Са уаыты орандарындаы адамдарды жылымен жерлеу рпы
Б.з.д. ІІ мыжылдыты ортасынан бастап жылыны шаруашылы пен скери саладаы мніні артуы он бес асырдан со жылыны культтік обьектіге айналуына, крделі танымны алыптасуына, оны рбандыа шалуа жне соында адаммен бірге жерлеуіне келді. Ерте темір дуіріні орта кезеінен бастап С.П. Толстов айтандай, «адаммен оса жылыны жерлеу ежелгі тотемдік идеологияны сарыншаы» [82, 303 б] болудан алып, енді жылы, керісінше, басында рулы улетті, кейіннен оамдаы жауынгерден бастап патшаа дейінгі леуметтік дрежесі жоары топтарды негізгі байлыы, асиетті меншігіне айналандай. Сондытан да табии-климатты жадайы срапыл, алтын бесік – Алтайда жылы малы шаруашылы сипата тез енді, тотем ретінде санадан кетті [27, 336 б].
Орталы Азиядаы 160 жылы жерленіп, 15-20 жылыны йрыы рбандыа шалынан жне 300-дей жылы рбандыа шалынан Аржан жерлеу- рыпты кешені жерлеуді аталмыш тріні ежелгілеріні, рі крделілеріні бірі [83, 24 б]. Шыыс азастанда Аржанмен уаыты жаынан ттас, мол мліметтер беретін ірі обалар азыла оймаса да, б.з.д. VІІІ-V асырлара жататын зерттелінген обаларда адаммен оса жылыны жерлеуді ш трі: адама арналан жылыны толыымен жерлеу (Крті ІІ, №2 оба; Зевакино, №36 оршау, №38 оршау, №104 оршау, №99г оршау, №99е оршау; ры ІІ, №6 оба; ызылтас, №47 оба), абірге жылыны терісін, бассйегін не сйегін салу (Зевакино, №7 оршау; №83 оршау; Измайловка) жне тек ат бзелін (ауызды, суылдыры жне т. б.) жерлеу толытай кезігеді (Камышинка олжасы, Измайловка). Дегенмен де осындай жерлеуді кеінен таралан ірі- таулы айма, ал шарытау шегі б. з. д. ІV-ІІ асырлар болса керек. Бан длел пазыры мдениетіне жататын жерлеу кешендеріндегі ашылан сансыз жылы жерлеулері.
Алтай тау тізбегіні отстік- батыс блігінде жатан, жан- жаынан тау жоталары оршаан ерте темір жне трік дуіріні жетпістен астам обалары шоырланан Берел аары да осы мдениетті бір тармаына жатады. Мндаы З.С. Самашев бастаан Шыыс азастан археологиялы экспедициясыны кешенді зерттеу жмыстары 1998 жылдан бері зілмей жргізіліп келеді. Осы уаыт аралыында ежелгі кшпелілерді №№11, 18, 31, 32, 34, 36, 71, 23, 10, 9, 4, 72, 73 сынды оншаты обалары азылды. Бл орымдаы ерте темір дуірі обаларыны кбісін жерленгеннен кейін- а отстік- шыысынан кіріп тонап кетсе де, №11 жне №36 обада жылылар ойылан блікке тиіспеген. Сондытан да бл маалада жоарыда аталан жерлеу кешендерінен алынан мліметтер негізінде берелдіктерді адамды жерлеуде жылыны бірге оюы, рбандыа шалуы т.б. мселелер арастырылады.
Солтстіктен отстікке арай аздап ауытымалы трде созылан трт тізбектен тратын, «жмырта» пішіндес тас йінділері мен брыштары дгелене келген тртбрышты абір шырлары С, СШ-О, ОБ-а баытталан, орташа обаларыны диаметрі 15-20 метр, биіктігі 1,3- 1,7 м болатын, тере азылатын Берел орымындаы абірлерге адамды има- таана немесе ааш рамаа жерлеу мен оны сыртына солтстігінен леуметтік дрежесіне арай жылыны шекейлеп, ер-трманмен бірге оюы тн. има таанны стінен алты-жеті атар етіп зынынан татайлар салып, оны стін жне жылы жатан бліктегі киізбен жне айыны абыын абаттай жапан. Енді сол обалардаы жылы жатан блікті ретімен толы сипаттап тсек:
орымды зерттеу, сіресе е ірі оба- лкен Берел обасын азу 1865 жылы В.В. Радловпен жргізіліп, кейіннен С.С. Сорокинні толытай зерттеуімен басталады (Сорокин С. С. Большой Берельский курган (Полное издание материалов раскопок 1865 и 1959) // Архив ИА). Обаны абір шырында трт атара ойылан, бастары шыыса аратылан он алты жылы мен има- таанны ішіне жерленген таы бір жылыны осанда 17 жылы асйекті алыс жола аттандыран. Алдыы екі атардаы сегіз жылыны темір ауыздыы, ааштан ойылып жасалып, алтын фольгамен апталан бзел шекейлері болды [84, 450 б].
орымдаы е зын тізбекті солтстігінде жеке дара тран №11 обада (диаметрі 33,5х22,8 м, биіктігі 1,8 м) екі абата (астыы абатта жетеу, стігісінде алтау) 13 жерленген екен. Жылыны бастары С, СШ-а баытталан, аятарын бауырына сала ойан. абаттарды ортасына курил шайын сала отырып, алы абат айын абыын жапан. Бірнеше жылыны тбесінде чеканмен раннан алан тесік бар. Жылылар шекейленген, ерттелген, ал бастапы екі жылыда ааштан жасалан тау ешкіні мйізі болды жне осы екі жылыны біріні жалы тері апталан. Тау ешкі мйізі доа пішіндес, ішкі беті тегіс, сырты рельефті, тбіне арай алыдай береді. Мйізді салаларына жа алтын фольгаларды жабыстыран. Бас жаы мен тбінде екі жерден арнайы тесілген. Ауызды дгелек пішінді, темірден жасалан, ал суылдыры, тізгін сияты т. б. бзелдер са- скиф а стильі дстрінде ааштан, ртрлі дістермен барельеф жне мсіндеу техникаларын енгізе отырып дайындаан жне о жа бетін кркем туындыны алтын, не кміс фольгамен аптаан. Мндаы саталан ер Пазыры обаларында кездесетін ерлерге бден сайды, яни ері тоым тріздес, кпшікке жн, не шп салан. Ерді беті тяты (блан) жануармен грифонны айасы бейнеленген аппликациямен шекейленген. Кбінесе жирен тсті, жастары 13- 20 шамасындаы, жалымен оса есептегенде биіктігі 136-144 см жылыларды, алашы болжам бойынша, кктем мезгілінде жерлеген.
