Аза Алтайындаы Берел орымы 2 страница
То абатында адам мен жануарларды алдытары, органикалы материалдардан жасалан заттар жасы саталан. Молада 35-40 жастар шамасындаы ер адам мен одан егделеу йел жерленген. Екеуі де осы ірде млшермен 2 400 жыл брын мір срген халытарды е мртебелі кісілері болан. Ер адам мен йел; жер стінен трт метр тередіктегі ке клемді абірді тбіне орнатылан има-таан ішіне орналастырылан кп асырлы самырсын аашынан ойылан астау-табыт ішіне, бастарын кншыыс жаа аратып, ер адамды шаласынан, йелді аяын бгіп жатызан. Ер адамны ос брымдап рген шашы мен мрты, сондай-а асыл тастармен жне алтынмен шекейленген былары тоныны жрнатары саталан. айтыс болан патшаны о дниелік жанына арнап осып кмген 13 жирен аттарыны мрдесі тоны астында бкіл бзел-шекейлерімен саталан.има-таан стін бір-біріне тыыз июластырып ойан сырытармен, бірнеше абат айытозбен жне соны арасын толтыран арта жоыша бтасымен (Dazifora fruticoza) жапан. Ботаник мамандар бл сімдікті де іріп-шіруге арсы олданатын ерекше асиеті бар дейді. има-таанны солтстік жаында екі абат етіп ойылан он ш атты аалары да осындай айытоз абытармен бірге жабылан.
абірдегі има-таан, оны ішіндегі ааш саркофагтан баса осыларды барлыын стінен жауып тратын ааш конструкция болан сияты, біра, кінішке орай тонаушылар оны тгелімен бзып жан-жаа латырып тастаандытан натылы кейпін алпына келтіру мселесі де зірше з шешімін таппай отыр.
Астау-табытты бетін самырсыннан ашаан апапен жапан, оны мытылыын арттыру шін арнайы бір оспамен, болжам бойынша, жылыны майымен анытыран.
Табыт апаыны брыштарын жа алтынмен аптаан оладан йылан тртиял-ажайып самрытарды (олар грифон емес) орнатан; екеуі шуа анаттанан, баса екеуі онуа ыайланан сттерде бейнеленген. Бл, рине, кездейсо емес. Кне діни сенімдерде с адамны ккке шан жаныны зі немесе символы, ол шып кетіп, мйіт жатан жерге анда-санда айта оралады. Баса мифологиялы жйе бойынша самры стар дниені трт брышыны оранышы, сашысы жне тірегі немесе трт брышты дниеде, жер мен ккте не болып жатанын патшаа жеткізіп отыратын жаршы болып есептеледі. Бл стар кк тірімен байланыстыратын медиативтік функцияларды атаратын жануарлар санына кіреді.
Ер адамны басы ааштан жасалан арнаулы жастыта жатты. Берел материалдарын срыптауа ат салысып жрген генетика саласыны алымдарыны болжауына сенсек, йелді денесі ер адама араанда ертерек (бір болжамдарда, керісінше кейінірек) ойылана сайды. Шынында да ааш табыт алашында бір адама арналып ойылан, ол айын.
Ааш табытты ішіндегі патша мен йел адамні мрделері толы тонауа шыраан, киімдеріні брін сыпырып алан, тек сйектері ана анатомиялы пошымын сатап алан.
Ал, баса тізбектегі обаларды ішкі рылымдарына келетін болса, оларда біраз айырмашылытар бар. Мысалы, №16-шы обада адам мен екі абаттап ойылан бірнеше жылы малыны ортасына тастан ала немесе тасалау абырасы аланан. Дл осыан сас ала №18-ші обада татаймен жасалана сайды, біраол бірнеше рет тоналандытан жерлеу рсімі мен рылымдарын толы алпына келтіру иын.
Ерекше рылым мен жерлеу рсімі №36-шы обада тіркеліп отыр. Онда адам жерленген има таан мен ааш табытты (алдытарына араанда сті, кейбір пазыры обаларындаыдай кілеммен жабылан трізді) сыртынан текшетас оршаумен (циста трізді) аланан да оны сті клемді текше жне сопа, салмаы ондаан, тіпті жздеген килограм тас блоктармен зынынан жне клденеінен аса мият аланып жабылан. Біра, осы шаралар да тонаушылардан тармапты, олар крді бйірінен тура адам жататын тсынан тесіп кіргенде тк алтырмай барлы заттарын алып мйітті латырып кеткен. Адаммен бірге кмілетін тиесілі жылы малы да ерекше трде, тас оршауды ту сыртында, крді абырасы мен тас оршауды арасына аятарын бауырына бгіп, басын тас тсеммен біраз жоары ктеріп ойан да, стін тгел кесек тастармен тыыздап бітеп тастаан.
