Укоктаы то басан обалар
Бірінші А-Алаха орымы клемі р трлі 5 ораннан жне 1 рыпты кешеннен трады. Ресей Федерациясыны азастанмен шекарасындаы А-Алаха шекара заставасынан 15 шаырым батыса арай орналасан. Бл орым 1990 жылы Н.В. Полосьмакты жетекшілігімен ашылыды. Бл орымдаы е ірі ескерткіш № 1 оран. Зертеуге дейін жер бетінен сл биіктеу тегіс тмпешікті са тастарды йіндісі болатын. лкен тастар тек орталы блігінде ана байалды. Онша тере емес шырды диаметрі 3 м. оран еденін атты шп басып кеткен. абір шыры 4,80х4,75 м клемде, 2,60 м тередікте. То абаты материктен 0,50 м тередіктен басталды. абір шырыны тередігі 2,90 м боландытан мз тез ери бастады. 1,80 м тередікте иманы стігі бренелері крінді [71, 461 б].
има таанны ішкі жаында Пазыры орандарындаыдай жерленген аттар табылды. Клемі 3,70х0,90 м камерада 9 ат жерленген. Оларды тері, жн, рілген йрытары жасы саталан. Барлы аттар мадайларынан чеканмен рып лтірілген. Мндай тар камераа 9 атты сыйызу иын, олар 2 яруса ойылан. Жеті атты басы батыса, екі атты басы шыыса аратылан. Аттарды тістеріне арап И.Е. Гребнев бл жерлеуді кктемде боланын млімдеді.
Аттар салтанатты шекейлерімен ойылан. Жген шекейлерін зын мойынды грифондар райды. Екі атты шекейлері ау немесе аздарды бейнелерінен жасалан. шекейлер ааштан ойылан. Олар бірін-бірі айталамайды [77, 179 б].
ару-жаратардан ат ертоымдарыны астында аландар жасы саталан. Олар ааш таяшаларды теріге орналастыру арылы жасалан. Клемі жаынан аландар кіші 28,5х37,5 см.
има таанны ішіне табыт астау орналастырылан. Ол айыны алы абыымен жабылан. Жерлеу камерасы тгел мз абатымен толан. Отстік блікте екі табыт орналасан. Біріншісіні зындыы 2,70 м, екіншісі 2,60 м. Екінші табытты апаында тталары бар. Мзды серінен олар исайып, пішінін жоалта бастаан. Біра, алашы алпында аса жоары шеберлікпен жасалан. Жерлеу камерасыны солтстік-шыысында тама салынан ыдыс, екі ыш мыра, екі ыса аятары бар ыдыс, мйізден жасалан екі ыдыс табылды. Табатара ойды йры блігі мен лынны жамбас сйектері салынан [34, 125 б].
лкен табыта ер адамны сйегі ойылан. Жасы 45-50-лер шамасында, европеоид типтес. Басы солтстік-шыыса аратылан, олдары бгілген, аятары созылан, о жамбасына жатызылан. Басына ааш жасты жасталан. Мойнына ілінген тмарда ааштан ойылан екі барсты бір-біріне арап ауыздарын ашып тран бейнесі, оларды ауыздарыны арасында быны басы крінеді. О лаына жапыра пішіндес сыра ілінген. Бас сйегінде тік, ара шаштары саталан. Мойнында 14 дана ызыл тске боялан, шына киіз домалатары ілінген бау бар. Беліне тараы таылан. О жа аяыны тсында чекан ойылан, о жа бйірінде темір анжар, сол жа аяыны тсында сада, бірнеше жебе штары. Жерленген адамда алты бліктен тігілген ызыл шалбар, киіз ая киімні алдытары саталан.
Екінші табытта о жамбасына жатызылан басы солтстік-шыыса аратылан, жасы 16-лар шамасында, европеоид типтес ыз бала жерленген. Оны да басына ааш жасты жасталан. Бас киіміні кейбір блігі ана саталан. Оны шында старды ааштан жасалан бейнелері алтынмен апталан шке блініп рілген зын шашы бар. ызды лаында ааш сыра, мойнында асыр бейнесі бар тмар. Кеуде тсында ер адамдікі сияты киіз домалатар ілінген 5 бау. Жамбас сйегі тсында 34 дана теіз кауриі абытары, екі ааш тйме, ола айна саталан. О жа бйірінде темір анжар, сйектен жасалан 7 жебе шы. йел адамны киімдеріні жрнатары ана саталан. Теріден, жннен тігілген ая киім жрнатары да бар [78, 170 б].
шінші А-Алаха орымы 1-ші А-Алаха орымынан шыыса арай 3 шаырым жерде орналасан. Бл орым 1994 жылдан бері зерттеліп келеді. № 1-ші оранны диаметрі 18 м, тас йініндіні биіктігі 0,50 м. 1м тередікте жерленген аттарды сйектері кріне бастады. Мнда ш ат жерленген. Оларды екеуі абір шырыны солтстік абырасына бірінен со бірі бастары шыыса аратылып, сол жа жамбастарына жатызылан. Алдыы аятары жартылай, арты аятары аттыра іштеріне арай бгілген. Енді бір жылы батыс жа абыраа ішімен жатызылан. Оны да басы шыыса аратылып, аятары жамбас сйегіні астына жиналан. шекей бйымдары жасы саталмаан, тек бйымдарды алдытарына араанда оларды жгенделген, ерттелген екенін анытауа болады [78, 126 б].