Обалар тобыны солтстік-шыысында, ш обадан тратын тізбекті ортасында орналасан №18 обада (диаметрі 18,3 м, биіктігі 1,05 м) тас рылымды ерекшелігі жасы ашылса да, абірі тоналып кеткен. Тек 3, 6 метр тередіктен абірді солтстік-батыс блігін бойлай тас баспалдата трт жылыны аасы жатты. Тек бір жылы сйегі in situ трінде саталан. Бл жылылар да чеканмен рылып лтірілген. Олжалардан дгелек пішінді, темір ауыздытан баса ештее табылмады [59].
№10 оба (диаметрі 32х25 м, биіктігі 2 м). абір шырыны тбінде 3,35 м тередікте абыраны отстік-шыысындаы ааш табыттан солтстік- батыса арай аттар жерленген. абір шыры барлы жері, зындыы 2 м жететін 7 абат айы абыымен, оны стінен куриль шайыны бтатарымен жабылан. Жылылар арынымен жатызылып, аятарын бауырына арай икемдеп ойан. Барлы жылылар салтанатты трде ерттеліп, ш атар болып орналасан; Біріншісінде- сыарланып орналасан трт атты бастары жоары болу шін плита тастарды тіктеп ойан. Бл аттар бірінші болып жерленген. Келесі екінші жне шінші атардаы жылылар ш-штен орналасып, райсысыны бастары алдындаы аттарды жамбастарына сйелген. Бірінші атардаы бірінші атты басы ааш табытты бір брышын орай орналасан. Осы атта тау ешкіні мйізі сынды ааштан жасалан мйіз- шекейі бар.
Сонымен атар е басты айта кетерлік мселе тоымдарыны саталу дрежесі те жоары боланы соншалы, киіз тоым бетінде фантастикалы полиморфты бейне саталан. Дл осындай табыс Орталы Азияда бірінші рет кездесіп отыр. Ат бзелдері барельеф техникасы бойынша трлі тсілдерді олдана отырып жасалан. Осы табылан бкіл заттарды беткі бліктері алтын фольга жне алайымен шекейленген. Ат бзелдерінен баса да кптеген заттар кездеседі: таутекелер, арарлар, блан жне грифондар [61, 272- 277 б].
орымдаы жылы мрделері кп табылан зірше жоары сипаттап ткен ш оба болып тр. Енді орташа топтарды жерлеу орны болып табылатын орымны отстік-батысындаы тізбектегі райсысынан екі жылы сйегі табылан №34 жне №31 обаларды сипаттайы:
№34 оба (диаметрі 14,3х14,6м). Отстік- батыстан солтстік-шыыса арай баытталан, тередігі 2,4 метр абір шырында екі адам, екі жылы жерленген. Жерлеу рпы баса обалардан згеше бл обада денесінен блектеп алан адамны бас сйектері жылыны алдыы аяы тсында жатыр [85].
№31 оба (диаметрі 14х10,3 м, биіктігі 0,68 м). има-тааннан солтстік- батыс абырасында бастары шыыса аратылып, аятарын бауырына жия ойылан екі жылы жерлеуі ашылды. Солтстігіндегі жылыны басы жерге тігінен, мойны иіле (археозоолог П. Косинцевті ойынша, жылыны басыны блай ойылуы тек басын байлап тастаан жайда ана кездеседі) жатыр жне жылыны алдыы аяын соза, ал арты аяын бауырына жия о жамбасымен ойан. Сол жа жамбасымен жатан отстігіндегі екінші жылыны жамбасында жатан клемі 0,8х0,39х0,2 метр таса ойылан. Бл соы жылы жетекте кетіп бара жатандай сер алдырады. Жылыларда дгелек, темір ауыздытар саталан.
Осы тізбектегі обаларды жерлеу рылысынан айнымайтын таы бір жерлеу №11 оба орналасан ортаы ірі тізбекті отстігіндегі №71 обадан 2004 жылы ашылды. Мнда да екі жылыны мрдесі адаммен оса ааш раманы солтстік- батысынан жерленген. Жылыларды басы солтстік- шыыса араан, аятары бауырына жиылан. Екі жылыны да о жа мадайынан 1,5х2,5 см клемдегі чеканмен ран тесік крінеді. Сол жа жамбасымен жатан алдыы жылыны басы тігінен, тмсыынан арнайы салынан ара тсті органика – «киіз» стіне ойылан жмыртастара (4х4х1, 5,6,5х5х3см) тірей ойан. Жылыны ауыздыы оладан жасалан, дгелек пішінді. Сулыы ааштан, саталан аашты зындыы – 11 см, алыдыы – 1,5см. Жылы бассйегіні р жаында бес-бестен шыбірырлап тегістелген, тбі 3-5 см енде тесілген жгенні шекейлері – абанны тістері кездеседі. Таулы Алтай ежелгі кшпелілеріні жерлеулерінде жиі кездесетін бл шекейлер атты омырау тсында да оншатыдан табылды. Яни мнда мілдірікті семдеген болса керек. Отстік-батыса арай тменірек жерленген екінші жылыдан абан терісінен жасалан шекейлер табылмаса да дгелек пішінді, ола ауызды пен ортасында тесігі бар, оладан жасалан, жгенні шекейлері табылды. Бл жылы да сол жамбасымен ойылан, біра басы алдыы жылыны сол жаына ойылан.
№31, №34 обалар орналасан солтстікке арай аздап ауытымалы трде жатан тізбекті солтстігінде 2002 жылы диаметрі 16 метр №32 оба азылан еді. Мнда да има-таанны солтстік-батысында аятарын бауырына сала тмсыымен тік ойылан жылы мрдесі ашылды. Жылыны мадай, мойын, ара, жамбас сйегі мен одан отстік- батыса арай ара тсті, майлы, жалау органика кездеседі. Атты мадайынан тмсыына дейін кмістен жасалан фольгалар ара тсті органикамен араласа жабысып жатыр. Кміс фольгалар атты жамбас сйегі тсында да кездеседі. Жылы темір ауыздыты. Бас сйекті сол мадайында ені 1,2 см чеканмен ойылан ойы бар. Жылыны йры сйегі тсында ызыл-оыр тсті органика жатыр. Бл атты йрыына ораан, не буан материал алдыы болуы ммкін. Астау- табыттан 11 ой омыртасы мен атты ймышаы табылды.
