Алтайдаы са ескерткіштеріні ашылуы мен зерттелуіні тарихы

Таулы Алтайдаы са орандарыны ашылуып зерттеле басталанына екі асырдан арты уаыт тті. Осы уаыт аралыында б.з.б. VI-IІ . мерзімделетін мынан аса оран азылып зерттелінген. Ке клемдегі, рі алуан трлі материалдарды жиналуы ерте кшпелілер оамыны мдени-хронологиялы, леуметтік-экономикалы, демографиалы аспектілері мен діни-фсаналы тсініктерін жаыртуа ммкіндік туызды. Осы орайда айта кететін бір жайт, зерттеушілерде аталмыш географиялы айматаы са мдениетіні жекелеген мселеріне байланысты трлі зерттеу тсілдері мен кзарастар алыптасан. алыптасан жадайда Таулы Алтайдаы кшпелілер мдениетіне атысты негізгі тжырымдамалара тоталып ткен дрыс. Кей алымдар з ебектерінде са мдениетіні жекелген аспектілеріне тоталып ткен [2, 10; 3, 270; 4, 232, жне т.б]. Бл ебектерде негізінен ескерткіштерді ашылу тарихы жайлы апарат берілген. 1970-80 жж. аралыында М.А. Деминні бірнеше маалалары мен артынша монографиялы ебегінде кне Алтай ждігерлерін зерттелуіне баа берілген еді. алым з ебегінде Алтайды кне ждігерлерін зерттелуіні ш кезені ашып крсетеді де, алашы уаытты Алтайдаы алашы археологиялы зерттеулерді басы (XVIII .); 2) XIX . басында археологиялы деректерді орлануы; 3) Капитализм дуіріндегі археология. [2, 15б.]. М.А. Демин р дуірге діл баасын беріп, Алтай археологиясына ат салысан А экспедициялары мен жергілікті лкетанушыларды ебектеріні маыздылыын атап ткен. XIX . бастап масатталан іс-шаралар ола алына басталды, соларды ішінде шотыы биік Алтайды р трлі аудандарына экспедициялар йымдастыран болатын. Сол дуірді археологтары тек ана заттай материалдарды жинап ана оймай, жиналан материалдарды белгілі бір дрежеде ортындылауа тырысты. М.А. Деминні ойынша «дворянды жне буржуазиялы ылымны методологиялы жаынан жетілмеуі Алтайдаы тайпаларды дамуы турасында аяталан толы тжырымдама жасауына кедергі келтірді». Таы бір айта кететін жайт, кеес археологиясы зіні алашы жылдарында дстрлі археология шеберінде дамыды. Бан тек ана азба жмыстарыны методикасы емес, сондай-а археологиялы деректерді талдау барысында этнографиялы, фольклорлы, антропологиялы, лингвистикалы дерек кздерін пайдалануы дйек бола алады. Тап осы ылыми дісті крнекті кеес археологтары здеріні зерттеулеріне негіз етіп алады. (С.В. Киселев, М.П. Грязнов, С.И. Руденко)

Таулы Алтайы археологиялы зерттеулері туралы ыса шолуды В.Д. Кубарев з монографияларында келтіреді [3, 270 б; 5, 282 б.]. алымны пікірінше С.И. Руденконы зерттеулерінен кейін Таулы Алтайдаы са уаытыны ескреткіштері зерттелінбей, «зіндік археологиялы апараттарды орлану кезеі» басталды. Алайда кптеген мселелерді толы шешілмеуі 1960-80 жылдары жаа археологиялы экспедициялар йымдастыруды ажет еткендігін атап теді.

