Таулы Алтайдаы Пазыры орандары
Пазыры орандары Ресей Федерациясындаы Таулы Алтай аймаы, Улаган ауданындаы Пазыры жазыына орналасан, теіз дегейінен 1600 м биіктікте. Оларды ішінен ірі бес оран клемі жаынан ерекшеленеді.
Бірінші Пазыры ораны. 1929 жылы М.П. Грязнов 1-ші Пазыры оранын зерттеді. Тастан аланан оранны диаметрі 36 м. 4 м тередіктегі абір шырыны клемі 52 кв.м. Шырды тбіне тас сынытары тселіп, оан ос абыралы, ос шатырлы ааш бренелерден жасалан има таан ойылан. има таанны асты тиіп тран еден 19 татайдан ралан, тбесіне 196 брене тізілген. абыраларды арасы майда уатылан тастармен толтырылан. Тбесіне ойылан брененер алы айы жапыраымен жабылан. иманы солтстік жне отстік абыраларына ш-штен жоары жаы гілген тіреулер ойылан. Бл гілген ойытара ауыр бренелер клденеінен ойылан. Бренелерді стінен абір шыры 300-ден астам ааш татайлармен жабылан. има таанны абыраларыны ішінен ара киіз сталан, киізді шеттері а киізбен кмкерілген. Бл киіз ааш жне мыс шегелермен аылан. Еденге киізден басылан кілем тселген. абыра тсында зындыы 3,75 м бтін самырсыннан гіп жасаан саркофаг-астау ойылан. Астауды апаы дл сондай баса самырсыннан дайындалан. Саркофаг - астауды ішіне ос мйіт: ер адам мен йел адамны мумияланан денелері ойылан. има тбінен ыш ыдыс табылды [68, 137 б].
иманы жанына аттар жерленген. Мнда р тстегі 10 ат ауызды, ертоымдарымен жерленген. Ауыздытар ааштан жасалан тау ешкі мен быны бейнелерімен шекейленген сулытармен снделген. Барлы 10 атты жгендері бейнелеу неріні жоары дегейіндегі тері мсіншелер мен араайдан жасалан ілдіргілермен шекейленген. Ілдіргілер, сулытар, тймешелер брі алтын фольгамен апталып, кміспен апталан. Ертоымдарды белдемелері де осылайша снделген. Ертоымдарды стіне тері аппликациялы жабу жабылан. Аппликацияда грифты быа шабуылы бейнеленген [69, 47 б].
Жылы жерленген блікте ааш таяшалардан жасалып, терімен бекітілген аландар, ааш сапты амшы, жабайы мысыты бас терісінен тігіліп, ішінен жпар иісті шптер толтырылан жастыша-алташалар табылды. Он жылыны ішінде екеуі ерекше шекейленген. Оларды йрытарына оюланан обдишалар таылып, жалына киізден тігіліп ашы ызыл тске боялан тоыма бахрамалар кигізілген. Табылан заттарды ішіндегі е кереметтері атты басына кигізілген маскалар болып табылады. Екі маска да алы киіз бен теріден тігілген. Бірінші масканы стігі блігіне анатты а мен жолбарысты алпарысын бейнелейтін сурет басылан. Екінші масканы тмсы блігіне жолбарысты мсіні орнатылып, масканы жоары блігіне алы теріден табии клемдегі бы мйізі статылан. Аттарды алдытарын зерттеу барысында оларды асазанынан жеген шптеріні алдытары табылды. Барлы жылылар Таулы Алтай мен Тркменстанда кездесетін ахалтеке тымынан, мініс аттары екені длелденді. 1-ші Пазыры ораныны трызылуы б.з.б. IV асыр деп мерзімделеді [70, 101 б].
