Аза Алтайындаы Берел орымы 4 страница

Тередігі 3,35 м болан абір шырыны отстік-шыыс абырасыны бойында екі бренелі има орналасан, солтстік-батыс абырасыны ары жаында жылылар жерленген. иманы зын абырасы клдене абырасына араанда биік. има брыштарын зын абыраларыны штарын жалпа жаынан ойып клдене абыраны ааштарын ойытара кигізу дісімен біріктірген. Оны ішіне бтін бренеден ойып, трт брышына лашалар алдырылан табыт ойылан, оны беті татайлармен жабылып, темір шегелермен бекітілген. Табытты сырты, солтстік-батыс брышына ыш ыдыс, тртбрышты, аятары ойып жасалан орынды ойылан. Ааш орындыты стіне ой етіні бір блігі жне темір пыша ойылан. иманы тбіне жалпа плиталар клденеінен тселген. Табыт орнынан озалып кетпеуі шін оны тптері р жерінен са тастармен бекітілген [66, 121 б].

абірді солтстік-батыс блігіне аятары ішіне арай бгіліп, іштерімен ойылан он жылы жерленген. Солтстік-шыыса баытталып ойылан жылыларды бастарында чеканмен рып тескен іздері саталан. Жылыларды барлыы жгенделген, ерттелген. Олар ш атара блініп ойылан, бірінші атарда трт жылы жбымен орналасан, бастары ктеріліп труы шін оларды астын плита тастармен тіреген. Бл атар бірінші ойылып, артынан ш-ш жылыдан тратын екі атар орналастырылан, соы екі атардаы жылыларды бастары алдыыларды жамбастарына ойылан. Бірінші атардаы иманы солтстік брышына арай ойысып кеткен жылыны басына ааштан жасалан тау текені мйізі ондырылан. Ертоымдарды беті аппликациялармен безендірілген. шінші атардаы жылыларды біреуіні еріндегі аппликациялары тамаша саталан. Онда беті адамдікі, денесі тебіл, мысы тымдас жыртыш, басында тау текені мйізі орналасан анаттары бар 8 сфинкс бейнеленген. Сфинкстерді алдыы жаы ызыла, ал арты блігі кк тске боялан. Осы атардаы екі жылыны ерлеріне алан ілінген [66, 123 б].

Соы атардаы жылыларды сулытарыны штары бркіт грифон бейнесінде ойылып, жгендері ааштан жасалан абанны тістеріне сас салпыншатармен шекейленген. Екінші атардаы жылыларды бзелдері ааштан ойылан балы мсіншелерімен жне р трлі оюлармен безендірілген.

Бірінші атардаы жылыларды жгендері мен ерлері бркіт грифон, арар мсіндерімен толытырылан. Осы атардаы жылыларды біреуіні ері ызыл тске боялан жне аппликациялары бар, біра ондаы бейнелер аны крінбейді. алан екі жылыны ерлері алтын жне айыны абыынан жасалан оюлармен безендірілген. Бл атарда ааштан жасалан жылы, бркіт грифон мсіншелеріні бастары кптеп табылды. Ат бзелдеріні кейбір шекейлері теріден, киізден жасаландытан, оларды алтын аптамалары жне ааштан жасалан бастарыны мсіншелері ана саталан [67, 312 б].

Берелді №10-шы обасында бірегей жапсырма-кестелері бар он ер тоымны лгісі табылды. Ол жапсырма-кестелерде адам іспетті саалы мен мрты бар, басы тау ешкісіні мйізі сияты, анатты жыртышты денесі бар, йрыы бедер трізді арыстанды еске тсіретін ияли болмыс бейнеленген. Бейнені дене мшелеріні ырларын жіішке иірілген жн жіппен демі етіп шыаран. Мифтік жыртыштарды бейбіт шеруін бейнелейтін мндай нер туындылары Орталы Азия кшпелілеріні мраларыны ішінен алаш табылып отырандатан бл нер шыыны тпнсалылыы мен бірегейлігі жне жергілікті екендігі талас тудырмайды.

анатты арыстандар мен сфинкстер, гопатшахтар, кентаврлар мен баса да кп тарамды бейнелер р ірдегі, ртрлі халытарды нерлерінде де кездесе беретін универсалды жалпы адамзатты образдар. Біра бізді лгілер олардан ежелгі Алтайлы баташы тайпаларды нерлеріні жарыраан дстрде жасалан зіндік белгілерімен ерекшеленеді.

Берел кркемдік туындыларыны ішінде е крнектілері – кп (ш) лшемді, клемі басалара араанда лкен жне табаны жалпа ат-бзелдеріні салпыншаы. Олар кейде сты тмсыына іліккен быны басы (ла, мйіздері теріден жасалып арнаулы тесіктерге ыстырылады), мойынын тік ктерген ос мйізді грифон, блан, марал немесе баса жануарларды бейнелейді жне ат бзелдеріні крнекті жерлеріне ілінеді. Бл заттарды ішкі мазмны крделі, себебі кейде олар жануарларды толы денесі емес протомларымен де толытырылатын композициялардан трады жне рбіреуіні жеке зіндік ішкі сырына басаларыныкі осылып жалпы синкретиалы бейнені ттас семантикасы шыады. Содан со, бл затат бойындаы жалпы бзелдер жйесінеосылып «бейнелік атар» рады да, аса крделі семиотикалыжне танымды дегейдегі ымдармен штасып кетеді. Бл жалпы пазыры мдениетіні нер туындыларына тн былыс. Оны талдауды бірыай методолгиялы принциптері лі де болса алыптасыпбітпеген сияты.

