Аза Алтайындаы Берел орымы 3 страница

Берел орымындаытаы бір №34-ші обадан табылан биік, жіішке мойынды, ернеулері шыыы келіп, бйірлеріне жаласан екі ыш ыдыстар да ерекше. Олар рнектелген. рнектерді кейбір элементері Еуразияны далалы белдеуін мекендеген тайпалара тн сарматты табаларды еске салады.

Бір обадан (№36) табылан ыш мыраны сынытарына петрографиялы зерттеу жргізген И. Шевнина ыдысты темірлене бастаан рамында цемент, кварц нтатары, далалы шпат (плагиоклаз), м, малды иы, баса да органикалы жне органикалы емес осындылар бар балшытан иленіп, кейін сыртын сйектен жасаан ралмен тегістеп, 700 градус температурадаы ашы отта кйдірген деген орытынды жасады.

мыраны кейде одасты (сарлыты) мйізінен де жасайды. Мндай ыдыстарды біразы Берелде, Пазырыта, Укокте жне Моол Алтайындаы жоарыда аталан то басан обада кездеседі.

Ааштан ойылып жасалан трмысты заттарды ішінде тостаанны, астау немесе табаты, о дниеге аттанан адама арналан сыбааларды оятын арнаулы трт сираты стелді алдытары кездеседі. Соларды жиегі алтынмен кмкерілген біреуінде (№31-ші оба) ойды омыртасы мен йымшаы, ет турайтын темір пыша ойылан. Бл ежелгі дстр орта асырларда да етек алан. Бір ызыы осындай етті мшелеп, сыйлы адама бас осып сыбаасын беру рсімі тек азатарда ана саталыпты.

Жарын ждігерлерді бірі екі шетінде бу шыатын ттікше орнатылан оладан жасалан ты екені аны. Бл ыдысты ішінен кейбіреуі ауаны ысты-суыынан біразы жарылып блшектеніп кеткен, шаын сегіз малта тастар мен емдік асиеті бар Алтайдаы кориандр деген шпті дндері табылды.

Берелде табылан трмысты бйымдарды ішінде ерекше орын алатын заттарды бірі, ол тастан жасалан бояу нтатаыш.

Берелдегі №9 обаны ішінен оны бір брышына тігінен ойан ааш баспалдаты табылуы да ерекше ызыушылы тудырады. рине, бл жерде ааш баспалдаты ебек ралы ретіндегі прагматикалы функциясын ешкім жоа шыармайды. Дегенмен, кп абатты дние рылымы, ондаы жоары тір мен жай адамдар мекендейтін кеістіктер жне адамдар мен дайларды ара-атынасы, ондаы баспалдаты атаратын делдалды ызметі сияты кптеген діни-мифологиялы ымдар, осы затты семантикасы мен оны семиотикалы, яни, символ ретінде атаратын ызметтеріне байланысты басаша да тере тсініктер бар.

Берелді баса обаларынан да ааш кректер, азы жне ада, сйек бала, быны мйізінен жасалан ашау т.б. саймандар табылан.

лкен обадан табылан трт тесігі бар алы татайды гіз арбаны мойын аашы деп жорамалдауа болады, себебі, ос дгелекті жеіл соыс арбалары мен снді кймелерден баса бл кшпелі халытарда ауыр жк таситын ос немесе трт дгелекті транспорт болуа тиісті.

ару-жара. Берел обаларына жерленгендер улетті адамдар боландытан олармен бірге рине, неше трлі баалы арулар ойылды, біра олар атты тоналандытан тек бірен-саран лгілері ана саталан: жебені кбінесе сйектен жасалан отары, садаты сынытары мен сйек жапсырмалары, орамсаны алдыы, темір анжарларды ртрлі лгілеріні алдытары бірнеше обаларды ішінен табылды. Дстрлі аруларды ішінен ааш сапты темір чекандарды атауа болады. Е елеулі олжалар атарына рине тал шыбытардан жасалан текше, сопаша аландарды атауа болады. Оларды ерді анжыаларына байлап іліп ойан. Берелде табылан ару-жара лгілері жалпы пазыры мдениеті ана емес, осы тста мір срген, сіресе, Орталы Азиядаы кшпелі халытарды скери ісі мен ару-жара топтамасына сйкес келеді.

Жалпы, пазыры мдениетін жасаушы халытарды оамы, кейбір мамандарды тжырымдарындаыдай милитарлы емес [116, 57 б] керісінше, оларда скери істі дамыту алдыы атарлы позицияа шыпаан сияты. Олар, негізінен агрессивті емес, заман денгейіне сйкес интеллектуалды оамда мір срген сияты.