Біра, осыан сас діс баса тізбектегі №9-шы обада тіркелген. Онда бірге жерленген бес ат жатан крді солтстік-батыс блігіоларды стінен бірнеше абат тас плиталармен апталан. Бл обадаы таы бір маызды ст, олаттарды ая жаына баан (стела) тасты тігінен ойылуы. Блкім, бл ат байлайтын кіндік азы идеясымен йлесіп жатан ыма сйкес жасалан шара болуы да ммкін.
Табылан олжаларды саталуы са тайпаларыны материалды жне рухани мдениетіні бір атар аспектілерін, атап айтанда жерлеу рыптарыны ерекшеліктерін, кшпелілерді діни-мифологиялы тсініктерін жаырту жне Алтайды ежелгі кшпелілер мдениетіні дамуыны хронологиялы аясын айындау сияты жалпы мселелерді шешуге ке ммкіндіктер туызып отыр.
То басан обадан пелеогенетика мселелерін жне кне генетикалы кодты (ДНК) кейінгі рпатара ауысуыны табиатын зеттеуге ммкіндік беретін материалдар алынды [59, 27 б]. Он жылдам аса уаытты ішінде Берел орымдарынан біраз нды антропологиялы материалдар жинаталып алды, біра медициналы-биологиялы жне молекулярлы-генетикалы (мтДНК) зерттеулерді тбегейлі ортындыларын шыару лі алда [37, 25 б].
Патшаны сйектері жасы саталан, ал йел адамны бас сйегі кейін антропологиялы алпына келтіруге де жарамсыз болып шыты. Патшаны шашы деп жорамалдап жргеніміз, бір жаынан бірнеше рілген брымдары бар, біра малды ылы мен баса органикалы материалдар жне ара тсті минерал осып бекітілген жасанды крделі бас киім – парикке де сайды. Баса трыдан араса кісіні шашы ыса кесілгенге де сайды, біра желке тсында кішігірім айдар алдырылан, оан жылы ылынан рілген брым ширатыла жаланан. Дегенмен, бл затты аны-аныына лі жете ойамыз жо.
Бас сйегіні тбе тсындаы аяталмай алан трепанация іздері туралы зірше екі трлі тсіндірмесі бар: бл не бальзамдау кезіндегі лікті мыйын алу шін жасалан, біра аяталмай алан дстрлі айла-шара, не болмаса рыс кезінде алан атты соыдан болан жарааттан сйек сынытары мен йыан аннан тазартпа ниетпен жасалан, патшаны операция кезінде айтыс болуына байланысты тотатылан медициналы кмек рекеті болуы да ммкін. Екінші болжам шындыа жаындау сияты. абырасы мен омырта сйектерінде тіршілігіні р кезедерінде шор болып біткен кптеген сыны орындары байалады.
Мйітті денесінде бальзамдау немесе баса да айла-шарыларды іздеріні бар-жоын зерттеп шыу алаш рет жзеге асты. Ер адамны бас сйегіндегі трепанациялау ойыы осы секілді амал-шараны айын крінісі. Осыларды бір длелі – е радамны сйегінде ткір пышаты іздері кптеп саталынып алан. Ол адамны жасын антропологтар мен генетиктер 30-35, рі кеткенде 40 жас аралыы деп анытаан. Сол заман шін бл аз жасемес.
Мармны антропологиялы типі – аны монголоидты белгілері бар аралас еуропеоидты трге жататынын палеогенетикалы зерттеулер де жне Ресей ылым академиясыны Н.Н. Миклухо-Маклай атындаы антропология жне этнология Институтыны маманыны бас сйек негізінде жасаан алпына келтіруінен де кругеболады.
Сз жо, бл адам тірісінде тайпалы ода немесе ертеде рылан мемлекетті басаран ксемге лайы те ержрек, тжірибелі жауынгер жне айраткер болан.
Берелдегі бір обада (№9) ежелгі кшпелілерді асйегіні табытыны асына жерленген йел адамны жілігі кесіліп ашылан трде жатты. Мны адамны жілігін майдан тазартып алу шін жасалан медициналы рекет пен немесе рсімдік шараны салдары болу ммкіндігін де жоа шыара алмай, зірше екі ойлы болып, ртрлі болжам жасап отырмыз [37, 26 б].
