Башадар орандары

Таулы Алтайдаы то басан орандарды бір блігі аталан облысты араол зеніні Урсул зеніне ятын тсындаы Укок стіртіні Башадар жазыына орналасан. Башадар орымында 60-а жуы орандар есепке алынан. Біз соларды екеуіне тоталып ткенді жн крдік.

Бірінші Башадар ораны. Аса ірі клемдегі бл оран тас йіндіні оса есептегенде биіктігі 10 м, диаметрі 70м.

Тас йіндіні астындаы абір шырыны клемі 40 шаршы метр. 6 м тередіктегі шыр тбінде жуан бренелерден ралан абыралары бір абатты има таан ойылан.

има таанны отстік жне солтстік абыраларын бойлап жоары жаында крест тріздес ойыы бар ш баана ойылан. Ойытара клденеінен жуан бренелер ойылып, оларды стіне жіішке бренелер атар-атар тселген [34,140 б].

има таанны ішіне астау табыт орнатылан. Астау табыт кпжылды бтін араайды ойып жасалан. Табыт ішінен басы шыыса аратылып, арасына жатызылан жас жігітті мйіті табылды. Бас сйегіне трепанация жасалан із бар. Сондай- а, ол, ая сйектерінде бальзамдау шін консервант сйытытарды енгізуге арналан тесіктер тесілген.

абір шырыны солтстік блігіне аттар жерленген. Олар шекей бйымдармен снделген, бзелдермен жабдыталан.

Бірінші Башадар ораныны абір шырын зерттеу барысында алтын шекейлер, жібек матаны алдытары табылан.

Сондай-а, абір шырыны отстік абырасы тсынан мйізден жасалан тоыз дана жебе штары, екі ыш ыдыс алынды [34,143 б].

Екінші Башадар ораны. Екінші Башадар ораныны биіктігі 7, 5 м, диаметрі 65 м. Тас йіндіні астындаы абір шырында жуан бренелерден ралан, абыралары бір абатты има таан ойылан. има таанны еденіне алы татайлар тселген. има таанны тбесіне ырытан астам абат айыны абыы тселіп, оны стіне антисептикалы асиетке ие арта жоыша (курильский чай) салынан [34, 310 б].

има таанны ішіне екі астау табыт ойылан. Олар кп жылды самырсын аашын гіп жасалан. Астау табыт ішіне ер адам мен йел адамны мумияланан денелері жатызылан.

Астауды бетін жапан татайа бірінен со бірі тізбектеліп келе жатан жолбарыстар бейнесі ойып салынан. Сол жатаы е соы жолбарыс бейнесіні астына бы бейнеленген. Саркофаг апаыны бетіне ойылып бірінен со бірі жріп келе жатан трт жолбарыс, екі абан, ш тау ешкіні бейнелері салынан.

абір шырыны солтстік блігіне бірнеше атар етіліп аттар жерленген. Олар шекей бйымдармен снделген, бзелдермен жабдыталан.

Екінші Башадар оранынан екі жп ер адамны ая киіміні алдытары, р трлі трт белбеуді бліктері, ылшыты кілем алдытары табылды [34, 230 б].

Бірінші Башадар ораны б.з.д. ІV асырды екінші жартысы, екінші Башадар ораны б.з.д. ІІІ асыр деп белгіленеді [34, 418 б].

Са тайпаларыны жерлеу рыптары андроновшыларды жерлеу рыптарынан згешелеу. ола дуірі ескерткіштеріне мйітті тас жшіктерге жатызып, тас плиталармен оршау тн болса, Алтай тауларын мекендеген са тайпаларына топты орандар мен тас жне топыра йіндісі биік обалар тн. йіндіні биіктігі мен оба диаметрі жерленушіні беделі мен оамда алан орнына сйкес болса керек.