Екінші Пазыры ораны биіктігі 2 м, диаметрі 36 м. Тас йіндіден трады. Тас йіндіні астыы абатынды 4 м тередікте клемі 7,1х7,8 м абір шыры бар. абір шырыны тбіне зен тастары тселген. Оны стіне ос абыралы ааш има таан ойылан. има таанны биіктігі 1,53 м, ішкі клемі 3,65х4,92 м. абыралары мен тбесі бренелерден, едені алы татайдан ралады. има таанны тбесі бірнеше абат айы абыымен жабылан. абыраларыны арасы уыс. иманы солтстік жне отстік абыраларына ш-штен жоары жаы гілген тіреулер ойылан. Бл гілген ойытара тоыз атардан тратын ауыр бренелер клденеінен ойылан. иманы еденіне ара киіз тселіп, абыраларына ені 65 см ара киіз сталан. има таанны отстік абырасын бойлап зындыы 4,2 м, биіктігі 0,72 м, ені 80 см бтін араайдан гіп ойылан астау-табыт ойылан. Астау-табытты стінен теріден ралан аппликациялы жабу жабылан. Бл аппликацияда біренен со бірі жгірген былар суреттелген. Табытты тбіне екі бктелген ара киіз тселген. Киізді стіне тгі алы кілем тасталып, оны стіне бальзамдалан ер адам мен йел адамдарды денелері ойылан. Бас сйектеріне адамдар айтыс боланнан со трепанация жасалан. йел адамны кеуде уысы ашылып, іш рылыстары алынып тасталаннан со, сімдіктерді тамыры мен зегі толтырылып тігілген. Белінен тмен жамбас тсы мен ая балтырлары да тілініп блшы еттері алынаннан кейін, оны орны шппен толтырылып, атты ылымен тігілген. Ер адамны жасы шамамен 60-та, монголоид типтес. йел адам шамамен 40 жастан асан. Ер адамны денесі фантастикалы адарды суреттері салынан татуировкаа толы, бір аяыны балтырында ана балы жне тау арары бейнеленген [27, 435 б].
има ішінде табытты жанында екі стел ойылан. Оларды атарында екі ааш ыдыс пен ыш мыра, батыс жаында шінші стел. стелден аласа, ашылатын апатары бар. Саталан алдытарына араанда бл апаты стелдерге ой жне жылыны піскен еттері салынан болуы керек.
Жерлеу камерасыны отстік-батыс блігіне ола шамдал ойылан, ішінде шп тымдары салынан баса шамдал жерлеу камерасыны батыс блігінде трды.
Жерлеу камерасыны еденінен бы мйізінен жасалан бала, ааш обдишалары бар екі пыша табылан. Осы жерден ортасынан екіге блініп сынып алан арфа секілді музыка аспабы жне камераны отстік блігінде мйіз дабыл жатты [71, 220 б].
Астау-табыттан мйізден жасалан тара, ааштан жасалып алтынмен апталан бы жне гриф мсіндері, тері мияндар мен смкелер, ааш жасты, арыстанны тау ешкіге шабуылы бейнеленген кміс ілдіргі табылса, тонаушылар уысынан алтын сыраны бліктері, киімні алдытары, киіз бен матаны жрнатары табылан. Сондай-а, астау ішінде жейде, жеі мен етегі ымбат терімен кмкерілген йел адама тн сырт киім жасы саталан. иманы р жерінде, тонаушылар уысында табылан ызылт тсті екі жебе, барс терісінен тігілген абы бар ола айна, бірнеше монша, ой терісі мен тмар жерленген адамдарды ауатын крсетеді [72, 48 б].
абір шырыны солтстік блігіне жеті ат жерленген. Олар бастары шыыса аратылып, кейбіреуі о, кейбіреуі сол жамбастарына жатызылан. Бес жгендегі ауызды темірден, екі жгендегі ауызды оладан жасалан. Біра оларды ешайсысы толы саталмаан. Бір жп сулы мйізден, алан трт жп ааштан жасаланы аныталды. Ааш сулытар бір жадайда ана тзу, алан ш жпта образды болып келеді. Оларды штары арарды бастары, стар, мысы тектес адарды бейнесімен шекейленген.
Атты мадайшасына таылан шекей керемет композициядан трады, мнда бір-біріне арама-арсы екі йрек жне мйізді, латы жыртыш барс суреттелген. Жыртыш екі йректі тістерімен тістеп тран секілді. Баса мадайшалар дгелек пішінді, лкендеріні диаметрі 7 см, кішілеріні диаметрі 4,2 см ойып салынан лотос трізді суреті бар.