Жалпы антропологиялы материалдара келетін болса, ткен он жылдам астам уаыт ішінде Берел обаларынан нды информация жиналды, оларды біразын мамандар зерттеу стінде. Мысалы, №11 обадаы ксемні кзі тірісіндегі кейбір сыраттарыны белгілері табылды. Ол адамны денесіндегі паразиттер (тоышарлар) фаунасын зерттегенде оларды кптегентрлері (Ancylostoma duodenale, Trichocephalus trichiurus, Strongyloides stercoralis, Enterobius vermicularis, Ascaris lumbricoides) аныталды[114, 49-51 б].
лкен Берел ораны. аза Алтайы Берел жазыындаы е ірі орана 1865 жылы академик, ол кездегі Барнаул айматы училищесіні оытушысы В.В. Радлов азба жмыстарын жргізді. 1866 жылы ескерткішті орналасан жері, жерлеу барысы жнінде ысаша мліметтен тратын есеп жары крді. 1928 жылы В.В. Радловты бл есебін толытырып Сібір ескерткіштерімен салыстырып жазан А. Захаровты ебегінен со Берел материалдары зерттеушілерді ызытыра тседі.
ХХ асырды 30-шы жылдары Берел материалдарымен Пазыры орандарын зерттеуші М.П. Грязнов айнылысады. 1959 жылы С.И. Руденконы йымдастыруымен лкен Берел оранын зерттеуді жаластыру масатында археологиялы экспедиция рылады. 1865 жне 1959 жж. жмыстар барысында лкен Берел ораны толы зерттеледі [31, 227 б].
Аталан ескерткіш теіз дегейінен 1120 м биіктікте, Берел жазыыны шінші террасасында орналасан. Таулы Алтайды баса да ескерткіштері сияты сырты тас абатыны алануынан ішіндегі заттарды ойылан кейпінде сатап алан жасанды то абаты пайда болан.
Бл оран осы орымдаы е ірі рылыс. Тас абатыны биіктігі 5 м, диаметрі 30 м. Тас абаттарыны арасынан темір ауыздыты жне темір зегілі ат сйегі табылан. абір шры 7 м, солтстік блігі 5,5-5,7 м тередікте. абір шырында араайлы ааш бренерден жасалан има. Шыр абыралары брыштарына тегіс, биік тастардан тіреулер ойылан. Тіреулерді сті айы абыымен жабылан. Жерлеу камерасында диаметрі 1 м ттас араайды гіп жасаан саркофаг-астау. Саркофаг сырты алы айы абыымен жабылан. Ал оны апаына оладан жасалан фантастикалы старды бейнесіндегі трт шеге аылан. Астау жанында жерленген адамны сйектері жатты. абір шырыны солтстік блігінде жерленген жылылар сйектері орын алан. Аттарды саны – 16, трт атара трт аттан жатызылан, барлыыны басы шыыса аратылан. Алашы екі атара ойылан аттардан темір ауыздытар табылан. Бл сегіз ат ааштан жасалып, алтын пластиналармен апталан шекейлермен жабуланан. Аттарды стінде ертоымдарды алдытары саталан. Аттарды стіне айы абыыны алы абаты жабылан [60, 230 б].
Жерленген жылыларды жанынан кптеген алтын жне айы абыынан жасалан шекейлер табылан. Олар сол аймата кездесетін адар (тау ешкі, мысы тымдастар, архар, бы) жне оюлармен кркемделген. Зерттеушілер Берел ескерткішін Пазыры мдениетіне жатызу зады деген шешімге келді.
№ 11 оба. Берелдегі негізгі зерттеулерді нысаны болан лкен обада (диаметрі 30 м астам, бастапы биіктігі 2 м асады) жоары леуметтік мртебеге ие кісі жерленген. Ол жоары жікті кшпелілер оамыны асйектеріні кілі екені кмнсіз, блкім патшасы да болуы ммкін. азылан оба аса крделі архитектуралы рылыс, оны рбір рылымды элементіні зінше атаратын ата белгіленген функциясы болан. Обаны алып йіндісі тастарды жай-ншейін ретсіз латыра салан жиындысы емес, керісінше р трлі клемдегі арнайы талданып алынан тата, домала жне малта тастардан жйелі трде аланан бірнеше абаттардан трады. Жерлеу рылысыны жер сті блігін ана трызу шін де ыруар кш жмсаланы сзсіз. Оны клеміні осыншама лкендігі мармны леуметтік мртебелігін крсетсе, енді бір ырынан оны тайпаластары мен ол астындаы халыны саныны анша екенін де болжауа болады. Сонымен бірге элитарлы обаларды рылысы ауымдастытаы иерахия мен леуметтік йымшылдыты жоары дрежелі крсеткішіні длелі болып та табылады. Оба рылысына ажетті млшердегі тастарды зен аарыны биік жарабаты жне тіректегі тау жоталарыны тік беткейлерінен тасымалдап жеткізу шін де орасан зор ебек жмсаланы белгілі [61, 168 б].