айтыс болан ксемні о дниеге мініп баратын 13 сйглігі ас мадайларынан арнаулы арумен рып лтіріліп, има таанны сыртына екі абат (астында – жеті, стінде – алты), аятарын бгіп орналастырылан. абаттары антисептикалы асиеті бар арта жоыша бталарымен жне айытозбен блінген. Жирен тсті мініс сйгліктері бастарымен кншыыса аратылып ойылан. Тодалан оба кереметтеріні арасында аттарды жн, терісі ана емес еті де, сол секілді сн-салтанатты бзелдері де тгел дерлік саталан.

Берел жылыларыны бірегей жадайда тоны арасында саталуы оларды ас орыту жолдарыны рамы мен жерлеу маусымын анытау шін палинологиялы сараптама жасауа ммкіндік берді. Ас орыту жолдарын тазартып жуу барысында анытауа татырлы днек пен тым табылан жо, алайда ылан жапыратарыны алдыы, днді асты сабаыны талшыы, тарамдалан абы блшектері аныталды. Палинокешендерде аныталан тозадар крсеткен Алтай сімдіктеріні глдейтін мерзімі маусым-шілде айларына келеді. Палеоботаниктерді бастапы жасаан тйіндері бойынша жерлеу уаыты дл осы уаытта жзеге асан. Біра, палеоветеринарлы зерттеулер жргізген .А. ашынбаев жылыларды аса семіздігіне, іш майы мен сере азысыны алыдыына, жніні ерекшеліктеріне кіл аудара отырып кктемні аяында малда мндай кй болмайды, сондытанда олар адаммен бірге кзді аяында ойылуы ммкін деген ойды ала тартады. Сонымен атар ультраструктуралы зерттеулер нтижесінде жылыларды етін, ан алдытарын, ішкі рылыстарыны ерекшеліктерін сарапа салып жне сйектерін тексеру нтижесінде брын белгісіз кптеген малматтар, дене заымдануыны трлері мен себептері аныталды [115, 105 б.]. Мысалы, зерттелген 65 жылыны ішінде кейбіреулерінен анкилозирлік спондилоартрит, баса да сйек ауруы жне таулы аймата мініс ралы ретінде атты пайданудан туан травмаларды айын іздері аныталды.

Берелде табылан жылыларды остеометриялы зерттеулеріні орытындысы бойынша оларды барлыы азиялы жылы тобына жататыны, жастары 10-12 ден 18-19-а дейін, биіктігі, шотыы бойынша лшегенде 136 - 152 см, яни, биік (141-152 см) жне орта (141-144 см), жартылай немесе орташа жіішке (128-136 см) аяты жануарлар атарына жататыны аныталды.

Анатомиялы жне морфологиялы сипаттамасы жаынан Берел жылылары азаты жабы тымдас аттарына сайтынын мамандар анытап отыр.

Он ш атты тртеуіні басында тау текені ааштан жасалан мйіздерімен шекейленген тері маска болан. Масканы біреуі денесі мысы тымдас жыртыш трізді, имек с тмсыты, теріден жасалан ирек мйізі жне анаты бар ааштан ойылан фантастикалы полиморфты быжы – барыс тектес грифонны клемді мсінімен безендірілген.

Ондаы демі ер-трмандар мен оларды шекейлері бгінге дейін аза жерінен табыландарды ішіндегі е кнесі. Жыртыш аны сабала терісінен жасалан жне ос тяты жануарды грифонны талап жатанын крсететін киіз аппликациялы бстек ер-трмана ерекше крік береді. Бір атты еріні анжыасына жіішке ааш таяшалардан жасалан алан байланан [59, 91 б].

Берелде зірше №11 жне 10 обалардан он шаты ерді алдытары табылды. Оларды жалпы Алтайдан Турфана дейінгі пазыры мдениетіне тн негізгі конструкцияларында, кейбір мамандар шартты екі топа блгенімен [117, 123-125 б], сондай лкен айырмашылытары жо: бірімен-бірі айыс арылы бекітілген, ішін малды жнімен, кейде шп осып толтыран екі тері (кейде тоыма) жастыша. Оларды міндетті трде стінен киіз немесе тоыма тсеніш-жабу жауып трады. Жабу кбінде трлі бояумен жн жіптерді кмегімен жасалан, кейде сюжеттік композициялардан тратын аппликациялармен шекейленеді. Мысалы, бір ерді жабуында шбар арыстан денелі с тмсыты грифонны ады талап жатан, екіншісінде басында ешкіні мйізі, ызыл кк денесі жыртыш а, беті саалды адам трізді салынан сегіз синкретикалы быжытарды шеру сті бейнеленген. Бларды мазмны ежелгі кшпенділерді ерекше дниетанымыны туындысы.