2-ші Пазыры ораны б.з.б. V . мерзімделеді [73, 178 б].
шінші Пазыры ораны биіктігі 2,60 м, диаметрі 36 м тас йіндіден трады. Тас йіндіні астында абір шыры. Шыр тбінде араай бренелерден жасалан ос абыралы има таан. има таанны ішкі абыраларыны клемі зындыы 3,38х3,53м, ені 1,83х25,18 м. иманы едені тілінген 14 алы татайдан салынан. има абыраларыны арасы тас сынытарымен толтырылан. Солтстік жне отстік абыраларды бойлай ш-штен жоары жаы гілген тіреулер ойылан. Бл гілген ойытара ауыр бренелер клденеінен ойылан. Бренелер ауыр тастарды ктеріп тру шін ойылса керек. Осы жаппаларды сті арта жоышаны (курилский чай) абатымен, оны асты самырсын абыымен, содан со алы етіліп айыны абыымен тселген.
има тбесіні сырты он бес бренеден, ішкі тбесі он сегіз бренеден трады. шінші оранны има тааныны ерекшелігі оны тбелеріні арасында 0,5 м бос кеістікті болуы. има таанны отстік абырасын бойлау астау-табыт ойылан. Табытты зындыы сыртынан 3,25 м, ішінен 2,75 м. Ол кп жылды жуан самырсыннан ттас кйінде ойылып жасалан. Мнда зын бойлы, егде жастаы ер адамны сйегі жерленген. айтыс боланнан кейінгі жасалан трепанация іздеріне араанда адам денесіні мумиялананын білеміз [71, 448 б].
Жерлеу камерасында гіз мйізінен жасалан дабылды алдытары, астары жа киізден тігілген тері шлем, ааш жасты, 24 жебені ааштары, киімні тері жне мата алдытары, оюланан суреті бар тікбрышты жібек миян табылды.
абір шырыны солтстік блігінде 2,25х5,30 м ауданды алып жатан аттарды мйіттері табылды. Аттар алы етіп тселген курил шайыны абатына жатызылан. Барлы он трт ат мадайларынан рып лтірілген. айтыс болан адамды о дниеге жеткізетін бл аттар бастарымен мойындары артта брылып, алдыы жне арты аятары бгілген кйінде бірнеше атар етіп жатызылан. Аттар жерленген жерден ертоымдар, жгендер табылды. Аттарды шекейлері мйізден жне ааштан жасалан. Мйізден жасалан шекейлер ызыл тске боялан, ааштан жасалан бйымдар алтын жапырашалармен апталан. шекейлерді кп блігі а стилінде безендірілген [74, 207 б].
Тртінші Пазыры ораны. Пазыры орымындаы 4-ші оран айтарлытай кіші клемде. Оны диаметрі 24 м, топыра абатынан биіктігі 1,40 м. Бл ескерткіш ерте заманда тонауа шыраан. Тас йіндіден 4 м тменде бір абат абырадан тратын има тааны бар абір шыры. Ішкі абыраларыны клемі 2,14х3,75 м, има биіктігі 1,20 м. има таанны бренелі тбесі клденеінен жатыр. Ал оны стіне бір абат айы абыы тселген. Бренелер мен айтылан айы абыыны арасынан курил шайыны алдытары табылан. има абыралары мен абір шырыны арасы тас сынытарымен толтырылан. Жерлеу камерасыны отстік блігінде кп жылды самырсыннан ойылып жасалан екі табыт-саркофаг ойылан. Клемі жаынан лкен саркофаг-табытта басы шыыса аратылан, сол жамбасына жатызылан жасы егде тартан ер адамны сйегі жерленген. Екінші кіші табытта басы шыыса аратылан, арасына жатызылан жасы 15-тер шамасындаы ыз баланы сйегі жерленген. Екі адамны да бас сйектеріне айтыс боланнан со трепанация жасалан. Жерлеу камерасынан ааш стелді екі аяы, ааш жасты, стелді апаы, ойылып ызыл тске боялан марал мйізі, бірнеше моншатар, зындыы 1,41 м бтатары тепкішек етіп жасалан ааш саты табылды [13, 188 б].