р трлі рсімдердегі жылыны рлі бізге илы деректер арылы белгілі, соларды негізінде жерлеу жануары болып табылады. ндіиран мен ндіевропалы халытарда жылы лім дайыны серігі деп танылан. [96, 72 б]. Бл идеялар ндіевропалы деби ждігер Ригведада крініс табады. Аталмыш дниетанымды кзарастар міндетті трде ежелгі халытарды жерлеу рыпты кешендерінде тіркеліп, рпатан рпаа мра ретінде берілуі керек еді. Мысала Синташта орымында жылымен бірге арбаны кмген, бл о дниеге жету идеясын беру ммкін, блкім зге идяларды да беруі ажап емес, себебі арбалар тек жауынгерлерді абірлерінен ана шыан. [35, 68 б]. Ал кейінгі замандарда, азатарда жылыны иесімен оса кму кейінге дейін саталып, азіргі кезде лген адамны абіріні басына бас сйегін ояды. сіресе осы салт бізді арастырып отыран территориялы кеістікті ареалына кіретін географиялы аймата орналасаан Шыыс азастан ірінде жасы саталан.

Назар аудартатын бір жайт ол ндіарилар мен са-скифтер жылыны патшалара рбандыа шалып, ашвамедхты пайдаланан. [96, 37-38 б]. Дстрді толы сипаттамай, ашвамедхты негізгі идеясы, жылы малы лген адама кш, уат береді деген тсінікте. Дл осындай тсінікті біз Таулы Алтай территорясындаы пазыры материалдарынан кре аламыз. Яни аспан тірісіне белгілі бір тстегі жылы малын рбан ету [96].

Адамды жылымен оса жерлеу жер бетіндегі р- трлі мдениет есткерткіштерінен белгілі. Бл салт жоары аталмыш азатармен оса, ежелгі германдытарда, ортаасырларда француздарда, тріктерде, монголдарда [96, 45 б], жне этнографиялы мліметтер негізінде алтай халытарында кеінен таралан. р халыты жылы малы туралы тсінігіне тоталмай, негізгі ой бл жерде, жылы арылы лген адамды о дниеге аттандыру екендігін. Осындай жылы малыны жекелеген халытарды мдениетімен жерлеу рыптарындаы рліне ысаша шолудан кейін, олда бар материалдар негізінде Таулы Алтай субаймаын мекендеген ерте темір дуіріні баташыларыны діни мифологиялы тсініктері мен жылымен оса жерлеу рсімін жаыртамыз. Бл орайда жерлеу рпыны маызды екі крсеткіші болып табылатын «има таан» деп археологтар атайтын абірішілік рылым мен сол абыра бойында бастарымен шыыса арай жерленген жылыа назар аудару ажет. абылданан пікірлер бойынша пазырытарда абір ішілік рылыс шынайы трын йді иммитациясы [34, 137 б]. Біра та, р трлі этнографиялы жне таы баса деректерді саралай отырып, абірішілік рылымды Таулы Алтайды ерте темір дуіріні баташыларыны шынайы йлеріні иммитациясы боландыына кмн келтіруге болады.

Жазба жне археологиялы деректер ерте темір мен ортаасырлы кшпелілерді има таанмен таныс болса да, шаруашылы трмысты негіздеріне сйкес, кшпелі орта сай жылжымалы болуы ммкін. Осыдан шыатын ортынды, атардаы адамны обасын, кптеген руластарына сай рылыс трызан. Бл блкім, клік ралысы болуы ммкін (арба, кймелі арба жне т.б) [20, 182- 183 б] не кшепелі й (кйіз й типтес ), Геродотты жазбасы бойынша скифтар ардайым кшпелі мір салтын станып, «не ала не амалдары болмаан» ал, йелдерімен балаларын ардайым здерімен тасып жрген [«оларды йлері- кйме арбаларда»] [97, 46 б]. Осындай мліметтер Страбонны ебектерінде де кездеседі. Гиппократты айтуы бойынша скифтерді кйме арбалары трт жне алты дгелекті болып, екі не ш блмелеі йлерді негізінде жасалынан. Бан Керчидан табылан саздан жасалан ойыншы арбалар длел бола алады. Осындай трын йлерді аландар мен зге халытарда болан. ара теіз жаалауыны скифтері б.з.д IV . бастап жерлеу камераларына кшпелілерді кйме арбаларыны пішіні бере бастады. Ал Таулы Алтайдаы са кшпелілері здеріні оран ймелеріне киіз йді пішіні бере бастады.

