Аза Алтайындаы Берел орымы 1 страница

азастан Республикасы Білім жне ылым министірлігі .Х. Марлан атындаы Археология институтыны халыаралы экспедициясыны Геокриологиялы тобы 1998 жылы Шыыс азастан облысы Катонараай ауданы Берел ауылына таяу орналасан ерте темір дуіріні орандарына арнаулы зерттеулер жргізді. Ал 1999 жылы «аза Алтайы» термині ылыми айналыма археолог, алым Зайнолла Самашевті сынысымен енгізілді [58, 15 б]. Зерттеу барысында Берел обалары орналасан алапта табии олайлы мезгілде жне ауаны жылды межеден жоары орташа температурасы жадайында 0,5-2,5 м тередікте майда топыраты жер абатында тек маусымды тоны алыптасатыны аныталды.

Біра майда топырасыз толытырмалары болмайтын жайдайларда алыптасан кесек тас шоырларындаы термикалы ахуалдарда крт айырмашылытар бар. Осындай кеуекті ортада табии суытыты жиынтытап жне ауыспалы-маусымды то шобалдарын алыптастыруа сер ететін конвективті-кондуктивті жылу алмасу жреді. Оан Берел обалары маындаы тауды солтстік беткейіндегі ылан жапыраты ормандаы мк басан кесек тас шоырларындаы кп жылды тоны алыптасуы длел.

Берелдегі оба асты, немесе “мгі оба тодары” деген атпен белгілі то шомбалдарыны алыптасуы жне саталуы осы іспеттес жолдармен жзеге асырылады.

Берелде зерттелген № 11-ші обаны астында абірді ттастай амтыан, аумаы 3 м-ге дейін жететін то абаты алыптасан. Берел обалары орналасан алапта тоны неше алуан (маусымды, мгілік, ауыспалы-маусымды) тріні алыптасуы мен саталуыны арнаулы лгілері (моделі) есептеліп жасалды. Зерттеулерге араанда абір астында тоны алыптасуы обаны жер сті тас йіндісіні ауматылыымен алыдыына байланысты.

То абатында адам мен жануарларды алдытары, органикалы материалдардан жасалан заттар жасы саталан. Молада 35-40 жастар шамасындаы ер адам мен одан егделеу йел жерленген. Екеуі де осы ірде млшермен 2 400 жыл брын мір срген халытарды е мртебелі кісілері болан. Ер адамны ос брымдап рген шашы мен мрты, сондай-а асыл тастармен жне алтынмен шекейленген былары тоныны жрнатары саталан. айтыс болан патшаны о дниелік жанына арнап осып кмген 13 жирен аттарыны мрдесі тоны астында бкіл бзел-шекейлерімен саталан. Табылан олжаларды саталуы са тайпаларыны материалды жне рухани мдениетіні бір атар аспектілерін, атап айтанда жерлеу рыптарыны ерекшеліктерін, кшпелілерді діни-мифологиялы тсініктерін жаырту жне Алтайды ежелгі кшпелілер мдениетіні дамуыны хронологиялы аясын айындау сияты жалпы мселелерді шешуге ке ммкіндіктер туызып отыр.

То басан обадан пелеогенетика мселелерін жне кне генетикалы кодты (ДНК) кейінгі рпатара ауысуыны табиатын зетттеуге ммкіндік беретін материалдар алынды.

лкен Берел ораны. аза Алтайы Берел жазыындаы е ірі орана 1865 жылы академик, ол кездегі Барнаул айматы училищесіні оытушысы В.В.Радлов азба жмыстарын жргізді. 1866 жылы ескерткішті орналасан жері, жерлеу барысы жнінде ысаша мліметтен тратын есеп жары крді. 1928 жылы В.В.Радловты бл есебін толытырып, Сібір ескерткіштерімен салыстырып жазан А.Захаровты ебегінен со Берел материалдары зерттеушілерді ызытыра тседі.

ХХ асырды 30-шы жылдары Берел материалдарымен Пазыры орандарын зерттеуші М.П.Грязнов айнылысады. 1959 жылы С.И.Руденконы йымдастыруымен лкен Берел оранын зерттеуді жаластыру масатында археологиялы экспедиция рылады. 1865, 1959 жж. жмыстар барысында лкен Берел ораны толы зерттеледі.