абір шырыны солтстік блігінен жерленген аттар азылып алынды. Мнда он трт ат жерленген. Аттарды ертоымдары тгел дерлік шіріп кеткен. Тек оларды кейбір шекейлері ана саталан. Мысалы: ілдіргілер, сулытар, амшы, белбеу алдытары. шекейлер алтын фольгамен апталан.
Бесінші Пазыры ораны клемі жаынан е лкені. Оны биіктігі 3,75 м, диаметрі 42 м. Тас йіндіні астында абір шыры бар. абір шырыны клемі 6,65х8,25 м. Шыр тбінде ос абыралы, бренелі има таан орнатылан. има таанны едені тілінген 13 татайдан, тбесі 18 бренеден трады. абыраларыны аралыы бос. има тбесі клемі 5,2х8,2 м екі абатты айы абыымен жабылан. Отстік жне солтстік абыраларды болай ш-штен жоары жаы гілген тіреулер ойылан. Бл гілген ойытара ауыр бренелер клденеінен ойылан. иманы абыраларыны іш жаына жа киіз кілем статылан. Киіз кілем жоары жаынан абыраа аылып, тменгі жаы екі жерінен ааш азыа статылан [75, 11 б].
зындыы 5 м, биіктігі 0,5 м кп жылды жуан самырсыннан ттас кйінде ойылып жасалан астау табытта біріні стінде бірі екі адамны сйектері жатты. Ер адамны сйегі басы шыыса аратылып, арасынан жатызылан, оны стіне тонаушыларды ісі болуы керек басы шыысы аратылан, арасына жатызылан йел адамны сйегі. Екі адамны да денесі мумияланан. Трепанация жасалан бас сйектерінен милары алынып тасталан. Кеуде уыстары ашылып, іш рылыстары алынан. Одан баса кеуде, ол, аятарындаы арнайы тілінділерден блшы еттері алынып, тек тері мен сйек алдырылан, мойын, кеуделеріне тиісті пішін беру масатында жылыны ылы толтырылан. Осы жасалан операциялардан со барлы кесілген жерлер жылыны ылшыынан есілген жіппен тігілген.
Жерлеу камерасынан гіз мйізінен жасалан екі блікке блініп алан дабыл, хор-хор шегуге арналан бесаяты ааш сынытары табылды. абір шырыны солтстік блігінде тоыз атты сйектері, екі кілем, арбаны блшектері азып алынса, шыыс блігінен таы да жеті жылыны сйектірі аныталды [76, 88 б].
Жылылар жерленген бліктен ер, жген, кеуде жне йры белбеулерден баса р атты астынан тоымдар табылды. Ауыздытарды брі темірден жасалан. Бір атты жалына тері ап кигізіліп, тері мйіз жасалан, ызыл тске боялан маскасы боланы аныталды. абір шырыны солтстік блігінен бтін бренеден жасалан саты, арба дгелектері, кйме дгелектері, атты арбаа осу шін ажет ралдар, ішіне марал жні салынып жасалан трт ауды бейнесі, трлі-тсті барыт кілем жне лкен (4,5х6,5 м) киіз кілем табылды. Тоымдар ерді астынан 1 м-ге дейін шыып тратын зын рі ке киізден бастырылан. Тоымдара тсті киізден оюланып жасалан жапсырмалар, тмен жаына шашатар жасалан. Сондай-а оларды жан-жаына сарлы ылшытарынан тгіліп тратын бахромалар бастырылан [76, 119 б].
Жылылар жерленген камерадан жеіл, трт дгелекті арба табылды. 5-ші Пазыры ораны б.з.б. V . мерзімделеді.