Жоарыда келтірілген жайттар негізінде атардаы пазырытарда абірішілік рылыс шынайы трын йді типін бергенімен ол стационарлы й емес еді, бізді оймызша белгілі бір арбаны трі болуы ммкін. Сонымен атар абірдегі ааш рылыс, зіні млшерлері мен сырты пішіні бойынша клік ралыны аасын елестетеді. Осылайша абірішілік рылыс пен жылыларды жерленуіні йлесуі пазырытарды о дниеге аттану шін, ндіевропалы мифологияа сай арбаларды пайдалананын тсінуге болады (Грач А.Д., 1993).Жылы малын жерлеу камерасыны сол жаына, бастарын шыаса арата ойылуы, [адамда осы баытта жерлене жатызылан], жоары лемге жетуі шін олдануы ммкін, ежелгі халытарда жоары лем тсінігі шыыс тараппен штасып жатан. Бл рсімні басталуы туыстары мйітті арбаа ойып, руластарына апарып, крсетіп, кейіннен жерлеу рсімдерін жасаан, осы арада жылы малы адамды о дниеге жеткізу ызметін атаран жол серік болан [66, 173 б].

Жеке тоталып туде талап ететін негізгі мселелерді бірі, пазырытытарды діни-мифологиялы жйесінде жылы малыны рсімдік мні алай пайда болды. Б. з. д ІІІ- ІІ м.ж орталы азияда й жылысыны пайда болуы, батыс блікке тохарларды миграциясыменен сйкес келеді оларды жылы сол кезде а олданыста болан. Сондай -а бл діріс Орталы азиямен шыыс азия территориясына ндіевропалытар мифологиясындаы жылы туралы мифтік тсініктермен рыптарды дендеп енуімен сйкес келді. Бндай дстрді пайдалану азіргі тада ндіевропалытармен алтай тілінде сйлейтін халытарды арасында састытарды байауа болады. Кей зертеушілерді пікірлерінше, Орталы азияда, жергілікті жабайы жылыны ола йретуді алы шарттары болуы ммкін, кейін ол діріс жоары аталмыш себептерге байланысты тотап алуы ммкін. С. П. Несторовты ойынша жылы малына атысты рсімдерге арап отырып, ндіевропалытарда жылы образы бір тотемдік сипатта болуы ммкін деген ой орыту дрыс емес, йткені ндіевропалытарда тотем болып бы мен ба малы болан М. И. Артамонов са- сібір нерінде бы образы траты сюжет боландыын айтып, ерте дуірде ол тек ашыларды олжасы болып ана оймай, ндіевропалытарда ке тараан тотемдері болан [98].

Адамды жылымен оса жерлеуді мнін тсіну шін са- скиф мифологиясы мен космогониясындаы атты рлін ашу ажет. Бл шін оларды діни- мифологиялы тсініктері саталан- тркітілдес халытарды этнографиясындаы жылыа байланысты ырым- тыйымдар, сенімдер мен рыптарды арастыру керек сияты. Нресте дниеге келген ат - бсіре мал енгізген [башрт, араалпа, аза], азан шаырып ат ойып, ата [ашамайа] отырызып той жасаан кшпелілер ат пен батыр бір бтін, лсе - сйектері бір жерде, тірі жрсе олара - бір мір деп тсінсе керек. Арнау атты иесін жерлеуге ерін теріс арата ерттеп, жерлеу рпын орындайтын керуенні басын бастап барып, тек атысып айтуы [тлданып], бар млімет бойынша пазыры мдениетін жасаушылар кктем, не кз айларында жерленуі, ыста ірі клемді, тере шыр азып, адамды жерлеуді оан йінді трызуды иын болатындыы адамны лгеннен кейін біраз уаыт саталынып, жылы жыл мезгіліне арай жерленуі ммкін деген ойа итермелейді. Тлданан ат бір жылдай йірде жріп, жыл ткен со ерттеліп, стіне иесіні барлы киімі салынып, ара киізбен жабылып, сосын барып сойылан. Жылыны бірге жерлеу азатарда за уаыт бойы саталан. Мысалы, И. А. Кастанье былай дейді: “Случалось даже, что с покойником хоронили лучшую его лошадь” [99].

