Жерлеу рсімдеріні кейбір элементтеріні семантикасы

Пазыры оамындадаы жерлеу рсімдеріндегі басты элементтеріне мйітті абірге жатызу мен баытталуы болып табылады. Кнеде ол белгілі бір асиетті маынамен о дние туралы ртрлі тсініктермен байланыстырылан. Кптеген жазба, этнографиялы, археологиялы деректер негізінде бл мселені кеінен арастыруа болады. [ 43; 73 жне т.б.].

Кнеде уаытпен кеістік тсініктері, адамны санасын сипаттайтын, оамны леуметтік-психологиялы спецификасын анытайтын, «лем образынны» негізгі параметрларын алыптастыратын негізгі категориялар. [42, 43-103 б]. Кеістікте адамны баытталуымен белгілі бір географиялы, астрономиялы, сакральды-культты, географиялы, трмысты жне ориетациялы тсініктер мен аидалар байланысты.

Ккжиекті трт жаы кне заманнан адама, оршаан ортада, шынайы мірмен сакральды кеістікте бадар алуа кмектесіп, координаттар жйесін жасауда елеулі рол атарды. Адамны кеістікте баытталуын зерттеу бл «адам жне табиат», «адам жне арыш» мселелерін зерттеу, себебі адамны кеістікте баытталуы оны тіршілік етуіне негізгі жне уаыт адамны тірішілік етуіні екі негізгі сипаты болып табылатын физикалы жне рухани болмысы арышты былыс. Сондытан кеістікте баадарлану тек практикалы маызбен оса сакральды мнге ие болан. Кне адам универсумда тыыз дамуда болан. зін оршаан микроарышта ол уаытты-кеістік рылымды моделденген. Осы модель арылы адам макроарыша сер етпекші болан. Таяу Шыыс пен Жерорта теіз бен зге аудандарда мекендеген оамдарды кеістікте баытталуын салыстырар болса за бойынша бір мдениет шеберінде, кеістікте баытталуды бірнеше жйесі атар не бірін бірі алмастырып отыран. Сондай-а кне солярлы баытпен атар, табии ланшафтылы наты сезімдік баыт та болан (тау, зен жне т.б). Егер ртрлі мдениеттерді баытты жйлерін салыстырар болса осындай айталанатын жйелер тізбегін байауа болады. Кнеде баытты анытауды бірнеше архетипы болуы ммкін. Оларды зерттеу арылы біз мдени сііскен, табии-ландшафтылы ортамен байланысты анытай отырып наты бір мдениетке, наты бір тарихи кезеге аталмыш комбинацияны бл архетиптарды алай пайдаланандыын тсінуге болады [104, 4 б].

Кп жадайларда жерленген адамды зен аысы бойынша жерлеген. Аталмыш жадайда о дниеге ау идеясы берілген. Осындай ым тркілік мифологияда кездеседі [108, 147 б]. Мйітті баытталуы туысты асиетпен, лемдік тау, сондай-а оныса атысты немесе лем брыштарымен байланысты болуы ммкін.

Таулы Алтайдаы пазыры мдениетіні зерттеу барысында, оларды баытталуы негізінен кнні шыуымен байланысты болан. П.К. Дашковскийді зерттеу бойынша бгінгі таа шейін зерттелінген пазыры оамдарында мйіттерді баытталуы былайша болан. Жерленгендерді 71,5% сол жа иыына бктеле, шыыса баыттала жерленсе, 8% сол жа иыа бктеле, батыса баыттала жерленген, ал 15,5% жне 4,8% арасына шаласынан жне шаласынан аятарын сл бге жатызылан, баытталулары р трлі болан. [73].