Ерді екі сопакша жмса асы жне арты жоары жаынан сйек немесе ааштан жасаан жіішке доа жиектемемен кмкеріледі жне ртрлі алтыннан, ааштан, айытоздан ойылан ою-рнектермен, ал екі апталы жайын балы тріндегі жне т.б. салпыншатармен жне жннен иірген шашатармен безендіріледі.

Бірнеше ерді арты жмса асында немесе жанынды жіішке айыстан жасаан анжыалары да бар.

Айыл біреу, ртрлі конструкциялы айылбастар кбінде сйектен жасалады, кейде олар да нешетрлі рнектермен, жануарлар бейнесімен шекейленеді. Бір сйек текшеге быны арты аятарын ккке аратып салан жне стін жа алтынмен аптап ойан.

мілдірік пен йысанды безендіруге кне берелдіктер ерекше кіл блген трізді. Оларды ерге бекіту дісі барлы пазыры мдениеті тараан жерлерде бір-біріне сас. мілдірік пен йысанды таулы лкелерді ертеде жайлаан салт аттылар ойлап шыаран болу керек.

Бл ерлерді тоымы мен терлігі болды ма жо па, бізге лі беймлім, ал кейбір мамандар бар деп крсетеді [117, 124 б].

Бл кезеде ааш немесе темір зегі кшпелілер оамында лі ойлап табылмаан рал.

Ал, кейбір жылыларды басына кигізілген маскалара келетін болса, оларды ат бзелдеріні атарына жатызаннан грі рыпты рсімдік атрибут ретінде баалау керек сияты.

амшы тек прагматикалы функциясымен сипатталатын салт аттыларды ралы ана емес, ол тере мазмнды, сигнификасы ерекше зат. Берелді бекзадалы обаларында амшыны ааш саптары алтынмен апталып, неше трлі жыртыш жне фантастикалы адарды бейнесімен шекейленген лгілеріні сынытары табылып отыр.

Жылылар жгенделіп ауыздыталан, кейбір иконографиялы материалдара араанда оларда шылбыр болан.

Ат бзелдері барельефті жне скульптуралы дістерімен ойылан кптеген ааш бйымдарымен безендірілген. Жапсырмалар, сулытар, ілдіргілер жне айылды блшектері сияты заттарды бріні бет жаы жа алтын жапырашаларымен жне алайымен апталып, арнаулы тесіктер арылы быларыа, айыса бекітілген.

Ежелгі кшпелілерді мірі мен трмысында нерге те лкен мн берілген. Олар негізінен декоративтік сипатта емес, архаикалы мифологиялы тсінік-ым бойынша оамны белгілі бір ндылы жйесіне сйкес келетін арнаулы жне ерекше белгі-символ, немесе текст ретінде аралан. ару-жаратар мен ат бзелдеріні скифтік-сібірлік таы а стилімен безендірілуі оларды скери-аристократиялы сипатын крсетеді.

Ат бзелдерінде кездесетін образдара жергілікті фаунаны кілдері – бы, блан, стар, таутекелер, архарлар жне мысы тымдас жыртыштар кіреді. Бірата ежелгі кшпелілер бестиариінде негізгі орынды ияли, табиатта болмайтын, синкреттік, полиморфты тіршілік иесі алады. Блкім, грифон образында шеберді ойынша, сан алуан жануарларды асиеттері тйінделіп, айрыша серленуге тиісті болуы ммкін [64, 206 б].

Осы тста кшпелілер бейнелеу неріндегі «грифон» образыны неше трлі нсаларыны бар екені белгілі(жыртыш сты басы мен тмсыы, денесі адікі), біра зерттеушілер оларды атаанда р трлі жадайда р трлі ат-айдар тауа мжбр болатынын, кейде бірбркіт тектесгрифонны зін бірнеше атаумен атайтынын, біра оларды арасында текана иконографиялы айырмашылы емес, содай а хронологиялы (тіпті, этномдени) алшатыты бар екенін де естен шыармау керек.