№11 обадан солтстік, солтстік- шыыста 80 метр жерде жатан №36 оба орымдаы баса обалардан ішіне тігінен тіреуіш плиталар ойылан цисталы жерлеу камерасыны болуымен жне стін зынша жне дгелек, ірі тас блоктарымен (салматары 200- 500 кг) жабуымен ерекшеленеді. рылымы Берелден крі, лажора кезеі ескерткішіне сас бл камераны тбі жмыртастармен толтырылып, има- таан салынан. ызыы, цистаны солтстік- батыс абырасыны ішінде жылыны ою шін тбі жалпа тастармен жабылан орын дайындалан, соан жылыны басын солтстік- шыыса аратып жерлеген. Жылы жетпістей сйектен жасалан жген, суылдыры, мілдірік т.б. шекейлермен семделген [60].
орымдаы обаларды орналасуы мен абірдегі ойылан жылыларды санына арай жерленген адамны з оамында андай беделі, дрежесі боландыын байауа болатындыын зерттеушілерді кбі бгінде мойындады.
Таулы Алтай орандарындаы ат мрделері жерленген адамны сол оамдаы алан орнын, билік иерархиясыны крінісін береді. Мысалы, екі атпен жерленген адам – жауынгер, ал одан да кп аттар, бес-алты немесе оншаты жне одан да кп атпен жерленсе, жоары дрежені береді [86, 72 б].
Берел орымындаы лкен Берел обасы, №11 обасы жне №18 обаларды тайпа немесе тайпалы одаты басшылары мен оны туысандары, ал баса бір- екі жылы жерленген обаларда жаня басшылары немесе жауынгерлер жерленуі ммкін. Берел обаларындаы жерленген, адамды аттандырушы жылыларды барлыыны басы С, СШ арай баытталан, аятары ішке арай бгіле «тыныу» трінде жатыр. Алдыы жылыны бассйегін андай діспен болсын (байлап, не жасылап жыылмастай жаын бекітіп) тігінен, тмсыымен ойан, ал екінші жылыны басы ыли да алдыыны о, не сол жамбасында жатады. Сонымен атар тек солтстік- шыыса арай бірінші ойылан жылыны ана бзелімен оймаан, екінші жылыда да ауызды, сулыы т.б. болан. О дние барлыына, онда лген туыстарымен жне мал- жануарымен де кездесеміз дегенге сенген ежелгі кшпелілерді жерлеу рпына жылыны тек жерлеу инвентары ретінде ана емес [87, 31; 88, 214 б], сонымен атар лген адамды тасымалдауа ызмет ету шін атысандыын жоарыдаы археологиялы деректер (жылы мрдесі, бзел жабдытары т. б.) растауда. абір шырыны жанына келінген, жабдыталан жылыны мадайын чеканмен рып лтіре бірге жерлеу сол адама есті жануары- арымаын арнау рпы орын аландыын байатса керек. Бан азатаы жалы ырылып, йрыы рілген- тлданан ат (якуттардаы idik- ыды аты) ызметі сйкес келетіндей [27, 148; 89, 67 б]. Себебі пазыры жылыларыны йрыы ос рімнен бес рімге дейін рілген, жалында 25 см шоты алдырылып ырылан жне оан алы киізден жасалан мойын жапыш (нагривник) кигізілген [27, 150 б].
Адамды жылымен оса жерлеуді мнін тсіну шін са- скиф мифологиясы мен космогониясындаы атты рлін ашу ажет. Бл шін оларды діни-мифологиялы тсініктері саталан тркітілдес халытарды этнографиясындаы жылыа байланысты ырым-тыйымдар, сенімдер мен рыптарды арастыру керек сияты. Нресте дниеге келген ат – бсіре мал енгізген (башрт, араалпа, аза), азан шаырып ат ойып, ата (ашамайа) отырызып той жасаан кшпелілер ат пен батыр бір бтін, лсе сйектері бір жерде, тірі жрсе олара бір мір деп тсінсе керек. Арнау атты иесін жерлеуге ерін теріс арата ерттеп, жерлеу рпын орындайтын керуенні басын бастап барып, тек атысып айтуы (тлданып), бар млімет бойынша пазыры мдениетін жасаушылар кктем, не кз айларында жерленуі, ыста ірі клемді, тере шыр азып, адамды жерлеуді оан йінді трызуды иын болатындыы адамны лгеннен кейін біраз уаыт саталынып, жылы жыл мезгіліне арай жерленуі ммкін деген ойа итермелейді. Тлданан ат бір жылдай йірде жріп, жыл ткен со ерттеліп, стіне иесіні барлы киімі салынып, ара киізбен жабылып, сосын барып сойылан. Жылыны бірге жерлеу азатарда за уаыт бойы саталан. Мысалы, И.А. Кастанье былай дейді: «Случалось даже, что с покойником хоронили лучшую его лошадь» [90,102 б].
Салт аттылар заманында лген адама ты жылы малын арнап, клікпен амтамасыз ету сыртында оан сыйыну, оны таматандыру т.б. масатында жылыны рбандыа шалан. Жылы рбандыа оба айналасында шалынып, еті тгел желініп, белгілі бір сйектері (бассйегі, ймышаы, тяы т. б.) бтіндей, не сындырылып, не ота жаылып клімен бірге абір шыры ішіне, не йінді шетіне ойылан. Сонымен бар мліметтерге сйене отырып, жерлеу рпындаы жылы екі масатта: лген адамды о дниеге жеткізетін желдей жйрік, тяы тас опарар, Кктен туылан, ер-трманды арыма пен сол адамды еске алу, таматандыру т.б. шін рбандыа шалынатын жылы ретінде пайдаланылан деген орытынды жасауа болады. аза Алтайындаы малшылар ауымы рбандыа кбінесе ой мен жылыны шаландай. №31 обада ыш мыра ішінде ой омыртасын салып, адамны о жаына ойылуы, №71 обада ааш раманы отстік-шыыс брышында ой омырталарыны зынша трде жатуы, ал №32 обада адам сйегі мен жылы ймышаыны табылуы осыны растайтындай. Сонымен атар №11 жне №10 оба йінділеріні отстік-шыыс, отстік жа шетінен де жылы сйектері кездескенді.