Бктеле жерлеуді семантикасы ртрлі. Кей халытарда ол жатырды елестете отырып айтадан туу идеясын беріп, бір нрсеге табыну белгісін береді. Сондай-а мйітті ай иыа ойыланынына лкен мн берілген. Бл кне оамдарда, дл соны ішінде, сатардаы лемні ш сатыдан традындыымен байланысты.[Топоров, 1994; Акишев, 1978, с.40; Дашковский, 1997, с.44- 47; Раевский, 1985, с.27 и др.]. «...Верхний мир соотносился в индоевропейской традиции с правой стороной, а нижний - с левой. Каждому из этих двух миров соответствовали и определенные стороны горизонта: север и восток - атрибуты верхней части вселенной, а юг и запад – нижней». Аталмыш р лемге зіне тн ккжиек баыты тн болан. Солтстік жне шыыс жоары, отстік жне батыс тменгі лемні сипаттары болан. Пазырытарда адамны о иыа, шыыса арай жатызыла жерленуі діни философиялы сенім трысынан, адамны жаны о дниеде жоараы лемге барады деген тсініктері болуы ммкін. Осы идеямен жылыларды сол жаа жерленуі штасып жатандай. Жылы образы кне оамдарда, нді аыздарында о дниеге жеткізетін жануар ретінде абылданан [103, 118 б].

Адамны сол иыа, басын батыса арата жерлеу блкім екі археологиялы мдениетті осыландыын білдіруі ммкін. Пазыры пен Тувадаы Салы мдениеттері. Бндай жерлеу кешендерінде жылы малы оса жерленбейді [50].

Сонымен, б.д.д. І-ші мыжылдыында Ордостан Дунайа дейінгі Еуразияны алып аймаында антикалы жне ежелгі шыыс жазба деректерінде са, скиф, сармат деп аттары аыза айналан халытар оныс тепкен. Олар обалар мен тас абірханалардан азба барысында табылып отыран ибадатханалар мен уаытша тратар, шаруашылы рылыстар, кркем нер туындылары, а стиліндегі зергерлік бйымдар, трмысты заттар к болатын ежелгі салт аттылар дуіріні жарын мдениетін тудыран. лы Даланы еркіндік сйгіш тайпалары ару-жара пен соыс тсілін немі жетілдіріп отыран жй ана мыты шабандоз жне шебер жауынгер болып ана оймай, он саусаынан нер таман шебер де болан.

Скиф-сібір леміні кптеген заттары рнектелген айталанбас а стилі нері (ару-жара, ат бзелі, шекейлер, киім-кешек, ыдыс-ая) ежелгі шыыс жне Алдыы Азиялы шеберлерді туындыларынан арты болмаса кем тспеген.

Бізді кп толандыратын iрi мселе ол Берел ескерткiштерiн (ылымда оларды лі кнге дейін пазыры деген археологиялы мдениетке шартты трде жатызады) жасаушыларды этникалы кескiн-келбетiн анытау мселесi болып табылады.

азiрге дейiнгi тарихи-археологиялы ебектерде зерттеушiлердi кпшiлiгi Алтай тiрегiндегi скиф-са дуiрiндегi мдениеттердi кбiнесе антикалы грек авторларыны жазбаларындаы аты аыза айналан тайпалар –аримаспылар, аргиппейлер, «алтын орыан грифтер» жне т.б. тайпалармен теестiрiп келедi. Бл жазбаларда аталмыш тайпалар туралы мифке айналып кеткен уаиалар туралы айтылады, бірата оларды тбінде кезінде орын алан Алтай сілемін жне крші территорияларды жайлаан халытарды тарихында болан кейбір былыстарды жатанын да ескеру керек. Сонымен атар дл осы уаиалара типологиялы трыдан сйкес жадайларды крші ытай жазбаларында да саталан крінеді.

Пазыры мдениетiнi алашы жол ашар бiлгiрi С.И. Руденко оны кне ытайды ресми тарихи жазбаларындаы юэчжи этнонимiмен теестiрудi сынды [13. 176 б]. Алайда кнi бгiнге дейiн бл мселе тбегейлi шешiмiн тапан жо. Осыан орай ылымда пазыры тайпалары туралы алыптасан пiкiрлердi де жоа шыармай, зірше кпшілікті назарынан тыс алып жрген кейбір кне ытай деректерiне назар аударайы.