Адарды айасы – а стиліні е негізгі ой зегі. Осындай сюжеттер Берел азынасында аса мол. Олар мысы тымдас жыртышты быа немесе тау текеге шабуылы; з йрыын зі тістеп жатан грифон; грифонны аузындаы ос тяты жануарды басыны клемді бейнесі сияты ысартылан композициялы шешімдегі айасты бір стін крсететін кріністер. Адар айасы бейнелеріні семантикасы негізі – жасы мен жаманны, жары пен тнекті, жаа мірді айта ркендеуі, мгілік озалыс пен арама-айшылытарды крес символы сиятылармен тсіндіріледі. Осы діспен жасалан сюжеттер адарды бір-біріне арама-арсы жадайдаы бейнелері ілдіргілер мен айылды шекейлерінде жиі каздеседі. Алтай бестиариіндегі жануарлар кеістікаралы медиатор ролін атаратын тауды арлы шыдарында жретін таутеке, арар, барыс, жыртыш стар кшпелілерді тсінігі бойынша жоары лемді «жер йыты» жайлаандар. Аттарды аталан жануарларды бейнесімен безендіру «жер йыа» жетуін жылдамдатады деген ниеттен туса керек [109, 147 б].

Жылыны снді бзелдеріні, тартпасыны шекейі, оны ішінде айыс оспаларды тйілген тсын жауып тран клемді, ш ырлы жапсырмалар аса ызыушылы туызады. Жапсырмаларды беткі жаында ияли тсініктерден туан адармен атар, бгінгі тадаы аза Алтайыны фаунасыны кілдері де бейнеленген.

Аашты аптап жасаан берелдік жоары дегейдегі а бейнелеріндегі нер туындыларымен атар оран астынан кшпелілер міріне тн киізден жасалан бйымдар, сонымен бірге сол заманны наыз шеберлеріні олынан шыан жн жіптен жасалан сімдік жне зооморфты бейнелерді кестелеуде бар.

Берелдік ндылытар жиынтыыны атарында жаа болып табылатын жннен иірілген жіптен арнайы ілмек бізбен тоылан мйізді маска (бет-перде) киген анатты жылыны бейнесін айта аламыз.

Жн жіпті иіріп тоу технологиясыны те жоарылыы, сйкімді бейнені натылап беру мен бояуыны анытылыы бл туындыа ерекше назар аудартады. Енді осы образа біраз тоталып, соны негізінде кне берелдіктерді ою-кестелеу ісімен жалпы бейнелеу неріні дамуына ысаша сипаттама берейік.

Басы мйізбен жне айдармен кмкерілген, латарын айшылаан, жалыны ылдары дгелене иірілген, денесі тяты жануардікі сияты, лкен анаты керілген, сондай-а шашатала біткен йрыы бар «фантастикалык малы» (басына маска кигізген ат) алдыы аятарын ктеріп, арты екі аяына сйеніп тран стінде бейнеленген. Ежелгі сатар стиліндегідей трт аяыны тяыны шкір шына тіреліп трандай крсетілген.

Бйым полихромды стильде тоылан, оны шекейлеуде негізінен екі тс олданылан, ашы оыр тс басым жне жасыл тсті жмса, биязы реі оны толытырып трады. анаттан, ара тстан, тятан, iшінаpa йры пен арты сол аятан баса кескінні басым блігі абрис бойынша жасыл тстес жіпппен діптелген. Жануарды тры ашы оыр жіптермен кестеленген. Кз, жалды ылдарын, анатты ауырсындарын, жне жауырын мен жылыны сауырын бейнелеу шін де жасыл тсті жіп олданылан.