Мыдаан йірден жоалан бір жылыны біле алатын кшпелілер жылыны тсі, жрісі, мінез-лына ерекше назар аударан. Кктен жаралан жануар жніндегі наным-сенімге сйене, ырымдай отырып ат мінген. лген адама арналан жылыны діни-мифологиялы тсініктеріне сай жерлеуге арнайы жасалан бзел, шекейлермен семдеген [86, 54 б]. Жерленген пыратарды бассйегін кебіндеп (маска жасап), арнайы тмсыымен тік ойан. Тмсыыны стіне ара тсті органика- киіз салынан жмыртастар (№71 оба) салан жайт та кездеседі. Жол бастайтын жылылара ааштан жасалан тау ешкі мйізін таып, тбесіне жолбарыс тріздес грифон мсінін ойан. Пуллэблэнкті айтуынша, ытай мифологиясында chi-lin деп аталан («кктен жаралан» дегенді білдіретін юечжий эпитетіне келеді) бы денелі, ат тяты, жирен тсті, жылы-грифон культі болан. Chi-chi атты баса жылы- грифон жылы жемістілік, физикалы кш жне патшаны мгі баилыы нышанын білдірген жне «патшалы» эпитетін алды [91, 1-2 б]. Бл культті зіндік фантастикалы жануар бейнесі-грифоны болан алтайлытара атысы бар.
Таулы Алтайдаы Пазыры, тырантас, А-Алаха орымы жерлеу орындарынан жне В.В. Радловты Бтырмадаы бір жерлеуден алтын пластинаа ойылып жасалан шоша брікті салт аттыны бейнесіні табылуы [84, 477 б]. Алтайды мекен еткен малшылар да Жетісу сатары сынды шоша брік киген деген ой салады. Егер сол брікті тбесіндегі жануар бейнелері зінше сол адамны скери дрежесін, атаын білдіреді десек [34, 42 б], Пазыры І обасынан табылан теріден жасалан бы мйізді жне тбесінде жолбарыспен айасып жатан анатты грифон мсіні бар жылы кебіні (маскасы); Пазыры ІІ обасындаы а тсті, жмса киізден жасалан тау ешкі (сырты киіз, іші ааштан) мен сты (киізден) мсіні бар жылы бас киімі; Пазыры V обасындаы мйізі мен лаы теріден жасалан быны ааш мсіні бар тері баскиім сияты жылы кебіні тбесіндегі бейнелерді де зіндік оылмаан сыры бар. Бл жылы- грифон, жылы- тау ешкі, жылы- бы-фантастикалы осынды бейнелер Алтай кшпелілеріні нерінде жасы дамыан.
Сонымен ежелгі кшпелілер заманында лімге шыраан иесімен бірге ер- трманы, бзел шекейлерімен оса жерленуінен жылыныкнделікті мірде андай орын аландыын аару иын емес. Бір адамны ортадан о дниеге кетуі аратнек ретінде саналса, оны лгенінен кейін бастап жерленгенге дейін, жерлеу жне жерленгеннен кейінгі рыптары р уаытта атарылатын крделі процесстер. Бл рыптар сол оамда алыптасан салт-дстр, наным-сенім жне ырым-тыйымдара сйене, блжытылмай орындалды. Сондытан да аза Алтайы малшыларыны жерлеу рпындаы жылыны рлін, мнін тек абір шырында ойылуы, баытталуы, жатысы, тр-тсі анытаанда ана емес, сонымен атар жген, кебін, ер, мілдірік жне жабынды шекейлеріндегі а стильдерін талдаан да ана ашуа болады. Жылы – Кктен жаратылан жануар, жылы – билік нышаны, жылыны антропотемдік мні жне жылыны Жерасты лемімен байланысы сияты жылыа атысты ежелгі кшпелілерді дниетанымын айта жаыртуа лкен лес осар таырыптарды халы ертегілері мен батырлар жырларында саталан бейнелерімен оса зерттеу бгінгі тадаы зекті, кезегін кттірмес мселе болып тр. Кшпелілерді баскиімі мен жылы кебіндеріндегі жануарлар мсіндеріні зі жеке зерттеуді ажет етеді.
Таулы Алтайдаы атпен жерлеу рпы. Таулы Алтайдаы са уаытысындаы халытарды мдениетімен жерлеу рыптары турасында млімет беретін, дние ол адаммен оса, бір мола шырына жылы малын жерлеуі. Мндай дстр ерте кшпелілер оамына леуметтік- экономикалы факторларды сері себепті пайда болды. олда бар мліметтер негізінде са уаытысында барлы адамдарды жылымен оса жерлемегені аныталды. Біз арастырып отыран 19 орымны, 106 оранында 94 жылыны мрдесі шыты. Барлы жерленген жылылар ат боландыына зертеушілер келісілген. Пазыры мдениетіні кп ырларын анытауа кмектесетін бір атар тенденцияларды басын ашу ажет, сол шін пазыры орандарында азылып алынан жылыларды салыстырмалы анализ негізінде жасаймыз.
Барбуразы орымындаы зерттелінген 27 оранны 12 жылы болан. Бір жылыдан ер адамны асына ойылуы 3 жадайда, 1 жадайда йелмен, ер мен йел жерленген оранда 1 рет, таы 2 рет топты жерлеулердекездеседі. ос жылыдан жерлену жекелей орандарда кездеседі. 2 жадайда бір адамны асына ос жылыны жерлеу тіркелген.4 ер адамны, 7 йел адамны жне 3 баланы жерленулерінде жылы мрдесі шыпады.