азастанны иыр шыысындаы р Алтай – ел аузында жыр болып жырланан, н болып шыралан жер жаннаты. атон-араай осы аса Алтайды алтын аласы іспетті. Бл айма ежелден барша тркі жртыны кіндік отаны, а жайлау ата-онысы боланы да аян. Тгін тартса майы шыан, аашынан бал таман азаты асиетті мекені. Орманы нулы, зені шулы, блаы шипалы, ауасы дауалы киелі де сем жерйы. Сонымен бірге, атон-араай археолог-ылымдарды табындыран кне тарихты кзі болып отыр. Кешенді ылыми зерттеулер жргізілген Берел обалары сем таулы жазытыта, шінші террасада орналасан. Бтырма жазыыны шекарасы Бтырма зеніне ятын А Берел (Абла), Бланты (Сохатушка немесе Хансу) атты тау зендеріні аралыы. Ал шыыстан жне батыс шекарасы Бітеу, Кемпіртау тауларымен аяталып, таулар аралас орман (айы, араай, самырсын, жне т.б.) жайылымды сімдіктермен кмкерілген. Жазыта орандар мен самырсын мен айы скенін байауа болады. Табиат бл ірде аста-тк т дарытып, оны жер асты байлытарымен, кздерімен, р трлі а-жануарлармен, сан илы сімдіктермен жарылаан. Бны брі адамдара ежелден белгілі еді. Сонау есте жо ескі замандарды зінде адамдар жыл бойы жайылыма жарамды топыраы нарлы жазы жерлерге оныс теуіп, аулайтын аа бай ормандарды игеріп, балыы тайдай тулаан зендер мен клдерді жаалай орналасып, тау ойнауларынан мыс пен алайыа жне алтын мен кміске бай кен орындарын таба білген. Осылайша, Еуразия рлыындаы мдени диффузиялар тйіскен тста орналасан адамдар тіршілігіне ерекше олайлы бл ірді табии-ландшафтты кешеніні жер асты байлыпен йлескен те ыайлы географиялы жадайы мыдаан жылдарды тотаусыз тізбегіне жалпы адамзатты тарихи айтарлытай байытан бірегей мдени ндылытар жйесін жасауа игі септігін тигізді [78, 35 б].
аза Алтайында б.з.д. І мыжылдыты ортасында жне екінші жартысында орын алан мдени-тарихи процестері алпына келтіруде кшпелілер асйектеріні жерлеу орындарында аса кркем бйымдар – скиф-сібір ады мнеріндегі ежелгі кшпелілер неріне тн ерекше мнерде жасалан дниежзіне мшр Берелдік орандарды материалдары елден ерек.
Микроауданны табии-ауа райлы ерекшеліктеріне орай ірі тастардан трызылан кейбір орандарды астында тоазу линзасын райтын белгілі бір жадайлар жасалан, сондытан жерлеу камераларында кшпелі са асйектеріне о дниеде серік болуа тиісті заттар-киімдер, ат, ат бзелдері мен ааш бйымдар, ертоым мен маталар, ааш ыдыстар мен тері жне киізден жасалан бйымдар едуір жасы саталан. Бндай ескерткіштерді бірегей ерекшеліктері осында.
аза Алтайыны ерте кшпелері жайлы мліметтерді барлыы дерлік археологиялы зерттеулер нтижесінде пайда болады. Сонымен атар, Алтайды табиатына сйкес мгілік тоданан обаларды азуа ммкіндік береді. Кшпелілерді алтын ясы – Алтай туралы О. Бкеев: «Аызан сары алтынды тастан Алтай...» – деп бекер айтпаан. Аталмыш ірде Геродотты жазбаларында кездесетін «алтын орыын таздар» тайпасы мекен еткен. Тарих атасы Геродотты «алтын орыан тазаралар (грифы)» деп аталатын алыстаы ел туралы дерегі ылымда кптеген пікірлер мен болжамдар тудырып келеді. Осыны длелі ретінде Алтай іріндегі обалардан ат бзелі, ару-жара жне таы да баса ралдар мен шекей заттарды кркі болан сансыз кп фантастикалы бейнедегі а мен с бейнелері табылып отыр. Мндай иял-ажайып бейнелер Еуразия даласыны баса да айматарынан жне де шектес ежелгі дние мемлекеттері ірлерінен де кездеседі. Алайда, Алтай ірі жазба жне археологиялы деректер бойынша да «алтын орыан тазаралар» елі екенін баса крсетіп отыр.