Алашы атардаы жылыларды бірінен штары алтынмен апталан жыртыш аны басымен шектелетін амшыны сабы табылды.

Тонаушылар кірген жерден сйектен жасалан ш ырлы, ылы жебелер (алты дана) салынан горит немесе орамсаты алдатары табылды. Сонымен атар оралан арар бейнеленген тймелер тазаланды. Бл тймелер орамсаты немесе адамны киіміні блшектері болуы ммкін. Маралды бейнесі ойылып, алтынмен апталан сйек апсырма да осы жерден табылды. Оны бетіндегі денесі оратылып бейнеленген маралды арты аятары басыны жоары жаына орналасан. Тонаушылар кірген жерден алтынмен апталан арарды жне жауырыны мен жамбасында арарды басы ойылан атты мсіндері табылды. Бл заттар жерленген адамны шекейлері болуы ммкін. Берел жазыындаы то абаты болан е ірі ш оран осындай сипат алды. Олардан табылан заттар лі де зертханалы, аналитикалы зерттеулерде.

Берелде осы жылдары зерттелген обаларды ішінде зіндік айталанбас ерекшелігі бары ол – № 36 оран. Жылы мен оны шекейлері болан, барлыы 66 тал маралды мйізінен жасалан лы даланы ежелгі кшпелілеріні сйек ою неріні наты крінісі ретіндегі ерекше бйымдарды бірегейі болып отыр. Маралды мйізінен жасалан ат бзелдеріні ішіндегі е негізгі бейне ол – грифон бейнесі. Бланны мйізіндегі кейбір элементерді айдар ретінде бедерлегендіктен оны синкретикалы бейнесі се тскен.

Грифондарды блан мйіздеріне анытылы пен бейнанымдылы сенімдері тн. Блан мйізіні діі, жалпа басы, тылдары жалпы болмысы натылыа жаын жасаланымен мйізді зі кері жаынан бейнеленіп, оны жалпа басы алдыа шыан. Берел грифондарында мйіздерді айдар трізді етіп берілуі Пазыры орандарындаы айыс жапсырмалардаы теш бейнелеріне те жаын.

Осыан байланысты жол-жнекей атап тейік, теш образы бейнеленген ола айна да Берелді 8-ші обасынан табылан. ораз мотиві Берелдегі бір ерді киіз жабуындаы аппликацияда орын алан, жалпы ежелгі мифологияда зіндік ерекше орыны бар жануар [55, 40-42 б].

Блан мйіздеріні бейнелеріндегі мйізді жалпа бастарыны аса лкен болуынан жасамыс бландарды бейнелегенін креміз. Мйіз болмысыны зіндік ерекшелігі мен мйіз скініні айдарлары зара йлесім тапан. Блан мйіздерінде олар теріс араса, ал быларда олар бір дегейде, мйіз аланшасында орналасан. Берел грифондарыны мйіздерінде наты згешелік бар. Олар атарласа немесе аздаан брыш жасап бір-біріне жаласан. Олардан баса грифондарды мйіздері тмсытарымен нзік жаласып кеткен (сулы) жне бір-бірінен домала арылы блініп тр (жгендегі грифон жапсырмалар). Жгендегі грифон жапсырмаларды біразы кесірік тсында зіндік ерекшелікпен жаласан.

Заттара жасалан рылымды-технологиялы сараптама кпшілік заттар мйізді белгілі бір абаттарынан ана жне белгіленген млшерде жасаландыын крсетті [37, 82-84 б]. Е зындары ер тоымнан тарайтын айыстара, орташалары жгенні мадайлыы мен мілдірік, йысандара пайдаланылан. Грифондарды бейнелерін тртбрышты пластиналармен жасаан. Барлы олданбалы-декоративтік сонымен атар, культты-рсімдік заттарда кездесетін ызыл, а жне сары тстерді белгілі бір мифтік, поэтикалы кзарастар мен символикалы байланыстары бар болуы ммкін. Мйізден жасалан барлы бйымдар ашы ызыл бояумен, кей жерлерде алаймен жне алтын фольгалармен апталан. Бояу жауды жйелілігі былай жрген: е бірінші ызыл, сосын а, е соынан киелі сары тсті жаана сайды. Барлы бояуларды осындысы келіп, жылы иесіні жердегі шексіз билігіні діреттілігін айатайды.

ртрлі бейнелеу неріні бйымдары (рельефті бейнелеу, бояу, металмен кмкеру) мен техникалы тсілдер (сйек ою, рлеу, метал фольга жасау жне онымен затты аптау) бл шеберлерлерді технологиялы абілеті жаынан, сйектен тйін тйген Еуразия даласындаы баса да шеберлік мектептерімен те дрежеде боландыын айатайды.

алпына келтірілген артефактар Астана аласындаы Президенттік Мдени Орталыа тапсырылан.