Берел орымы екі лкен блікке жататын трт обалар тобынан жне тізбектерінен трады. Оны негізін СБ-ОШ баытында созылан бірнеше аз-атар орналасан обалар райды. Е ірі тізбекте трпаты «ладья» немесе стінен араанда эллипс тріздес обалар болса, ал баса тізбектегілер дп-дгелек келген. рбір тізбекте доминат оба болады. Бдан туындайтын ой – рбір тізбек ммкін осы кеістікте бірін-бірі алмастырып билік жргізген кшпелілер династияларыны семдері, оларды андас туыстары жне оамны бекзадалары жерленуі ммкін.

Обаны жер сті рылымдарыны клемі, крді тередігі мен ішіндегі рамдас бліктеріні крделілігі, жерленген адаммен ойылан мліктерді, таы басаларды, мысалы, аттарды саны мен заттарды баалылыы сияты белгілеріне арай отырып патшалы оба, билеуші улетті кілдері, кшпелі оам асйектері, олбасшы-батырлара арналан, т.б. жерлеу орындары ерекшеленіп блініп шыады [111, 110-117 б]. азір осындай талдау жйесін негізге ала отырып топтаумен срыптау жмыстарын атарып жатыр.

Осы орайда айта кететін бір жйт ылыми айналымда «патшалы орым» деген терминді олдануды артында лкен жауапкершілікті бар екендігін де естен шыармау керек. Мысалы, патшалы обаны болуы – ол мемлекеттілікті жне содан туындайтын жадайларды белгісі, одан рі арай бл мселені тередетіп рбіте беруге болады.

Ежелгі кшпелілер з ксемдерін жерлеуде аза Алтайыны табиаты ажап бл ірді тегіннен тадамаан. Обалар орналасан жазы жан-жаынан алы орманмен кмкерілген, биік таулармен оршалып, зге жерлерден лдеайда асатап тр. Байырыларды мифологиялы тсініктері бойынша таулара те ерекше мн-маына блген, себебі оны шынар басын Тірі мекендеген, жоары лемге ата-бабалар рухы аттанып отыран. Обаны мифологиялы санадаы жоары жне тменгі лемдерді жаластырып днекерлейтін тау мен тау зені жаасында орналасуыны философиялы мні те тереде жатыр. Жазы жне жерлеу рылысы – оба ибадатхана рлін атаран. Жазы территориясы кейінгі кшпелілер шін де киелі болып ала берген: осы жерде ортаасырларды да обалары орналасан [37, 14-15 б].

Берел орымы жан-жаын биік тау оршаан тегіс жне шаын алапта орналасан. Бтырма зеніні жазыы, оан ятын А Берел (Абла), Бланты тау зендерімен шектеледі. Ал шыысы мен батыс жаынан етегін аралас орман (а айы, кк терек, бал араай, араай, шырша) мен шабынды шп басан таулармен тйыталан. Обалар ораласан жазыта бір кездері осы ааштарды скен іздері байалады.

Зерттеу барысында Берел обалары орналасан алапта табии олайлы мезгілде жне ауаны жылды межеден жоары орташа температурасы жадайында 0,5-2,5 м тередікте майда топыраты жер абатында тек маусымды тоны алыптасатыны аныталды.

Берелдегі оба асты, немесе «мгі оба тодары» деген атпен белгілі то шомбалдарыны алыптасуы жне саталуы осы іспеттес жолдармен жзеге асырылады.

Бгінгі кнге дейінгі Берелде азылан обаларды ішіндегі е кп ылыми информация бергені жне лі де болса жан жаты зерттеліп жатаны №11 нысана боландытан, біз кейбір зекті ылыми мселелерді талдап, талылау барысында оан кбірек кіл блеміз. Басаларыны материалдарын керегінше пайдаланамыз.

Тпкілікті масат – Орталы Азия кеісігіндегі маызды айматарды бірі саналатын Алтай тау жйесінде ерте темір дуіріні р тарихи кезедерінде етек алан тарихи-мдени дірістерді, алыптасан мдени кешендерді табиатын сабатасты трыдан зерттеп, зерделеу. Ол шін тарихи дереккздерді сан-алуан трлерін ммкіндігінше пайдалану керектігі де тсінікті.

Бізді заманымыза дейін мір срген кшпелі жне баташы халытарды дниетанымыны, болмысыны, жалпы мдени кешеніні негізгі компоненттеріні бірі жерлеу рсімі боландытан, алдымен соан тоталып туіміз керек. йткені, оларды кшпелі (ммкін жартылай отырышы) оамыны саяси-экономикалы даму дегейіні аншама биік сатыа ктерілгені, леуметтік жіктерге бліну процесіні аншама тередегенін айындауды зін былай ойанда, ылымдаы археологиялы мдениеттерді, тарихи-мдени ттастытар, этно-мдени былыстар мен арым-атынастарды зерттеуде жерлеу рсімін, обаларды табии кеістікте орналасуын, рылымы мен архитектурасын талдау, т.б. шешуші роль атаратыны белгілі.