азіргі замандаы ылымда осындай «мгілік тоданан» обалардан алынан материалдар мен адам жне жылы мрделеріні алдытарын молекулярлы биология, генетика, медицина, антропология, палеозоология жне т.б. жаратылыстану ылымдарыны е жаа жетістіктері арылы аса жоары ылыми дегейде зерттеп білуді ммкіндігі бар. азастанда осы тектес ескерткіштерді ашып, кешенді трде трде зерттеу жргізілуді ай жаынан болмасын, мыымдылыы мол, сонымен бірге ол аса маызды ылыми рі практикалы мнге ие. Себебі, бл арылы е алдымен Еуразиядаы іргелі де за тариха ие аза лтыны энтогенезін, натылап айтанда, аза жеріндегі ежелгі тайпаларды генетикалы кодыны кейінгі рпатарына ауысыуы мен згеріске шырауы проблемасын жан-жатылы зерттеп анытауа болады. Бдан сырт, осы заманы ылымда археологиялы ескерткіштерді сатауды, алпына келтіруді жне зерттеп тануды жаа діс-тсілдері жарыа шыып отыр. Бл да брын белгілі жне белгісіз болып келген тарихи-мдени мрааттарды жаа ырынан зерттеп-зерделеп, аза мдениетіні тп тркінін жне алыптасу кезедерін одан рі тередей айындап білуді ккжиегін кеейте тсер еді.
ХІХ . 60-жылдарында Барнаул айматы училищесіні оытушысы, кейіннен академик атаын алан, В.В. Радлов аза Алтайында алашы ылыми экспедициямен екі лкен оранда жне бес кіші оранда ауымды азбалар жргізген. Оны бірі Бтырма зеніні бойы, Берел жазыындаы жне атон зеніні бойында отанда ауылыны ауылыны маындаы бл орандар б.з.б. кшпелі ру басыларыны бай зираттары еді. 1865 жылы В.В. Радловты есептерінен ешбір сызба-суретсіз, оранны орналасуы, рылысы, табылан заттар сипаттамасы ысаша бірнеше маалада жары креді. лкен Берел оранынан табылан заттар Археологиялы комиссияны сараптамасын тіп, кейіннен Мскеудегі публицистикалы мражайа ойылды. азір Мскеу Мемлекеттік Тарихи мражайда сатаулы (54660, 54746). 1884 жылы Лейпцигте В.В. Радловты, жетінші тарауы 1865-1866 жылдардаы экспедициялы зерттеулерге арналан, »Aus Sibirien»атты ебегі жары креді. Кейіннен, А. Бобринскийді жетінші блімні орыс тіліндегі аудармасы шыады [77, 15 б]. Кеес кіметі кезінде ылым алдында археологиялы зерттеу жмыстарын жргізу шін лкен ммкіндіктер ашылып, Алтай жеріндегі ерте кшпелілер дуіріні орандары жйелі трде зерттеле бастады.
ХХ . 20-жылдары В.В. Радловты материалдарына М.П. Грязнов Бірінші Пазыры ораныны материалдарымен салыстырып, орымны мерзімделуі мен жерле мазмнына мн бергендей болады (78, 28 б).
1935 ж. С.С. Черников басшылы еткен КСРО А ЛАИИМК-ны Шыыс азастан археологиялы экспедициясы мен аза КСРО-ны А экспедициялары Калбин жне Нарын тау жоталарында археологиялы барлау жмыстары мен кне алайы, алтын, мыс кен орындарында зерттеу жмыстары жргізілді [75, 62-64 б].