Оба йіндісіні тааны ірі жне жалпа тастардан тиянаты тселіп жасалан, етегі ірі тата тастармен дгелек оршау етіп тігінен аланан; оны тек практикалы функциясы ана емес, ерекше семантикалы мні де болан. Оба – мифологиялы санада арышты, яни оршаан кеістікті мбебап моделіні баламасы [61, 88 б].
Оба астындаы абірді сті брене-сырытармен жабылан, ал крді тбіне алы да жалпа етіп самырсыннан шабылан татайларды бастарын зара июластыра отырып ш атар етіліп зынша тік тртбрышты има таан орнатылан. Крді о жаындаы орынды иеленген има таанны клемі 3,43х1,85х1,26 м. Дендрохронологтарды тжырымы бойынша осында пайдаланылан бренелер мен татайларды кейбірі ертеректе алдын-ала дайындалан, ал кейбірі жерлеуге дейін трмыста за уаыт пайдаланылан. има таанны ішіне жасыл алевролит тастар тселіп, оны стіне астау табыт ойылан. Ол кп жылды жуан самырсыннан ттас кйінде ойылып жасалан, стігі жаы мият тегістеліп делген. Астау табытты трт брышында оны абірге ктеріп тсіруге оай болу шін ла тталар ойылып жасалан, беті апапен жабылан. апаты трт брышында олдан йылып, сыртына алтын жалатылан трт сты мсіндері орнатылан. Олар символикалы трде мармны руаын ораушы періштелер ызметін атарады деген наныма сйкестендірілген [62, 223 б].
Астау табыта жасы шамамен 35-40 жастардаы ер адам ойылан, кейінірек оны жанына йел жерленген. Антропологтарды алашы тжырымы бойынша йелді жасы ер адама араанда біршама егделеу. Мйіттерді басына ааш жасты жасталан. Ксемні рген снді ос брымды шашы жасы саталан. Оны тірі кезінде мрт ойып жргені де аныталды. Еркекті бас сйегіні тбе тсы кезінде шайаста, шамасы шопар тиіп опырылан болса керек. Аяталмаан трепанация іздеріне араанда жараат орнындаы сйек сынытары мен йыан анды алу масатымен жауынгер-ксемге медициналы кмек крсетуге талпыныс болан сияты. алай дегенмен де бл кісі зіні ерлігі мен мрттігіні арасында Алтай тайпалары одаыны патшасы дрежесіне ктерілген. Оны шайастаы батырлыына міріні р кезінде сынып осыла біткен абыралары мен заымдалан омыртасы ку болады [63, 88 б].
Жоарыда атап тілгендей, ежелгі кшпелілерді жерлеу тжірибесінде аса крделі рыптар алыптасан, атап айтанда, мармны денесін оны ашан жерлегенге дейін ешандай бзылмаан кйінде сатауа тырысан. Мны зі діни-мифологиялы ымнан туындаан. Бл масатты орындау шін арнаулы шп-дрілер мен жпар иісті заттарды кмегімен ерекше маызды тлаларды денесін бальзамдап арулайтын болан. Марм ттенше сн-салтанатпен кебінделген, оны бір айаы кгілдір аы моншатармен, жа алтын жапырашалармен ажайып композиция рай отырып шекейленген киімні бір жрнаы. лгеннен кейін саталан байлыы мен киіміні сн-салтанаттыы мармны жоары леуметтік мрттілігін айындайды.
има таанны ішіне, астау-табытты бас жа жанына ааштан жасалан стел-таба ойылан жне екі ыш ыдыс пен бір мйізден жасалан тыа мармны ас-суы йылан [59, 188 б].
Берел обаларыны затты кешеніні рамы мен мазмны. Жоарыда аталандай Берел обаларыны барлыы ерте кезде, содан кейінгі замандарда бірнеше рет тоналып, адамдарды киім-кешектері жне олармен бірге ойылан аса нды заттары жо болып, аландары атты блініске шыраан. Сондытанда кні-бгін осында табылан ждігерліктерді басым кпшілігі – ат-бзелдері. Тонаушыларды алтыны аз, ааштан ойылып жасаан ер-тоымны шекейлері аса кп ызытыра оймаан сияты, тек бірен-саран салпыншатарды стіне жапсыран жа сары металды сыпырып алып здерін латыра салан.