Хань дуiрiнен бергi (б.з.д. III .) ресми тарихи жылнамалары емес, одан брыны тым кне замандардан жеткен мифтiк-аызды сипаттаы ескi жазбаларды бiрi шамамен б.з.д. 280 ж. бiр ытай бекзадасыны зиратынан кездейсо табылан (рине кiтап б.з.д. Ш-ші асырдан брын жазылан), авторы млде белгiсiз «Му тянь цзэ чжуань» (Кктi лы Муды мiрбаяны) атты кiтап. Кiтапты мазмны ияли-ажайып гiмелер негізінде рылан сюжеттерден трады. Онда кне ытайды шыыс Чжоу (б.з.д.VIII-III .) улетiнi патшасы Чжоу Муванны солтстiк-батыстаы алыс елдерге жасаан таажайып саяхаты туралы гiмеленедi. Патша Куньлунь атты таудан (ытай алымдарыны пiкiрiнше бл Алтай тауын мезейдi, ал кейiн бл атау азiргi Куньлунь тауына ауысан) асып тсiп, онан со Хэй шуй (ара су деген маынада) зенiн бойлап отырып Си Ванму (батыс елiнi патшайымы) елi жайлап отыран Яочи (Жма клi) клiне жетеді. Патша Чжоу Муван осында патшайымСи Ванмуменкілдесболып, нкерлерiмен бiрге ашылы рып, сауы-сайран салыпты-мыс. Ол кл бойынан ауырсын жндерiн тлетiп, мамырлай шып-онып жрген исапсыз кп старды кредi, оларды ымбат баалы ауырсын жнiнен бiр жзден астамын арбаа тиеп алып айтыпты-мыс [37, 120 б].

Мiне блар Геродотты «Тарихында» жазыланындай скифтердi солтстiгiндегi аримаспылар жне «алтын орыан грифтер» елiнде кн суы, аспан кеiстiгiнде сты жн, ауырсыны аптап шып жредi-мыс деген аызыбен ндеседi. Геродот оны апалатап жауан ара тееген. Кне ытайды шамамен б.з.д. V-III . жазылан таы да бiр мифологиялы трактаты «Шаньхайцзин» («Таулар мен теiздер каталогi») атты кiтабында алыс солтстiктегi елдердi атарындаы «Имуго» (И-жалыз, бiр, Му-кз, го-мемлекет) - «жалыз кздiлер мемлекетi» туралы аыз да Проконестен шыан Грек аыны Аристейдi «Аrimaspia» дастаны бойынша Геродот берген млiметтермен абысып жатыр. Онда жылы мен ойа бай, здерi шетiнен жауынгер исапсыз кп халы, тр-тласы быжы, денелерiн тк басан, мадайларында жалыз кзi бар, сондытан да оларды «Аримаспы» (Арима-скиф тiлiнде жалыз, спу-кз деген маынада) деп атаан.

Антикалы мифологияда «Жалыз кзділер» деген ымны алыптасуына мені ойымша пазыры жне баса да ежелгі кшпелілер мдениетін жасаушы халытарды денеге татуировка жасап, бетке маска киіп немесе бояумен ртрлі сызытар мен символдар салу дстріні кеінен тарааныны сері болар.