С.И. Руденко мен С.С. Сорокин ХХ . 50-жылдарында бл зерттеулерді жаластырып, жергілікті айматы сызба карталарын тсірді (осымшалар). 1959 жылы С.С. Сорокинні басшылыымен Мемлекеттік Эрмитажды Отстік Алтай археологиялы экспедициясы рылады. Бл экспедициясыны е басты масаты кшпелі дуір неріні глденуі мен лдырауын крсететін материалдар жинау болды. Алашы рылан жылдары экспедиция лкен Берел оранындаы жмыстарды жаластыру, сонымен атар Берел жазыында бірнеше нысандарда азба жмыстарын жргізуді масат етті. 1956 ж С.С. Сорокин жетекшілік еткен археологиялы экспедиция лкен Берел оранын соына дейін зерттеді. 1865 жне 1959 жылдары экспедициялар жмысыны нтижесінде лкен Берел ораны Пазыра орандар тобына кіретін мдениет екені аныталды. Нтижесінде, кптеген жылдарды археологиялы есебі ретінде С.С. Сорокинні «Большой Берельский курган (Полное издание материалов раскопок 1865 и 1959 гг. )» атты мааласы жары крді [80, 70-72 б].
Шекаралас айматарда 1911 ж. А.В. Адрианов Шыыс азастан облысы Майемер жазыында, Нарын зені бойындаы кне кшпенділер дуіріні бірнеше орандарын азды. Сонымен атар, Бтырма зеніні жоары аысындаы Черновая ауылы маында да азба жмыстарын жргізді [78, 9-72 б].
1985-86 жж. А.М. Оразбаев басшылы еткен азМУ-ні Шыыс азастан археологиялы экспедициясы барлау жне зерттеу жмыстарын атон-араай ауданындаы Черновая орымында жаластырды (80, 70 б).
Революцияа дейінгі жне Кеес дуіріндегі зерттеулер, рине, азды етті, сонымен бірге, материалды-техникалы жабдыталуы лсіз болды. Туелсіздік аланнан кейін, Алтай тау тізбегіні отстік-батыс блігінде жатан, жан-жаынан тау жоталары оршаан ерте темір жне тркі дуіріні жетпістен астам обалары шоырланан Берел аары да осы мдениетті бір тармаына жатады. 1997-99 жж. Р БМ-ні .Х. Марлан атындаы археология институты, Ресей Федерациясыны Мемлекеттік Эрмитажы, л-Фараби атындаы аз-МУ, РФ-ны Камеров мемлекеттік универстеті жне Францияны ылыми-зерттеу лтты орталыыны бірлескен археологиялы экспедициясы Шыыс азастан облысы атон-араай ауданында Майемер, Берел, Тар-Асу орымдарында жаа археологиялы зерттеу жмыстарын бастады. Мндаы З. Самашев бастаан Шыыс азастан археологиялы экспедициясыны кешенді зерттеу жмыстары 1998 жылдан бері зілмей жргізіліп келеді. Осы уаыт аралыында ежелгі кшпелілерді №№11, 18, 31, 32, 34, 36, 71, 23, 10, 9, 4, 72, 73, 74, 75 жне т.б. обалар азылды. лемге йгілі №11 обадан йел мен еркек мрделері, осып жерленген 13 жылы мрдесін, сонымен атар, трлі ады мнерде жасалан бйымдар т.б. заттар табылды. Осы зерттеулер кешенді трде жаласып, жыл сайын далалы экспедиция йымдастырылады. орым 4 обалар тобынан, СБ-ОШ бойы сызыымен, тас йіндісімен жне р трлі клемде сипатталатын 70-тен астам орандар трады. лкен Берел обасыны атарындаы ірілі-саты орандар бір топты райды. азіргі тада Берел, Майемер, арааба орымдарына археологиялы азба жмыстары жргізіліп, жан-жаты жаратылыстану ылымдарыны кмегімен зерттелу стінде [89, 7-14 б].
орытындылай келе, бгінгі тада пазыры оамыны леуметтік рылыс, жерлеу рсімдеріні элементтерін кешенді сараптау негізінде жасы зерттелінген. оамны леуметтік сатыларын анытауды негіздемесі жасалынан. Келесі шешімін ктіп тран мселелер санатына наты орымдар бойынша палеодемографиялы сараптама жасау жне пазыры оамыны саяси тарихын сол замандаы наты тарихи-мдени жадайында арастыру кезегін ктіп тран негізгі мселелерді бірі болма. Соан арамастан соы он-он бес жыл клеміндегі зерттеулер жаа ты дйекті тарихи тжырымдарды тзілуіне игі ыпал етуде.