Келесі дегейдегі анализ шін ос-Ааш ауданыннан табылан материалдар тартылды. ола алынан мліметтер тмендегідей: барлы азылан 243 ораннан 107жылы сйектері табылды. Бір жылыдан 23 рет ер адаммен, 18 рет йел адмамен, 4 рет баламен, 3 рет топпен, 9 рет жппен жерленген.Жылы сондай- а 1 рет жпты, 11 рет жынысы аныталмаан жалыз жерлеулерде де тіркелген. Екі жылыдан 7 рет ер адаммен, 4 рет топты жерлеумен, 16 рет жпты [оларды ішінде 6 рет ер -йел, 1 рет екі еркек, 2 рет екі йел, 7-ні жынысы аныталмады]. абірде 3 жылыны кездесу фактсы 8 рет тіркелген: 1 рет ер адаммен, 2 рет йел адаммен, жпты жерлеуде 3 рет, жеке топты жерлеуде кездеседі. Жылы малыны сйегі табылмаан орандар саны: 20 – ерлердікі, 25 – йелдердікі, 37 – балалардікі, 7 – ер мен йелдікі, 5 – ер мен баланікі, 4 – екі баланікі, 3 екі йелдікі, 10 жадайда топты жерлеу тіркелген, Сондай-а 25 азылан нысанда жерленгендерді жыныстыжасты сипаттамалары аныталмаан, оларды 21 адам жалыз жерленген.
Шамамен осындай крсеткіш Онгудай ауданындаы ескерткіштеріден круге болады. Онда зерттелінген 51 оранда 25 адам жылымен оса жерленген. Алтай республикасындаы зге аудандарды крсеткіші келесідей: Улаган ауданында 30-ды 19-ында, Усть-Кан-да 22-ны 7- інде, Маймин ауданында 15-ті 3-уі, Чемаль ауданында азылан 112 оранны тек 9 жылымен жерлеу тіркелінген. Шебол ауданында зерттелінген 3 нысаннан да жылы мрдесі шыпады.
Енді алынан мліметтерді осып осынды нтижесін кретін болса жылымен оса жерленген оба саны 172 болса, оны 35-і ер адамдікі, 21-і йел адамдікі, 5 баланікі, 10 жпты жерленулер, Сондай-а бір жылыдан, 42 оба 1 адам жерленген, 8-інде бірнеше мйітпен, екі жылы жерленген обалар саны 11-еркек, 7-топты, 19 – жпты жерлеулер. Жне екі жылыдан кп (негізі шеу) 12 рет тіркелген.
Крсетілген мліметтерге арар болса ер адамны абіріне жылы малын жерлеген. йелді асына жылы малын жерлеу анарлым аз, баламен оса жерлеу тіптен аз. Жерленген жылыларды саны мйітті леуметтік статусына байланысты [92, 46-47 б].
Таулы Алтайды ртрлі жерлерінде жылымен оса жерлеудегі жылы саны да ртрлі, бл жекелеген аудандарды зерттелу дегейіні ртрлілігімен атар адамны мір сру ерекшелігіне да байланысты. Аталмыш жадай сондай-а Еуразия территориясында са-скиф уаытында жрген мдени- тарихи рдістерді крнісін береді. «классикалы» пазыры орандарыны негізгі таралу аймаы Отстік, Шыыс жне Орталы Алтай аймаы болып табылады.
Жылы малыны сйектерін сипаттау зерттеу жаы кенжелеп алып келе жатыр, азба барысында алынан барлы материалдарды ылыми айналыма енбеуі ол байлау болуда. Жылыларды толы сипаттап жазу тек бірнеше ебектерде кездеседі. Оларды здері ртрлі дегейдегі толы андылы пен жазылан. Негізгі келтіретін мліметтері шотыыны биіктіктері аяыны жіішкелігі.
Жерленген жылыларды жасына тотайтын болса Пазыры орымы мен Шибе орандарында жерленген жылыларды 53 лкен, 13-і жас. Ак-алаха, Уландырык жне Верх-Кальджин материалдары бойынша жылылар крі болан [93, 46 б]. Берелде 47 жылыны 1-уі жас, лкендері 17 жылы жне крілері 29 жылы. Байап отыранымыздай пазыры пен шибеде жас жылыларды тадаан.
Шотыыны биіктігі бойынша Шибені жылылары биік болан. Кейін Ак-Алаха мен Кутурантас жылылары жрсе, е аырыларында Берел жылылары тр.
Аятарыны жіішкелігіне байланысты Пазыры пен Шибе жылылары Берел жылыларына араанда аятары жіішке. Аятары жіішке жылылар асыл тымды жылылар санатына жатандытан, жерленген адамны леуметтік жадайына байланысты асыл тымды жылыларды оса жерлеген.
Жеткілікті дегейде Катунь зеніні тменгі аысындаы ескерткіштер тобы айрыша екендігін атап туге болады. Аталмыш айматаы жерлеу ескерткіштері адаммен оса жылыны жерлеудегі ерекшеліктерімен атар, бір атар кешенді белгілеріменде ерекшеленеді [92, 23 б].
Ресей алымдары осынау айматаы ескерткіштерді пазыры мдениетіні локалды нсасы ретінде танып жр. Бгінгі тада аза Алтайындаы Берел орымыны материалдарын айналыма енгізе отырып салыстырмалы типологиялы дістерді жне жаратылыстану ылымдарыны жетістіктерін пайдалана отырып локалды нса ретінде танылуына рекет ету міндеті тр.
Адам мен жылыларды жерлеу арасындаы ара-атынасты згеруі Азияда болан тарихи оиалара байланысты. Б.з.д. IV . Александр Македонскийді Орта Азияны жаулап алуы, Ахеменидтер империясыны лауы, кейінірек Мдені солтстікке жорыы (б.з.д. 201 ж.) жне юечжейларды скери жорытары сынды тарихи былыстар жрген еді. Пазыры тайпалары да, скери жорытара атысан болуы ммкін. Бны осы дуірлерде кенотафтарды лайуымен тсіндіруге болады [92, 36 б].
Осылайша е кп жылымен оса жерлеу салты Шыыс, Солтстік, Орталы Алтайда екендігіне кз жеткізуге болады. Бл аудандарда «классикалы» лгідегі пазыры ескерткіштері ке тараан. Жылы саны адамны леуметтік беделіне байланысты.
Алтай орандарындаы жылыларды мліметтері оларды арнайы тадааны мезейді. Кмнсіз жынысы (тек аттар), жасы (жас жылыларды саны кптігі), кей жадайларда лшемі бойынша (асыл тымдыларды) тадау жасалынан [94]. Сондай-а рбір орымда жылыны тадау ртрлі болан. Мндай ртрлілікті себебі трлі болуы ммкін бл этнографиялы яни Алтайдаы р трлі топтарды мдени бір типті болмауымен, осы себеп пен дстрді уаыт аымымен згеретіндігін мезейті хрнологиялы трлілікпен байланысты. Келесісі жерленуші адамдарды не бтін орымны статусыны трлілігі. Кмнсіз наты жерлеу рпында пайдаланылан жылыларды сипаттамалры, андай да бір леуметтік маызды факторды беруі ммкін, келесі жаынан араанда олда бар мліметтер негізінде оларды жерлеу рпыны анытаушы кші ретінде арастыруа болмайды. Бдан да маызды жерлеу рпыны элементтері болан.
