеріні зерттелуі бойынша кптеген ебектер жазыланыменен, лі де болса шешімін таппай жатан мселелер жетерлік. Сондай аса ірі мселерлер атарына пазырытытарды этномдениеті, кезеделуі жне мерзмделуі, пазыры мдениетінні пайда болуы жатады. Пазыры мдениетіні пайда болуы жнінде зіргі тада екі концепия бар. Автохтонды жне миграциялы. Автохтонды концепциясын станушылар монголоидты антропологияны мыты болуы негізінде пазырытытардытарды окуньев жне карасук мдениеттерінен аландыын ала тартады. Т.А.Чикишева пазырытытар жне Улангомны популяциясы карасук пен окунев мдениеттеріні ыпалымен алыптасандыын жазады. Миграциялы концепцияны станушылар да антропологиялы мліметтер негізінде пазырыртытарды Алдыы Азиядан келгендігін тілге тиек етеді. Оан пазырытытарды антропологиясында кездесетін Парфия мен Маргиан, Солтстік бактрия территориясында мекендеген кшпелі жне жартылай кшпелі халытарды антропологиясы мен састыы трткі болан. Келесілер пазырытытардан оралоидты компоненттерді креді. С.С. Турды пікірінше пазырытытармен трік-самадий жне кет топтарындаы адамдарды бас сйектері мен састыы бір орта гендік байланыса негізделген [1, 203б]. С.С. Тур ебектеріні нтижесі пазыры мдениетін тасмалдаушыларды этникалы рамы біртекті болмаандыын длелдейді

Диссертация жмысыны масаты.ылыми ізденісті диссертация жмысымызды басты масаты ол аза Алтайы іріндегі са ескерткіштеріні орналасу ареалы, оларды тарихи-мдени трыдан маызды тарихи апараттар мен фактілер беретін арналары мен атпары, аталан дуір ескерткіштеріні ішкі жне сырты рылысты ерекшелігі мен оларды Еуразиялы кеістіктегі ландшафтпен зара байланыстылы сипаты, са заманымыздаы діни-идеалы жне оамды-саяси станымдарынан туындаан «жерлеу рпыны» феномені жне азастан территориясын ежелгі заманда мекендеген тайпаларды азіргі тркі дниесі, соны ішінде аза халыны ары тегіні бастау мні мен маынасы боландыын ылыми трыдан айындау мселесі болып табылады.

Диссертация жмысыны міндеттері:

– Таулы Алтайдаы, соны ішінде аза Алтайындаы са орандарыны зерттелуін анытау. Ерте кшпелілер оамындаы, леуметтік рылыстарындаы жерлеу жне рсімдік рылыстарда крініс табуын зерттеп, зерделеу.

– орандарды рылымды ерекшеліктерін анытау немесе сол арылы ерте кшпелілерді жерлеу рпы жніндегі ой-тсінігімізді кеейту жне жйелеу.

– Са-скиф лемі немесе кшпелілерді здері туралы субьективті кзарасын анытау, яни оларды мифологиялы жне дниетанымды тсінігін этнографиялы материалдар мен зерттеулер бойынша жаырту.

Осы алдыма ойан масата пен міндетіме жету жолында жмысымны негізгі дерегі болып табылатын аза Алтайындаы Берел орымы мен Таулы Алтай аймаында орналасаан пазыры орандары туралы материалдарды жан-жаты талдау, обьективті кзараспен арау міндеті тр.

Диссертациялы жмысты ылыми жаалыы.Диссертациялы жмысымызда пазырытытарды жерлеу рыпыны ерекшеліктері жан-жаты арастырылан. Сонымен оса Таулы Алтайдаы са заманындаы халытарды діни-танымды кзарастарын жерлеу рыпты кешендері негізінде айта жаырту. ылыми айналыма Берел орымындаы орандардан алынан жерлеу рпына байланысты бірегей материалдар енгізіліп отыр.

Диссертациялы жмысты хронологиялы шегі. Белгіленген жоспара байланысты б.з.д. VII-III . аралыын амтиды.

Диссертациялы жмысты деректік негізі. Диссертациялы жмысымызды дерек кзі ретінде Таулы Алтай территориясында азылан 200-ден аса орандардан алынан материалдар тартылды. .Х. Марлан атындаы Археология институты архивіні №420; №176-178; №1953; №2075; №2185; №2198; №2285; №356; №498; жне т.б. іс-жаттары мен жылды есеп мліметтері пайдаланылды.

Диссертациялы жмысты теориялы жне дістемелі (методологиялы) негіздері.Диссертациялы жмысымды жазу барысында біз таза археологиялы дістерді олданды: картографиялы, орымдарды жоспарлануын зерттеу, салыстырмалы-типологиялы, семиотикалы дістер.

Диссертация жмысты практикалы маызы. Методологиялы негізде бл жмысты мектеп, колледждарда азастанны ежелгі дние тарихынан осымша дебиет ретінде сынуа, ал жоары оу орындарында тарих мамандытарына археология пнінен здік жмысы ретінде саралауа бере отырып, оларды кне азастан тарихы туралы білімдерін кеейтуге пайдалануа болады.

Диссертация жмысымызды рылымы.Диссертациялы жмыс кіріспеден, ш блімнен, он тарудан, орытындыдан, пайдаланылан деректер мен дебиеттер тізімінен жне осымшадан

АЛТАЙДАЫ СА МДЕНИЕТІНІ ЗЕРТТЕЛУІ ЖНЕ АЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЗЕКТІ МСЕЛЕЛЕРІ