Салт аттылар заманында лген адама ты жылы малын арнап, клікпен амтамасыз ету сыртында оан сыйыну, оны таматандыру т.б. масатында жылыны рбандыа шалан. Жылы рбандыа оба айналасында шалынып, еті тгел желініп, белгілі бір сйектері [бассйегі, ймышаы, тяы т.б.] бтіндей, не сындырылып, не ота жаылып клімен бірге абір шыры ішіне, не йінді шетіне ойылан. Сонымен бар мліметтерге сйене отырып, жерлеу рпындаы жылы екі масатта: лген адамды о дниеге жеткізетін желдей жйрік, тяы тас опарар, Кктен туылан, ер- трманды арыма пен сол адамды еске алу, таматандыру т.б. шін рбандыа шалынатын жылы ретінде пайдаланылан деген орытынды жасауа болады. аза Алтайындаы малшылар ауымы рбандыа кбінесе ой мен жылыны шаландай. №31 обада ыш мыра ішінде ой омыртасын салып, адамны о жаына ойылуы, №71 обада ааш раманы отстік- шыыс брышында ой омырталарыны зынша трде жатуы, ал №32 обада адам сйегі мен жылы ймышаыны табылуы осыны растайтындай. Сонымен атар №11 жне №10 оба йінділеріні отстік- шыыс, отстік жа шетінен де жылы сйектері кездескен- ді.

Мыдаан йірден жоалан бір жылыны біле алатын кшпелілер жылыны тсі, жрісі, мінез-лына ерекше назар аударан. Кктен жаралан жануар жніндегі наным- сенімге сйене, ырымдай отырып ат мінген. лген адама арналан жылыны діни- мифологиялы тсініктеріне сай жерлеуге арнайы жасалан бзел, шекейлермен семдеген. Жерленген пыратарды бассйегін кебіндеп [маска жасап], арнайы тмсыымен тік ойан. Тмсыыны стіне ара тсті органика-киіз салынан жмыртастар [№71 оба] салан жайт та кездеседі. Жол бастайтын жылылара ааштан жасалан тау ешкі мйізін таып, тбесіне жолбарыс тріздес грифон мсінін ойан. Пуллэблэнкті айтуынша ытай мифологиясында chi-lin деп аталан [«кктен жаралан» дегенді білдіретін юечжий эпитетіне келеді] бы денелі, ат тяты, жирен тсті, жылы-грифон культі болан. Chi-chi атты баса жылы- грифон жылы жемістілік, физикалы кш жне патшаны мгі баилыы нышанын білдірген жне «патшалы» эпитетін алды. Бл культті зіндік фантастикалы жануар бейнесі- грифоны болан алтайлытара атысы бар.

Таулы Алтайдаы Пазыры, тырантас, А-Алаха орымы жерлеу орындарынан жне В.В. Радловты Бтырмадаы бір жерлеуден алтын пластинаа ойылып жасалан шоша брікті салт аттыны бейнесіні табылуы. Алтайды мекен еткен малшылар да Жетісу сатары сынды шоша брік киген деген ой салады. Егер сол брікті тбесіндегі жануар бейнелері зінше сол адамны скери дрежесін, атаын білдіреді десек [34, 42 б], Пазыры І обасынан табылан теріден жасалан бы мйізді жне тбесінде жолбарыспен айасып жатан анатты грифон мсіні бар жылы кебіні [маскасы]; Пазыры ІІ обасындаы а тсті, жмса киізден жасалан тау ешкі [сырты киіз, іші ааштан] мен сты [киізден] мсіні бар жылы баскиімі; Пазыры V обасындаы мйізі мен лаы теріден жасалан быны ааш мсіні бар тері бас киім сияты жылы кебіні тбесіндегі бейнелерді де зіндік оылмаан сыры бар. Бл жылы-грифон, жылы-тау ешкі, жылы-бы-фантастикалы осынды бейнелер Алтай кшпелілеріні нерінде жасы дамыан.