Обаларды жер сті рылымы. Берел тектес элитарлы ескерткіштердегі обаларды сырты жне ішкі рылымдарыны конструкциялы жне архитектуралы ерекшеліктерін жан-жаты талдау – оларда то алыптасу мехнизмін анытап зерттеу, этномдени дірістер жне діни-рыпты былыстарды басын ашу сияты кптеген мселелерді шешу ажеттігінен туындайды. Бл обаларды алануыны жалпы принциптері бірдей боланымен, рбір нысана зіндік техникалы ерекшеліктерімен сипатталады. ірді ландшафты ерекшеліктеріне байланысты Берелдегі тас орандарды конструкциясы мен жалпы лпеті табии деформацияа аз шыраан, кп шашылмаан. Блінуді негізгі себебі – ерте замандаы тонаушылар мен кейінгі антропогендік жне техногендік серлерде жатыр.

Сонымен, №11 нысана ш брышты болып келген террасаны солтстік-батыс жаында, клемі жаынан орымдаы е лкен жне обалар тізбегіні біреуіні басынан 300 метрдей солтстікке арай жекелеу, біра кейін алыптасан обалар тізбегінен ауытымай бір баытта тзу орналасан. Бл обаны кшпелілер оамыны жаа улетіні бас кілі жерленген жаа асиетті кеістікті айындайтын нысана ретінде арап, оны басаларынан алшатау орналасуын, келешекте жерленетін оны жаын тумаларына орын баыштап ою идеясынан туындауы ммкін деген болжам жасауа болады.

оранны диаметрі 31,4 х 28,6 м, азіргі саталан биіктігі 2 метрден астам. Біра, ондаан тоннаа жететін тас конструкция екі мы жылдан астам уаатта біраз шгетінін ескерсек, оны биіктігі 3-4 м, тіпті одан да жоары болуы ажап емес. Оны батыс жне шыыс жатарында осымша тас рылымдар, йінділер жне тас жолатар орналасан, олар бкіл кешеніні кп сатылы жерлеу рсімін ткізу барысында пайдаланатын рыпты рамдас бліктері болып есептеледі.

Оба отстік батыстан солтстік-шыыса арай созыла жайасан, ал оны абрисы, стінен араанда эллипске (немесе, с жмыртасынына) сас. Біра архитектуралы зерттеу кезіндегі кіл аударанымыз оны пошымы он жеті тзу жне ыса жолатардан рылан кпбрышты геометриялы фигура болып шыты. Бл жадайды ртрлі тсініктемесі бар: оба деген лілерді йі, сондытан кейбір формалары ежелден келе жатан кпбрышты ааш йлерге (сіресе, аашы мол Алтай ірін алса) еліктеуден туындауы ммкін, ал таза технологиялы трыдан алып арайтын болса кез-келген шебер кптеген тзу элементтер жиынтыынан трады. Сондай-а, обаны сырты оршауы, фундаменті сияты крделі рылымды тауды те кесек тастарынан тп-тзу етіп алауды ммкін еместігінен де болуы ммкін. алай боланда да бл оршау бкіл рылысты тірегі болып саналады, оны негізгі функциясы (сырты бекіту оршауымен бірге) жер сті конструкциясын блініп шашырауа жол бермей стап тру.

Енді, обаны салу жне ктеру кезедеріне тоталайы.

Алдымен жерлеу орынын тадап анытау рсімін абыздар ткізуі ммкін. Бл жер шын мнісінде зираттаы е бір ыайлы ерекше орын. Егер, е лкен №1 оба ш брышты платформаны наыз шінде жекелене орналасса, №11-ші оран тау етегіне жаын орналасан, біра кн батарда жанындаы Кемпіртауды клекесі екеуіне де бір стте диагональ бойынша тсіп, кнні соы нры екеуін де де бірге жабады. Абыздар осы жадайды да байап ескеруі ммкін. Біра, мнда ерекше астрономиялы баылаулармен байланыстыратын баса ештее жо сияты.

Сосын адамны лауазымына сай тиісті кр азылады, айналасы шыан сары топырапен жне басада дістермен тегістеледі, себебі, бл жер тауды бктері боландытан иаштау; обаны бір шеті мен екінші басыны арасындаы екіш тікбрышыны біраз айырмашылыы боландытан жне де азіргі таза-таыр болып тран дала ертеде ойлы-шырлы орманны орыны болана сайды.