Геродот жазбасында таы да скифтерге де, савроматтара да самайтын бiр тайпа туралы жазылады. Биiк тауларды бауарайында (Алтай ?) зын латы, еркегi де, йелi де тумысынан таырбас, аса, пшы мрын, сйiр иек адамдар мекендейдi, олар айырыша тiлде сйлейдi, бiра кигендерi скиф киiмдерi. Бл халыты атын Геродот «аргиппей» едi дейдi. Мндаы тумысынан таырбас, аса деп отыраны, блкiм, оларды салт-дстрi мен дiни-сенiмi бойынша шаштарын немi таырлап алдырып тастап жретiнен болар. Бл да кне ытайды б.з.д. IV-II . жазылан таы бiр ескi жазбасы «Чжуан цзэ» атты кiтабында айтылатын алыс солтстiк-батыстаы «таыр бастылар мемлекетi» – ытайша «Цюнфаго» (Цюн – кедей, таыр, тапшы, фа –шаш, го – мемлекет) туралы аызбен абысады [37, 121 б]. Бны археологиялы айаы Ресей археологтарыны азастан шекарасына iргелес жатан (Берелге таяу) кек стiртiнен азан обаларды бiрiнен табылан мумияланан йелді мйiтi. Ондаы йелдi шашы старамен таырлап ырылып жасанды шаш (парик) кигiзiлiп жерленген. Грек-ытай мифтiк аыздарындаы мндай параллельдiк сас сарындарды болуы сте кездейсо емес, оларды шыу тркiнiнде бiр орта негiз болуы ажап емес. Ол аыздарды сол тайпаларды здерi немесе кршiлерi шыарып, ол батыс пен шыыса атынаан сауда байланыстары арылы кеiнен таралан болуы ммкiн. Брiнен де маызды жйт кейбір ытай алымдары жоарыдаы «Мутянь цзэ чжуаньда» жазылан куньлунь, хэйшуй, яочи атарлы географиялы атауларды жеке-жеке Алтай тауы, ара Ертiс зенi жне Зайсан клiне теестiредi [37, 121 б].

азiргi Куньлуньда ндiрiлетiн нефриттi шыуына байланысты Куньлунь атауы Хань дуiрiнен бастап Хотанны отстiгiндегi азiргi Куньлунь тауына ауысан. Хань дуiрiнен брыны ытайа белгiлi болан нефриттер Алтай, Саян тауларыны нефритi едi. ытай жазбаларындаы нефрит атауы (ытайша юйши) Куньлунь тауымен ана емес е уелi юэчжи этнонимiмен байланыстырылады. ытай деректерi бойынша юэчжилер б.з.д. Ш . дейiн ндарды батысындаы кштi мемлекет болан. Алашында ндар да, йсiндер де олара туелдi болан, кейiн ндар кшейген со, б.з.д. 209-б.з.д. 176 ж. аралыында юэчжилерге «Ганьсу длізінде» бiрнеше дркiн ауыр соы берiп, оларды даюэчжи деп аталан лкен блiгiн 174-161 жылдары арасынды Іле аарына, сосын осындаы йсіндермен сотыысып жеілгеннен кейін, Амударьяа, яни Бактрияа оныс аударуа мжбр еттi. Біраздан кейін олар ес жинап, Грек-Бактрия мемлекетiне басалармен бірігіп шабуыл жасап оны иратуа жне Кушан империясын руа ат салысты. зге блiгi кiшi юэчжи (сяо юэчжи) аталып ежелгі онысында алан деген пікір ылымда тратанып алан, біра азір оан кмнданушылар да шыа бастады. С.И. Руденко «юэчжи» этнонимi б.з.д. I мыжылдыты орта шенiнде Алтайды мекендеген кшпелi тайпаларды жиынты атауы деген болжамды айтса, ал соы жылдары кптеген ытай зерттеушiлерi де кне ытайа юэчжилердi тек е шыыстаы бiр блiгi ана жасы белгiлi болан, шындыында оларды негiзгi территориясы Алтай мен шыыс Тянь-Шань, Жоарияны солтстiк блiгi болан деген пiкiрдi уаттайды. ытайды азiргi белгiлi харошты тiлi жне тохар тiлдерi маманы Лин Мэйсунь «Орта Азиядаы ежелгi тiлдер туралы е соы зерттеулердi нтижелерi юэчжилердi тохар тiлiнде сйлейтiн кшпелi халы екенiн длелдейдi» деген тжырым айтады.