Таулы Алтайдаы Пазыры орандары. Пазыры орандары Ресей Федерациясындаы Таулы Алтай аймаы, Улаган ауданындаы Пазыры жазыына орналасан, теіз дегейінен 1600 м биіктікте. Оларды ішінен ірі бес оран клемі жаынан ерекшеленеді.
Бірінші Пазыры ораны. 1929 жылы М. Грязнов 1- ші Пазыры оранын зерттеді. Тастан аланан оранны диаметрі 36 м. 4 м тередіктегі абір шырыны клемі 52 кв.м. Шырды тбі тас сынытары тселіп, оан ос абыралы, ос шатырлы ааш бренелерден жасалан има таан ойылан. има таанны асты тиіп тран еден 19 татайдан ралан, тбесіне 196 брене тізілген. абыраларды арасы майда уатылан тастармен толтырылан. Тбесіне ойылан брененер алы айы жапыраымен жабылан. иманы солтстік жне отстік абыраларына ш- штен жоары жаы гілген тіреулер ойылан. Бл гілген ойытара ауыр бренелер клденеінен ойылан. Бренелерді стінен абір шыры 300- ден астам ааш татайлармен жабылан. има таанны абыраларыны ішінен ара киіз сталан, киізді шеттері а киізбен кмкерілген. Бл киіз ааш жне мыс шегелермен аылан. Еденге киізден басылан кілем тселген. абыра тсында зындыы 3, 75 м, бтін самырсыннан гіп жасаан саркофаг- астау ойылан. Астауды апаы дл сондай баса самырсыннан дайындалан. Саркофаг- астауды ішіне ос мйіт: ер адам мен йел адамны мумияланан денелері ойылан. има тбінен ыш ыдыс табылды [95, 34-40 б].
иманы жанына аттар жерленген. Мнда р тстегі 10 ат ауызды, ертоымдарымен жерленген. Ауыздытар ааштан жасалан тау ешкі мен быны бейнелерімен шекейленген сулытармен снделген. Барлы 10 атты жгендері бейнелеу неріні жоары дегейіндегі тері мсіншелер мен араайдан жасалан ілдіргілермен шекейленген. Ілдіргілер, сулытар, тймешелер брі алтын фольгамен апталып, кміспен апталан. Ертоымдарды белдемелері де осылайша снделген. Ертоымдарды стіне тері аппликациялы жабу жабылан. Аппликацияда грифты быа шабуылы бейнеленген [95, 67-80 б].
Жылы жерленген блікте ааш таяшалардан жасалып, терімен бекітілген аландар, ааш сапты амшы, жабайы мысыты бас терісінен тігіліп, ішінен жпар иісті шптер толтырылан жастыша- алташалар табылды. Он жылыны ішінде екеуі ерекше шекейленген. Оларды йрытарына оюланан обдишалар таылып, жалына киізден тігіліп ашы ызыл тске боялан тоыма бахрамалар кигізілген. Табылан заттарды ішіндегі е кереметтері атты басына кигізілген маскалар болып табылады. Екі маска да алы киіз бен теріден тігілген. Бірінші масканы стігі блігіне анатты а мен жолбарысты алпарысын бейнелейтін сурет басылан. Екінші масканы тмсы блігіне жолбарысты мсіні орнатылып, масканы жоары блігіне алы теріден табии клемдегі бы мйізі статылан. Аттарды алдытарын зерттеу барысында оларды асазанынан жеген шптеріні алдытары табылды. Барлы жылылар Таулы Алтай мен Тркменстанда кездесетін ахалтеке тымынан, мініс аттары екені длелденді. 1-ші Пазыры ораныны трызылуы б. з. б. IV- V . деп мерзімделеді [95, 43 б].
Екінші Пазыры ораны биіктігі 2 м, диаметрі 36 м. Тас йіндіден трды. Тас йіндіні астыы абатынды 4 м тередікте, клемі 7,1х 7,8 м абір шыры. абір шырыны тбіне зен тастары тселген. Оны стіне ос абыралы ааш има таан ойылан. има таанны биіктігі 1,53 м, ішкі клемі 3,65х 4,92 м. абыралары мен тбесі бренелерден, едені алы татайдан ралады. има таанны тбесі бірнеше абат айы абыымен жабылан. абыраларыны арасы уыс. иманы солтстік жне отстік абыраларына ш-штен жоары жаы гілген тіреулер ойылан. Бл гілген ойытара тоыз атардан тратын ауыр бренелер клденеінен ойылан. иманы еденіне ара киіз тселіп, абыраларына ені 65 см ара киіз сталан. има таанны отстік абырасын бойлап зындыы 4,2 м, биіктігі 0,72 м, ені 80см бтін араайдан гіп ойылан астау- табыт ойылан. Астау- табытты стінен теріден ралан аппликациялы жабу жабылан. Бл аппликацияда біренен со бірі жгірген былар суреттелген. Табытты тбіне екі бктелген ара киіз тселген. Киізді стіне тгі алы кілем тасталып, оны стіне бальзамдалан ер адам мен йел адамдарды денелері ойылан. Бас сйектеріне адамдар айтыс боланнан со трепанация жасалан. йел адамны кеуде уысы ашылып, іш рылыстары алынып тасталаннан со, сімдіктерді тамыры мен зегі толтырылып тігілген. Белінен тмен жамбас тсы мен ая балтырлары да тілініп блшы еттері алынаннан кейін, оны орны шппен толтырылып, атты ылымен тігілген. Ер адамны жасы шамамен 60-та, монголоид типтес. йел адам шамамен 40 жастан асан. Ер адамны денесі фантастикалы адарды суреттері салынан татуировкаа толы, бір аяыны балтырында ана балы жне тау архары бейнеленген [95, 34-40 б].
има ішінде табытты жанында екі стел ойылан. Оларды атарында екі ааш ыдыс пен ыш мыра, батыс жаында шінші стел. стелден аласа, ашылатын апатары бар. Саталан алдытарына араанда бл апаты стелдерге ой жне жылыны піскен еттері салынан болуы керек.