Ендігі кезекте осы крді айналасындаы тегістелген, семиотикалы статусы згерген асиетті алады, жоарыда айтылан эллипс трізді шарбапен оршайды. оршау аса клемді, зынды-текшелі тас блоктардан, ал оны уыстары са немесе малта тастармен мытап алап бекітіледі. оршауды ішкі жаынан клемді тегіс плиталарды тігінен орнатады. Оларды да зіндік функциясы бар. Осы жерде айта кетейік, Берелді кейбір орандарында осындай тігінен ойылан плиталар стігі жатан жылжыан панцирлы малта тастарды ысымына шыдамай сыртына арай жантайып кеткен, сол себептен стінен араанда глді жапыраы сияты болып крінеді.

Сонымен, жоарыда аталандай осы тізбектегі барлы орандарды баса тізбектегілерден млдем ерекше сопаша болып келеді. Оан баса №10, 9, 8, 4 обалар жатады. Оны себебін архитектор мамандар тере сайды бойлай соатын желді баытына сйкес оларды дейі осындай аэродинамикалы формада салан дейді [112, 30 б]. Шын мнісінде жерлеу камерасыны негізінен батыстан шыыса арай созыла азылуына байланысты (адамдарды жерлеу рсіміне сйкес) туындаан жаа династия кілдеріні дстрге енгізген згерісі болуы ммкін деп аран дрыс сияты.

Соы шара, логикалы жйе бойынша аса крделі кп сатыдан тратын адамды жерлеу рсімі. Біра, оан біз кейінірек тотаймыз, себебі, бл жерде гіме обаны рылымы туралы.

Адам жерленгеннен кейін статусы крт згерген асиетті абірді дл жабылан стінен кбінесе жарты сфера немесе кмбез трізді (сопаша да болуы ммкін), биіктігі бір метр шамасында рылым жасалынады. Бл пазыры мдениетіндегі тек бекзадаларды тас обаларына тн аса маызды элемент. Зерттеушілер осыан брын кп мн бере бермеген. Осы элементті тбінде ерте сатарды «патшалы» орандарыны, кбінде жер стіне орналасатын, жерлеу камерасыны одан кейінгі трансформациясы жатуы бден ммкін.

Инженерлік трыдан алса бны е негізгі прагматикалы функциясы (кейбір мамандарды айтуынша) – жерлеу камерасыны стіндегі ауыр тас конструкцияны тмен латпай стап труа себебін тигізетіндігі.

Келесі адам – осы кмбеден бастап шетке арай радиалды трде, жоарыда аталан моланы сыртындаы оршауды ішін тастармен толтыру. Ол ішке арай иашталып ойылан кесек тастардан бір абат етіп аланатын платформа. Жол-жнекей таы бір ескерте кететін жйт, осы рылыс дегейінде салынатын ерте са обаларына тн дромостар (Шілікті, Майемер, Желдізек, Бесоба т.б.), немесе сарматтардаыдай (Дікілтас, Меретсай, Тбежік) оны имитациясы, пазыры мдениетіні тас орандарында болмайды.

Бкіл оранны жер сті конструкциясыны негізі, барлы рылымны салмаы мен формасын стап тратын да осы платформа, сондытан да оны тастарыны сырттан ішке арай иаш ойылуыны да мні осында.Оны дегейі біралыпты болады, себебі обаны келесі тас абаттары осы платформаны стінен ортадан шетке арай балыты абыршаы сияты принципте алана береді. рылым біраз биіктікке жеткенде жарты сфера пошымына зінен-зі келе бастайды. р абаттарды алыдыы шамамен 50-60 см, ал саны жерленген адамны статусына арай ртрлі болады. Тас абаттарды бекітіп стап труды амалы осы, ешандай байланыстырушы баса материалдарды мнда пайдаланбайды. Е стігі абаттары аздап кішілеу тастардан салынады да, е соында бкіл конструкция зеннен келген са малта тастармен жабылады. Топыратан салынатын лкен обалардай бларды сті шыммен жабылмайды, себебі ондай жадайда жерлеу камерасында то алыптаспайды.

