Пазыры орандарыны арышты моделі

Кне заман халытарымен бгінгі тадаы халытара аыз-фсаналы деп шартты трде аталатын айырыша ойлау жйесі тн. Аталмыш ойлау жйесі адамзат тарихындаы неолиттан бастап ортаасырлара дейінгі кезедерге тн мбебап ойлау жйесі болды [12, 39 б].

Кез-келген мдениетті ке маынасында белгілі бір заттай жне мндік сипата ие элменттер кешені ретінде арастыруа болады. Адам болмысыны рылымдануы, лем моделіне айналып, адам мінезіні сан трлі былмалыымен айналады. Бл материалды мдениетте саналы жне сансызды трысынан крініс табады.

Жоары айтылан теориялы негізден жерлеу рпы белгілік-символикалы жйелерді ызметі ретінде шыуы ммкін. Бл жйені жеке элементтерінде, сіресе жерлеу ескерткіштерінде дниені рлымы туралы тсінік жасырылан [50, 87 б]. Пазыры орандарын зерртеу барысында мынандай задылытарды байап, келесідей нтижеге келдік.

Жалпы кптеген са орандары секілді, Таулы Алтайдаы са орандарыны стігі беті шебер пішінінде болан. Аталмыш фигураны семантикалы мні, ртрлі халытарда спецификалы сипата ие болып отыран (мысала й, алан жне т.б), ал былай ол амбебап сипата ие. Шебер, не оан пішіні трысынан жаын пішіндер (шар, сопаша жне т.б), кн, шексіздікті, арышты, адам болмысынан блек тратын «жоары лемні» нышанын беруі ммкін. Осы тсінік кне заман оамдарындаы мифтік дние танымда крініс тапан. Алтай жне тркі аыздарында кмбез тріндегі, шебер пішіндес аспан тртбрышты жерді жапан. ндіиранды аыздарда лем моделінні жоары блігі шебер трінде болан [24,7 б].

Жоары келтірілген этно-аызды параллелдер негізінде, оран ймесі ерте кшпелілер оамында ртрлі дайлар мен аруатар, жерйы пен рбанды малдары жайылатын масайраан мекен ретінде тсініліп, «жоары леммен» теестірілген.

абір рылымыны тменгі блігі – абір шыры мен абірішілік конструкция има таан, кбінекей тртбрышты не тік тртбрышты пішінде болан. Бндай пішін практикалы трыдан пайдалананымен оны зіндік тылсым маынасы да болан. Тркі, алтай, ндіиран халытарында тртбрыш жермен теестіріліп, «ортаы лем» тсінігін берген. Тарихи жазба деректерде бл пікір уаттала тседі, Геродот ара теіз жаалауындаы скифтерді мекендерін тртбрыш ретінде сипаттап жазан [97, 101 б.]. ытай деректерінде жер лемі жан-жаынан ыраттармен оршалан, тртбрыш деп жазылан. нді ирандытарда жерді тртбрыш пішінде деп таныан, Ригведада жер шебері тртбрыш деп аталан [100, 40 б]. Сонымен оса аызды жйелерде тртбрыш – лемні трт брышын, трт жыл мезгілін жне тулікті трт уаыты деп арастырылып, адамны кеістік-уаытты абылдауын крсетеді.

Егер абір шырыны тбіне ойылан, ааш рылысты шынайы мірде болан й не клік ралы ретінде не има ретінде тсінсек, онда бтін абір ішілік рылысты, адам баласыны мекен ететін жердегі кестігі деп арастыруа болады. р трлі халытарды аыз фсаналарын баылай отырып, таыда шінші лем «тменгі лем» пайда болады. Алтай – тркілік жеті ат жерді астында орналасан. Діни аыз бойынша лген адамдарды рухы Ерлікке (Эрлик) баратын болан [101, 102 б]. аза мифологиясындаы жеті ат кк пен жеті ат жер асты аза мдениетінде архетиптік ызмет атарады. ндіиран мифтерінде «тменгі» леммен атынаса тсетін спецификалы трыда сумен байланыстырылатын дайлар тобы болан. ндіирандытар «тменгі» лемді лген туыстарыны рухы баратын мекен деп абылданан. Осындай сипаттаы ндіирандытардан ара теіз жаалауындаы скифтер де мра етіп алу ммкін. Оларда тменгі лемде адама ас жауыздар мекен етсе, масайраан, жерйы мекені адамдардан жоары леммен байланыстырылан [96, 28 б]. Осылайша скифтерді діни дстрлерінен тйгеніміз лген адама о дниені екі есігі ашылатын, не ол ата баба рухтарыны мекені болан, «тменгі» лем не дайлар лемі болан «жоары» леміне бару. Пазыры орандырыны кілемдерін тпсірлеген В.Ю. Зуевті пікірінше ол кілемдерде пазрытытарды о дниеге деген кзарастары берілген. Таулы Алтайды ерте кшпелілері осылайша хтоникалы лем адамдар лемінен тменде орналастырып, (аталмыш жадайда ол абір шырыны тменгі блігі) оны ртрлі фантакстикалы тіршілік иелерімен толтыран, мысала грифон бейнесі. лемні ш сатылы рылысы туралы тсінік сатарда, скифтерде, пазырытытарда материалды мдениет мен нерлерінде крініс табады. Бл Толстая могиладан табылан пекторалдан, бас киімдерден (Есік ораны), ат-бзелдерінен, пазырытытарды татуировкаларынан жне зге заттардан байауа болады [102, 39-48; 53, 123-125; 12, 18; жне тб. б.]. Пазыры орандырын зерделей араса онда аталмыш есткерткішті рылымында, тернарлы модел кодталып жасырыланын байаймыз. Жерлеу рыптарында геометриялы котты пайдалану Отстік Сібірді кптеген мденитетеріне тн: афанасьев, окунев, соы ола мен тркі кезеі. [8, 48 б]. лемні ш сатылы жйесі туралы тсінік кптеген халытарда болан, ондай тсінік скифтерде, сатарда, ндіирандытарда, тіптен азаы дниетанымда да [102, 40 б] болан.

Жерлеу рсімдеріндегі іс-имылдарды негізгі баытталуы негізінен, универсум моделін ра отрып, адамны рухани субстанциясыны о дниеге кшіруде. Бл арада оран арышнамаа адекватты, онда ндіирандытартарды Орталы Азия территориясында алыптасу негізінде, мандал тсінігі айрыша орына ие. Мандал туралы р трлі халытарды тсініктерінде, алам адамны даму сатыларыны р кезеінде жне ртрлі жерлерінде бірыай моделденген [103, 76 б]. Графикалы трыда космограмма (мандал), біріні ішінде бірі сызылан шебер мен квадраттардан трады, сандары р илы болуы ммкін. Жерлеу ескерткіштерінде лемні мифтік моделі шебер мен квадрат арылы беріледі.

Осылайша Таулы Алтайдаы пазыры орандарында лем туралы крделі тсінік берілген. оранны рбір жеке блігі, бтін есткерткіш сынды белгілік-нышанды жктемесі бар. оранды мандал ретінде тсіну лген адам шін жасалан микорарыш пен орта ндіиранды негізі бар ерте кшпелілерді діни кзарастарын алпына келтіруге болады.