Жерлеу камерасыны отстік- батыс блігіне ола шамдал ойылан, ішінде шп тымдары салынан баса шамдал жерлеу камерасыны батыс блігінде трды.
Жерлеу камерасыны еденінен бы мйізінен жасалан бала, ааш обдишалары бар екі пыша табылан. Осы жерден ортасынан екіге блініп сынып алан арфа секілді музыка аспабы жне камераны отстік блігінде мйіз дабыл жатты [95, 34-40 б].
Астау-табыттан мйізден жасалан тара, ааштан жасалып алтынмен апталан бы жне гриф мсіндері, тері мияндар мен смкелер, ааш жасты, арыстанны тау ешкіге шабуылы бейнеленген кміс ілдіргі табылса, тонаушылар уысынан алтын сыраны бліктері, киімні алдытары, киіз бен матаны жрнатары табылан. Сондай-а, астау ішінде жейде, жеі мен етегі ымбат терімен кмкерілген йел адама тн сырт киім жасы саталан. иманы р жерінде, тонаушылар уысында табылан ызылт тсті екі жебе, барс терісінен тігілген абы бар ола айна, бірнеше монша, ой терісі мен тмар жерленген адамдарды ауатын крсетеді [95, 34- 45 б].
абір шырыны солтстік блігіне жеті ат жерленген. Олар бастары шыыса аратылып, кейбіреуі о, кейбіреуі сол жамбастарына жатызылан. Бес жгендегі ауызды темірден, екі жгендегі ауызды оладан жасалан. Біра оларды ешайсысы толы саталмаан.Бір жп сулы мйізден, алан трт жп ааштан жасаланы аныталды. Ааш сулытар бір жадайда ана тзу, алан ш жпта образды болып келеді. Оларды штары архарды бастары, стар, мысы тектес адарды бейнесімен шекейленген.
Атты мадайшасына таылан шекей керемет композициядан трады, мнда бір- біріне арама- арсы екі йрек жне мйізді, латы жыртыш барс суреттелген. Жыртыш екі йректі тістерімен тістеп тран секілді. Баса мадайшалар дгелек пішінді, лкендеріні диаметрі 7 см, кішілеріні диаметрі 4, 2 см, ойып салынан лотос трізді суреті бар.
Екінші Пазыры ораны б. з. б. V . мерзімделеді [95, 94 б].
шінші Пазыры ораны биіктігі 2, 60 м, диаметрі 36 м тас йіндіден трады. Тас йіндіні астында абір шыры. Шыр тбінде араай бренелерден жасалан ос абыралы има таан. има таанны ішкі абыраларыны клемі зындыы 3, 38х 3, 53м, ені 1, 83х 25, 18 м. иманы едені тілінген 14 алы татайдан салынан. има абыраларыны арасы тас сынытарымен толтырылан. Солтстік жнеотстік абыраларды бойлай ш-штен жоары жаы гілген тіреулер ойылан. Бл гілген ойытара ауыр бренелер клденеінен ойылан. Бренелер ауыр тастарды ктеріп тру шін ойылса керек. Осы жаппаларды сті арта жоышаны (курилский чай) абатымен, оны асты самырсын абыымен, содан со алы етіліп айыны абыымен тселген.
има тбесіні сырты он бес бренеден, ішкі тбесі он сегіз бренеден трады. шінші оранны има тааныны ерекшелігі оны тбелеріні арасында 0, 5 м бос кеістікті болуы. има таанны отстік абырасын бойлау астау- табыт ойылан. Табытты зындыы сыртынан 3,25 м, ішінен 2,75м. Ол кп жылды жуан самырсыннан ттас кйінде ойылып жасалан. Мнда зын бойлы, егде жастаы ер адамны сйегі жерленген. айтыс боланнан кейінгі жасалан трепанация іздеріне араанда адам денесіні мумиялананын білеміз [95, 57 б].
Жерлеу камерасында гіз мйізінен жасалан дабылды алдытары, астары жа киізден тігілген тері шлем, ааш жасты, 24 жебені ааштары, киімні тері жне мата алдытары, оюланан суреті бар тікбрышты жібек миян табылды.
абір шырыны солтстік блігінде 2,25х 5,30 м ауданды алып жатан аттарды мйіттері табылды. Аттар алы етіп тселген курил шайыны абатына жатызылан. Барлы он трт ат мадайларынан рып лтірілген. айтыс болан адамды о дниеге жеткізетін бл аттар бастарымен мойындары артта брылып, алдыы жне арты аятары бгілген кйінде бірнеше атар етіп жатызылан. Аттар жерленген жерден ертоымдар, жгендер табылды. Аттарды шекейлері мйізден жне ааштан жасалан. Мйізден жасалан шекейлер ызыл тске боялан, ааштан жасалан бйымдар алтын жапырашалармен апталан. шекейлерді кп блігі а стилінде безендірілген [20, 47 б].
Тртінші Пазыры ораны. Пазыры орымындаы 4-ші оран айтарлытай кіші клемде. Оны диаметрі 24м, топыра абатынан биіктігі 1, 40 м. Бл ескерткіш ерте заманда тонауа шыраан. Тас йіндіден 4 м тменде бір абат абырадан тратын има тааны бар абір шыры. Ішкі абыраларыны клемі 2,14х 3,75 м, има биіктігі 1,20 м. има таанны бренелі тбесі клденеінен жатыр. Ал оны стіне бір абат айы абыы тселген. Бренелер мен айтылан айы абыыны арасынан курил шайыны алдытары табылан. има абыралары мен абір шырыны арасы тас сынытарымен толтырылан. Жерлеу камерасыныотстік блігінде кп жылды самырсыннан ойылып жасалан екі табыт-саркофаг ойылан. Клемі жаынан лкен саркофаг- табытта басы шыыса аратылан, сол жамбасына жатызылан жасы егде тартан ер адамны сйегі жерленген. Екінші кіші табытта басы шыыса аратылан, арасына жатызылан жасы 15-тер шамасындаы ыз баланы сйегі жерленген. Екі адамны да бас сйектеріне айтыс боланнан со трепанация жасалан. Жерлеу камерасынан ааш стелді екі аяы,ааш жасты, стелді апаы, ойылып ызыл тске боялан марал мйізі, бірнеше моншатар,зындыы 1,41 м бтатары тепкішек етіп жасалан ааш саты табылды [20, 47 б].