Жоарыда аталандай Берел обаларыны екінші тобы жер сті рылымдары те ыпты жасалан дгелек трізді етіп жасаландары. Бларды сіресе, сырты оршауы те ірі тас блоктардан биік жне бірнеше катар жасалынып, тегеурінді ысым мен салматы стап трады. Олар некропольды шыыс жаына орналасан, е кзге тсетіндері №16, 18. Оларды рылымдары баса тізбектердегі сияты те крделі, бірнеше абаттардан трады да, е стінде малта тастармен жабылады.

Осы екі обаны жер сті рылымдарыны басалардан ерекше бір орта элементі ол жерлеу камерасыны айналасынан биіктігі бір метрдей шамалас дгелек оршауды алануы. Осы оршауды ішінде, сіресе, №18-ші обаны жерлеу камерасыны стіндегі жоарыда аталан «кірпікшешен» трізді мбез – архитектуралы бірегей былыс, сондытан оны функциясы мен шыу себептерін лі де болса зерттеу ажет. Осындай элемент №16-шы обада да болан болуы керек, біра кейінгі тонаушыларды рекетінен ол млдем бзылып кеткен сияты.

Осы екі топ обаларды арасында уаыты жаынан жне этникалы атрибуциялау трысынан алып араанда аса кп айырмашылы жо сияты. Конструкциялы жне этнографиялы ауытулар да баршылы, ал оларды зірше династиялы (улеттік) ерекшеліктермен тсіндіруге болады.

Диаметрлері те шаын бірнеше азылан обаларды жер сті рылымдары арапайымдау жне оларда бірнеше тас абаттары жо.

Таза техникалы трыдан алып араанда е соы шаралар, салып болан обаны айналасында р трлі рбанды орындарды, сіресе, тас жолатарды орналастыру. Соларды ішіндегі ерекше кіл аударатын элемент – обаны батыс жне шыыс жатарынан доалау болып азылан жн емалта жне майдаланан тастар толтырылан екі ор. Бл компоненттер Еуразия кеістігіндегі барлы элитарлы обалара тн былыс [113, 125 б], біра трлері мен клемі жаынан згешеліктері болады.

Берел орымыны № 11 обасынан 1998-1999 жылдары табылан скиф-сібір а стилі деп аталатын ежелгі кшпелілер неріне тн ерекше мнерде орындалан жоары сапалы ат бзелдеріне атысты кркем бйымдар мен баса да ндылытарды арасында лемге танымал болды. Сол жылы ылым Академиясыны Жарафия Институтынан зертхана мегерушісі Э.В. Северский арылы бір то зерттеушіні шаыртып, оан осы оранны астындаы температураны андай екенін тексерткен. Июль айында жерлеу камерасыны ішінде екі метрдей тередікте ноль градус температураны боланы зерттеушілерге біраз міт туызандай болды.

«Мнда ерекше бірдеені жатанын, рине, сездім, бірата лемге йгілі болатын ндылытарды ашылып, елімізді ылымындаы аса крнекті жарын беттеріні ашылатындыы туралы дл сол стте ойлауа мршам келмепеді» – деп З. Самашев зіні Берел атты монографиясында айтады [37, 8б].

Берел жазыыны ежелгі трындары з билеушілеріне арнап трызан орасан зор абірлерде блкім мармдарды денелерін шірітпей за уаыта сатама болан болса керек. Олар мйітті бальзамдауды пия дістерін білген, ал оларды тас рылыстарды трызу тжірибесі обаны жерлеу камерасында маусымды то абатыны алыптасу ммкіндігін есептей білген деген де болжам бар, себебі, табии то детте 2500-2700 м биіктіктерден бастап алыптасады, ал Берел теіз дегейінен 1120м ана биіктікте орналасан. Бл масата жету шін жерлеу рпына байланысты атарылар шараны брі ата регламентке баынан, мармды о дниеге аттандыру тек жылды белгілі бір мерзімінде ана іске асан деген болжам бар. Дегенмен, кектегі, А Алаха, Моол Алтайындаы Олон Гуурийн гол орымдарында жерленген адамдарды ішінде ысы тон кигендер [37, 16 б], ал Турфан мен Таримдегілерде то млдем жо, соан араанда бл адамдарды жерленген мерзімін анатайтын баса да длелдер керек. алай боланда да ысты аарлы суы мезгілінде айтыс болган адамдарды Алтай ірінде тоды опарып жерлеу ммкін емес, ол белгілі аида. Сондытан да ыста айтыс болан адамны мрдесін жазды басына дейін, яни кк шыып жер жылынана дейін сатау амына байланысты бл халытар мумиялау дісін ойлап тауып, оны арнаулы бір жерде уаытша стаан деген болжамны жаны бар.