Таулы Алтайдаы са мселесіні зерттелуімен етене араласан Л.С. Марсадолов болды. зіні 1985 жылы диссертациясында («Хронология курганов Алтая (VIII-IV вв. до н.э.)») б.з.б. VIII-IV асырлар аралыындаы са есткерткіштеріні зерттелуіні ш кезені атап крсетеді:

1) есткерткіштерді ашылуы мен алашы ортындылары (XVIII-XX .); 2) мдени хронологиялы кезедерге блу мен оларды абсолюттік мерзімдері (20-50-жж. XX .);

3) жекелеген орандарды абсолюттік жасын анытауда жаратылыстану ылымдарыны дістерін олдану [6, 16 б].

Ал зіні 1996 жылы монографиясында «История и итоги изучения археологических памятников VIII-IV вв. до н.э. От истоков до начала 80-х гг. XX в.» автор са ескерткіштеріні зерттелу тарихын кезедерге емес, периодтара бледі.

1) тонаушылар уаыты (б.з.д 1 мы.ж –ХХ . басына дейін);

2) археологияда орыс жерлеріні жалпы жазыла бастауы (XVIII . аяымен –ХІХ . бірінші жартысы.);

3) аартушылы кезені археологиясы (XVIII аяы менХІХ басы);

4) алашы ылыми орытындылар (ХІХ .екінші жартысы);

5) археология- Алтайдаы лкетануды блігі (ХІХ 70ж – 1916 ж. дейін);

6) алашы маманданан археологтарды зерттеулері (1920 ж. ортасы мен 1930 ж. ортасы);

7) материализм позициясына кшу мен хронологиялы жйелерді жасалуы (1930 ж екінші жартысы мен 1950 ж. бірінші жартысы.);

8) есткерткіштерді мерзімдеуде жаратылыстану ылымдарыны дістерін олдану (1950 жж.);

9) материалдарды ары арай орлануы (1950-1980 жж.);

10) ескерткіш мерзімдерін натылау (1970 ж. ортасы). [7, 100 б].

Автор р бір периода баа бере отырып, ХХ асырды 80 ж. жасалып шыан Таулы Алтайдаы ерте кшпелілерді мдени даму концепцисы турасындаы ебектерге де тарихнамалы талдау жасайды.

Л.С. Марсадоловты жасаан периодизациясыны критерияларында, біраз жаылыстар бар, автор онысын зі де сезінгендей, 8, 9, 10 периодтарды 7 периодты блімі етіп кіргізуді сынады.

Алтайдаы са есткерткіштерін зерттеуге зіндік лес осандар санатына Ю.Ф. Кирюшин мен А.А. Тишкинді атауа болады. здеріні монографияларында здері блген 3 кезеге сипаттамам беріп ана оймай, 30-80 жж. ртрлі алымдар жасаан тарихи-мдени тжырымдамалара анализ жасады. М.П. Грязнов пен В.А. Могильниковты кне Алтай мраларын зерттеудегі ебектері баалай келе, ол алымдарды мдени-хронологиялы трысынан жасаан ебектерін жоа шыарады [4, 26 б].

ос автор здеріні баса ебектерінде б.з.д. ІХ–ІІ . аралыын амтитын са уаытысыны зерттелуіні 3 кезеін крсетеді.

1) Революцияа дейінгі кезе (XVII-ХХ басы);

2) Кеестік кезе (ХХ . 20-80жж.);

3) азіргі кезе (1980 ж ортасынан бгінгі кнге дейін) [4,26-27 б].

Аталмыш р кезе наты тарихи былыстара тнып тр. алымдар са археологиясыны терминология мен приодизация мселесін айта арастырады. ос авторды пікірлерінше са археологиясын зерттеуде оныстарды материалдарын кптеп тартуды жн креді.

Тарау бойынша оймызды ортындылай келе, Таулы Алтайдаы са мдениетін зерттеуде біраз алымдар кп тер тккендігін атап туге болады. Кей алымдар (Л.С. Марсадолов, А.А. Тишкин) тарихи концепциялара тарихнамалы талдау жасап, са археологиясыны алдаы соны зерттелуіне жаа ты серпіліс берді.