абір шырыны солтстік блігінен жерленген аттар азылып алынды. Мнда он трт ат жерленген. Аттарды ертоымдары тгел дерлік шіріп кеткен. Тек оларды кейбір шекейлері ана саталан. Мысалы: ілдіргілер, сулытар, амшы, белбеу алдытары. шекейлер алтын фольгамен апталан.
Бесінші Пазыры ораны клемі жаынан е лкені. Оны биіктігі 3, 75 м, диаметрі 42 м. Тас йіндіні астында абір шыры бар. абір шырыны клемі 6,65х 8,25 м. Шыр тбінде ос абыралы, бренелі има таан орнатылан. има таанны едені тілінген 13 татайдан, тбесі 18 бренеден трады. абыраларыны аралыы бос. има тбесі клемі 5,2х8,2м екі абатты айы абыымен жабылан. Отстік жне солтстік абыраларды бойлай ш-штен жоары жаы гілген тіреулер ойылан. Бл гілген ойытара ауыр бренелер клденеінен ойылан. иманы абыраларыны іш жаына жа киіз кілем статылан. Киіз кілем жоары жаынан абыраа аылып, тменгі жаы екі жерінен ааш азыа статылан [20, 67- 78 б].
зындыы 5 м, биіктігі 0,5 м кп жылды жуан самырсыннан ттас кйінде ойылып жасалан астау табытта біріні стінде бірі екі адамны сйектері жатты. Ер адамны сйегі басы шыыса аратылып, арасынан жатызылан, оны стіне тонаушыларды ісі болуы керек басы шыысы аратылан, арасына жатызылан йел адамны сйегі. Екі адамны да денесі мумияланан. Трепанация жасалан бас сйектерінен милары алынып тасталан. Кеуде уыстары ашылып, іш рылыстары алынан. Одан баса кеуде, ол, аятарындаы арнайы тілінділерден блшы еттері алынып, тек тері мен сйек алдырылан; мойын, кеуделеріне тиісті пішін беру масатында жылыны ылы толтырылан. Осы жасалан операциялардан со барлы кесілген жерлер жылыны ылшыынан есілген жіппен тігілген.
Жерлеу камерасынан гіз мйізінен жасалан, екі блікке блініп алан дабыл, хор-хор шегуге арналан бесаяты ааш сынытары табылды. абір шырыны солтстік блігінде тоыз атты сйектері, екі кілем, арбаны блшектері азып алынса, шыыс блігінен таы да жеті жылыны сйектірі аныталды [20, 68-79 б].
Жылылар жерленген бліктен ер, жген, кеуде жне йры белбеудлерден баса р атты астынан тоымдар табылды. Ауыздытарды брі темірден жасалан. Бір атты жалына тері ап кигізіліп, тері мйіз жасалан, ызыл тске боялан маскасы боланы аныталды. абір шырыны солтстік блігінен бтін бренеден жасалан саты, арба дгелектері, кйме дгелектері, атты арбаа осу шін ажет ралдар, ішіне марал жні салынып жасалан трт ауды бейнесі, трлі-тсті барыт кілем, жне лкен (4,5х 6,5м) киіз кілем табылды. Тоымдар ерді астынан 1 м- ге дейін шыып тратынзын рі ке киізден бастырылан. Тоымдара тсті киізден оюланып жасалан жапсырмалар, тмен жаына шашатар жасалан. Сондай-а оларды жан-жаына як ылшытарынан тгіліп тратын бахромалар бастырылан [20, 47 б].
Жылылар жерленген камерадан жеіл, трт дгелекті арба табылды. 5-ші Пазыры ораны б. з. б. V . мерзімделеді.
Укоктаы то басан орандар. Бірінші А-Алаха орымы клемі р трлі 5 ораннан жне 1 рыпты кешеннен трады. Ресей Федерациясыны азастанмен шекарасындаы А- Алаха щекара заставасынан 15 шаырым батыса арай орналасан. Бл орым 1990 жылы Н. В. Полосьмакты жетекшілігімен ашылыды. Бл орымдаы е ірі ескерткіш № 1 оран. Зертеуге дейін жер бетінен сл биіктеу тегіс тмпешікті са тастарды йіндісі болатын. лкен тастар тек орталы блігінде ана байалды. Онша тере емес шырды диаметрі 3 м. оран еденін атты шп басып кеткен. абір шыры 4, 80х 4, 75 м клемде, 2, 60 м тередікте. То абаты материктен 0, 50 м тередіктен басталды. абір шырыны тередігі2, 90 м боландытан мз тез ери бастады. 1, 80 м тередікте иманы стігі бренелері крінді [34, 461 б].
има таанны ішкі жаында Пазыры орандарындаыдай жерленген аттар табылды. Клемі 3,70х 0,90м камерада 9 ат жерленген. Оларды тері, жн, рілген йрытары жасы саталан. Барлы аттар мадайларынан чеканмен рып лтірілген. Мндай тар камераа 9 атты сыйызу иын, олар 2 яруса ойылан. Жеті атты басы батыса, екі атты басы шыыса аратылан. Аттарды тістеріне арап И.Е. Гребнев бл жерлеуді кктемде боланын млімдеді.
Аттар салтанатты шекейлерімен ойылан. Жген шекейлерін зын мойынды грифондар райды. Екі атты шекейлері ау немесе аздарды бейнелерінен жасалан. шекейлер ааштан ойылан. Олар бірін-бірі айталамайды [34, 179 б].
ару-жаратардан ат ертоымдарыны астында аландар жасы саталан. Олар ааш таяшаларды теріге орналастыру арылы жасалан. Клемі жаынан аландар кіші, 28,5х37,5см.
има таанны ішіне табыт астау орналастырылан. Ол айыны алы абыымен жабылан. Жерлеу камерасы тгел мз абатымен толан. Отстік блікте екі табыт орналасан. Біріншісіні зындыы 2,70 м, екіншісі 2,60м. Екінші табытты апаында тталары бар. Мзды серінен олар исайып, пішінін жоалта бастаан. Біра, алашы алпында аса жоары шеберлікпен жасалан. Жерлеу камерасыны солтстік-шыысында тама салынан ыдыс, екі ыш мыра, екі ыса аятары бар ыдыс, мйізден жасалан екі ыдыс табылды. Табатара ойды йры блігі мен лынны жамбас сйектері салынан [34 125 б].