Жануарды тмсыы жинаы, басы да асан шеберлікпен крсетілген. Мадайдан жоары арай ктерілген доаша мйіз бейнеленген. Ашы оыр жне жасыл тсті жіптерді алмастыра олдана отырып, тоыландгелек арашыты лкен кз демі бейнеленген. Кзді абрисы мен арашыы жасыл жіптермен тоылан, оларды арасындаы кеістікте ашы оыр жіптермен рілген рсау бар. алиып тран шбрыш тріздес ла жоары ктеріліп, сл арта арай баытталан. Басты мойыннан бліп тратын сызы бірегей тсілмен крсетілген. Мойында жасыл жіптермен діптелген созылыы жапыра тектес жне ыса доа тектес пішіндермен бейнелеген теп-тегіс жал крсетілген. На мойынны зінде, оны тменгі блігінде жалды зын шашатары бейнеленген, олар бйралана біткен, ортасында жасыл жіптермен шебер тоылан. Осындай, бipa шиыршыталмаан элемент сл жоырырата орналастырылан. Куатты, алабажа анат жайылып биікке омданан. анатты ауырсындары ашы оыр жне жасыл, кезектесіп алмасып отыратын жіптермен тоылан. ауырсынды бейнелейтін жолатар анатты шетіне баытталан. Мойынны негізінде жне одан жоары, анатты шына арай, бip-бipiнен сл ашытыта жасыл тсті жіптермен он ipi нктелер тоылан. Атты сауыры жасыл тcтi жіптерден тоылан ipi ноатты шектей отырып, ала-отан орналаскан ашы оыр тсті жіптерден біратар ілгешектермен берілген. Трт аяты брінде шбрышты ойытар аркылы блшы еттері бейнеленген. Арты аятарыны сл бгілген буындары, йрыыны шындаы ылы айрыша крсетілген. Атты басына байап араса маска киген деуге болады, бейнеде осындай мазмнды элементті яни ашы еріндеріні крсетілмеуі осыан айа. «Кзді» дгелек формада орындалу мнері де канона сйкес келмейді, сондытан да оны масканы арнаулы кзге алдыратын тесігі деп арау керек. Жылыны жалын жабатын жабу жасыл тсті жіптермен бейнеленген. Атты анаты те демі мнерде тоылан. Бл тоымада жасалан материалы мен техникасына арамастан, жануарлар стиліне тн сауыр мен жауырынды (иыты) бейнелеуді дстрлі стилистикалык тсілдері саталан. Талдап отыран бейне кне нерді шынайы длдлі, ол иялдаы атты блекше бейнеленуімен ана ызыты емес, композициядаы оны орнын айындау арнайы арауды, сондай-а жалпы аланда жерлеу кешеніндегі мтіндік атардаы семиотикалык мні жне оны Берелді кне кшпенділеріні мифологиялык, дниетанымды ымдары жйесіндегі орны лі де болса зерделеуді талап етеді. Орындалу техникасы мен мазмны бойынша сипатталан бл ждігерге з уаытыны ескерткіштеріні арасында сас материалдар лі бізге белгісіз.

Осы затпен бірге бланны басыны бейнесі жартылай саталып алан екінші кесте табылан.

Берел нер туындыларыны арасында ааштан жасалып жа алтынмен апталан, тры шаын, адам бейнелі, денесі мысы тымдас жыртыш аа сас ияли а бейнесінде жасалан сфинкстер ерекше ызыушылы туызады. Сфинкстерді бастары мйізді тжбен клемді етіп крсетілген. абір толытай тоналандытан бл шаын мсіншелерді алашы ойылан орнын анытау иын, дегенмен оларды патшаны немесе оны жанына жерленген патшаны немесе йел адамны киіміні бір блшегі екенін жоарыда айтты, блкім, бас киімні шекейі де болуы ажап емес. Осындай сфинкстер патша улетіні кідеріні бас киімдерін безендіру лгісін крсетуі де ммкін.

Жылыларды салтанатты жадайда ойыландыыны белгісі бет- пердеге жаласып тж іспетті болып тран мйіздер болма. Мндай заттарды Берелде бес жбы табылып отыр (№4,10, 11 обалар).

Тау ешкісіні мйізі іспетті ааштан жасалан мйіз зіні мні мен маынасы жаынан кдімгі олданбалы нерді шегінен лдеайда тереге кетеді. Тау ешкісіні бейнесі жоары ксемні жылыларыны баса да салтанатты бзелдерімен тыыз байланысты. Тау ешкісі биіктікті белгісі, кеістікті ерекше блігін мекендейтін, кпті олы жете бермейтіндіктен ксемні атрибуты ретінде тадалынып алынан. Ксемні ш жылысыны бет-пердесіндегі тау ешкісіні мйіздері дайлы болмыс пен жердегі билікті шексіздігін натылап тр. Тау ешкісіні, сонымен бір атарда блан, ба, арар мйіздері ртрлі халытарды дние танымдары мен нер туындыларында ерекше орына ие екенін атап ту керек.

Пазыры мдениетін жасаушы кшпелілерді бейнелеу нерінде балы образыны да зіндік орны бар. Олар ерді немесе жгенні салпыншатары ретінде ааштан ойылып, кейде киізден жасалады. Берелден табылан бір киіз салпыншата жайын балыты бейнесі те серлі сомдалан.

Берел обаларынан табылан шекей бйымдарды біразы абанны азу тісінен жасалан, кейде оны ааш кшірмесін салпынша ретінде жгенге іліп ояды, кейде стіне зооморфты гравюраларды (мысалы, ос латы грифон бейнесін) кесіп салады.

Берел орымындаы №10 оба клемі бойынша шінші болып табылады. Оны лшемі: диаметрі 32х25 м, биіктігі 2 м.

Бл обаны жер беті рылысы алашы зерттелген обалара сас, оны негізін лкен плиталардан, балы абыршыы трізді бір-біріне жанамалап ойылан платформадан ралан [61, 170 б].