Аттарды сйектеріні астынан тас рылыс крінеді, тас жшікті отстігіне осымша рылыс жаланан. Ол шбрышты пішінде тас плиталармен аланан. Мнда тонаушылар тиіспеген ыдыс сынытары, екі темір пыша, жылыны абыра жне омырта сйектері табылды.
абір шыры кне заманда тонауа шыраан. Тонаушылар тас плиталара кезіккен со оларды жылжытып ішке гіп кірген. Осы гілген уыстан адам киіміне тігілген шекей бйымдарды элементтері кездеседі [79, 110 б].
Тонауа шырау салдарынан бл ескерткіштегі артефактар жасы саталмаан. алдытарды зерттеу нтижесінде ежелгі Алтай кшпенділеріні жоары дрежелі мдениет иесі боланына толы кз жеткіземіз.
Таулы Алтайдаы то басан орандарды бір блігі аталан облысты араол зеніні Урсул зеніне ятын тсындаы Укок стіртіні Башадар жазыына орналасан. Башадар орымында 60-а жуы орандар есепке алынан. Біз соларды екеуіне тоталып ткенді жн крдік.
Бірінші Башадар ораны. Аса ірі клемдегі бл оран тас йіндіні оса есептегенде биіктігі 10 м, диаметрі 70м.
Тас йіндіні астындаы абір шырыны клемі 40 шаршы метр. 6 м тередіктегі шыр тбінде жуан бренелерден ралан абыралары бір абатты има таан ойылан.
има таанны отстік жне солтстік абыраларын бойлап жоары жаында крест тріздес ойыы бар ш баана ойылан. Ойытара клденеінен жуан бренелер ойылып, оларды стіне жіішке бренелер атар-атар тселген [34, 140 б].
има таанны ішіне астау табыт орнатылан. Астау табыт кпжылды бтін араайды ойып жасалан. Табыт ішінен басы шыыса аратылып, арасына жатызылан жас жігітті мйіті табылды. Бас сйегіне трепанация жасалан із бар. Сондай-а, ол, ая сйектерінде бальзамдау шін консервант сйытытарды енгізуге арналан тесіктер тесілген.
абір шырыны солтстік блігіне аттар жерленген. Олар шекей бйымдармен снделген, бзелдермен жабдыталан.
Бірінші Башадар ораныны абір шырын зерттеу барысында алтын шекейлер, жібек матаны алдытары табылан.
Сондай-а, абір шырыны отстік абырасы тсынан мйізден жасалан тоыз дана жебе штары, екі ыш ыдыс алынды [78, 143 б].
Екінші Башадар ораныны биіктігі 7,5 м, диаметрі 65 м.
Тас йіндіні астындаы абір шырында жуан бренелерден ралан, абыралары бір абатты има таан ойылан. има таанны еденіне алы татайлар тселген. има таанны тбесіне ырытан астам абат айыны абыы тселіп, оны стіне антисептикалы асиетке ие арта жоыша (курильский чай) салынан [71, 310 б].
има таанны ішіне екі астау табыт ойылан. Олар кп жылды самырсын аашын гіп жасалан. Астау табыт ішіне ер адам мен йел адамны мумияланан денелері жатызылан.
Астауды бетін жапан татайа бірінен со бірі тізбектеліп келе жатан жолбарыстар бейнесі ойып салынан. Сол жатаы е соы жолбарыс бейнесіні астына бы бейнеленген. Саркофаг апаыны бетіне ойылып бірінен со бірі жріп келе жатан трт жолбарыс, екі абан, ш тау ешкіні бейнелері салынан.
абір шырыны солтстік блігіне бірнеше атар етіліп аттар жерленген. Олар шекей бйымдармен снделген, бзелдермен жабдыталан.
Екінші Башадар оранынан екі жп ер адамны ая киіміні алдытары, р трлі трт белбеуді бліктері, ылшыты кілем алдытары табылды [81, 230 б].
Бірінші Башадар ораны б.з.д. ІV асырды екінші жартысы, екінші Башадар ораны б.з.д. ІІІ асыр деп белгіленеді [27, 418 б].
Са тайпаларыны жерлеу рыптары андроновшыларды жерлеу рыптарынан згешелеу. ола дуірі ескерткіштеріне мйітті тас жшіктерге жатызып, тас плиталармен оршау тн болса, Алтай тауларын мекендеген са тайпаларына топты орандар мен тас жне топыра йіндісі биік обалар тн. йіндіні биіктігі мен оба диаметрі жерленушіні беделі мен оамда алан орнына сйкес болса керек.