Дегенмен, табылан заттарды бірнеше топтара бліп арастырайы. Олар – киім-кешектер, ыдыс-ая пен баса трмысты заттар, ат бзелдері жне рыпты бйымдар. Е соысынан бастайы.
рыпты бйымдар. Штандарт. с басты, жыртыш денелі, ос мйізді жне ос анатты синкретикалы грифон образында бал араайдан ойылып жасалан клемді скульптура, бізді азіргі пайымдауымызша кне грек жазбаларында аталатын «алтын орыан грифтер» деген айдар таылан тайпаларды біріні ксеміні (патшасыны) билік белгісі – асатая (штандарт) болуы ммкін. Біра, алашында, пазыры мдениетініэлитарлы обаларында біре-сара кездесіп алатын жылыны басына кигізетін маскаларды арнаулы элементі болуы ммкін деген болжау жасалан. Сондытан да, бл ждігерді наыз функциясы мен статусы бойынша лі натылы тотама келген жо деп айтуа болады.
Бл зата типологиялы сйкестіктер арастыратын болса, Таулы Алтайдаы 5-ші пазыры обасына ойылан кймеге атысы бар киізден жасаан ауды скульптураларын атауа болады.
алай боланда да бл ждігер діни-рыпты сферамен байланысты, ал оны мазмны туралы мселені кейініректе талылаймыз.
Киім-кешектер. Толы формасы саталан киімні нсасы жо деп айтуа да болады. азба барысында №11 обадаы има таанны ткпірлерінде ртрлі киімні жыртылып немесе шіріген алдытары кездесті. Соларды ішінде кестелі оюлары бар, баалы а терілерінен, киізден тігілгендері немесе боялан жн жіптерден тоыландары да бар.
Бір обада (№31) ер адамны алтын жапсырмалармен демі безендірілген шошабас киіміні жрнаы саталан, біра ол жаыртуа келмеді. Е лкен №11 обада бірнеше аятарын бккен сфинкс бейнелі шаын алтынмен апталан ааш скульптуралар табылды.
Блара образды жне семантикалы трыда жаындау шаын тік аятарында тран имек йрыты алтынмен апталан ааш сфинкстарды баса скульптуралары №9-шы обадан табылан. Бл шаын скульптуралар шапанны немесе бас киімні ілініп тратын салпыншатары, ал осы екі обада йел адамдарды мйіті табыланын ескерсек, сілі соларды киімдеріні элементтері болуы бден ммкін.
Таы бір олжа клемді, мойыны мен басын тік ктеріп клденеінен жатан быны скульптурасы (иыы мен жамбасында архарды басы ойылып салынан, ал мйізі мен латары теріден жасалып, арнаулы тесікке кигізілген). Бл зат пазыры мдениетінде кеінен белгілі стандарт: улетті адамдарды киізден жасайтын шоша бас киіміні екі жаына орналастыратын скульптураларды біреуіні алдыы. Мндай бас киім элементі Таулы Алтайда, Моол Алтайында толыымен кездеседі [37, 28 б].
Сондай-а арарды жиырылан бейнесі ойылып салынан киімні ааш тймелері де кездесіп алады.
шекей бйымдарыны арасында мртебелі тлалара лайыты алтын сыралар, тас моншатар, саиналар, ола айна, т.б. баалы бйымдар баршылы. Жалпы, пазыры мдениетін жасап алыптастыран халытарды киім лгілері жасы саталан, оларды ішінде ішкі киім, сырт киім, ысы жне жазы киімдер, сондай-а, кшпелілер элитасы мен «сарай» ызметіндегілері де киетін нсалар бар (мысалы, атандыдаы тері шапан, фрак, жнін сыртына аратып тіккен йрыты тондар, йел адамны кйлектері, ер адамны кенеп шалбарлары, киіз бас киімдер, т.б. ). Осыларды негізінде, мдениет ттастыын ескере отырып, Берелден табылан нсалар бойынша кез келген киім лгісін жасап шыаруа болады.
Берел патшасыны басындаы парикті де сол кездегі костюмні бір рамдас блігі деп арауа болады.
Ыдыс-аятар мен баса трмысты заттар. Е кп табылатын ыдыс – ыш мыралар. Клемі, формалары, ою-рнектері ртрлі. Араларында кшпелілерді теріден жасайтын ыдыстарыны тріне еліктеп жасаан мыра жне сыртында ыса сауса немесе малды емшегі трізді скіндерден тратын бірнеше жолатармен безендірілген.