азiргi тарих ылымында юэчжи этнонимiн дрыс транскрипциялау мселесi де бiр жйеге тспеген. Юэчжи – (ытайша Yueshi) ытай тiлiнi азiргi заманы фонетикасыны аидасы бойынша оылымы. Орыс жне бкiл Батыс Европа тiлдерiндегi тарихи дебиеттерде осылай оып, жазу (юэчжи, ѕuechi, yuehshih, uetsi) дадыа айналып кеткен, ал азiргi ытай алымдарыны кпшiлiгi оны кне ытай тiлi фонетикасы бойынша Жоучжи (Rouzhi) деп оып, транскрипциялап жр. Алайда кейбiр алымдарды пiкiрiнше былай оу да дрыс емес крiнедi, оны е дрыс оылымы gneuzi, gnuzi немесе nuzi болуа тиiс крінеді. Бірата, біздер зерттеулерде шатастырулар болмас шін юэчжи деген йреншікті этнонимді олдана бергеніміз жн.

Кейінгі жылдары Шыжанда ысты мдарды арасында ашылып жатан мумияланан адамдарды мйіттерін кптеген алымдар осыларды кне тохар тілінде сйлеген юечжи/тохарлара жатады деген пікірлерді айтып жр.

Материалды мдениет кешені трысынан алып араса, шынында да Алтайдаы пазыры обаларынан (соларды ішінде Берел орандарынан шыан заттарды алса та) табылан ждігерліктер мен Шыжандаыларды арасындаы тікелей сатыты кру иын емес, біра Турфан мен Таримні сырты дниеден ошауланан адам трмысына те ыайсыз шліне Алтайды пазыры мдениетін жасаан халыты бір тобы алай жне не себеппен ауып бараны зірше беймлім. Дегенмен, пазыры мдениетіні ареалы тек Алтай жйесі ана емес Шыжа лкесін, Жетісуды бір блігін амтыан трізді. Оан бір мысал, Жетісуды бір блігіндегі лжабасы деген таудаы петроглифтерді арасында пазыры мдениетіні адамдары киетін бас киім мен Берелде кптеп табылып жатан аландара те сас келетін аланмен аруланан жауынгерді бейнесі табылан. Осыан араанда, мір-салты, мдени кешені сас халытар Алтай мен азіргі Жетісі лкелерін, ерте темір дуіріні біз арастырып отыран кезеінде бірдей жайлаана сайды. Осы тста айта кететін бір жйт Берел мен Есік обаларынан табылан ждігерліктер де технологиялы трыдан саты бар, мерзімдік жаынан да бір-бірінен алыс еместігі де белгілі.

Скиф-са дуiрiндегi Алтай тайпалары туралы деректемелердi бiзге белгiлi екi айнарыны (грек-ытай) алашы кезеi мифтiк-аызды сипат алса (аримаспы – и му го, аргиппей - цюнфаго параллельдерi), ал соысы (юечжи, хуцзе, хун) ытайды ресми жылнамаларындаы млеметтер. Егер бiз сол замандаы Еуразия далаларындаы (кiндiгi Алтай) этно-мдени жне саяси аралас-раластылы жадайында мiр кешкен кшпелiлердi тарихи болымысын ескеретiн болса, онда Берел ескерткiштерiн (пазыры мдениеті) жасаушыларды з армаына ндi-иран (тохар) жне Алтай-тркi тiлдес кптеген тайпаларды бiрiктерген кне ытай деректерiнде «юечжи» деген атпен белгiлi болан тайпалар одаыны, немесе мемлекетіні бiрi деген болжама келемiз.

Осылайша ерте кшпелілерді діни сенімдері бойынша, о дние универсмны жоары жне тменгі бліктерінде орналасан. Адамдарды созыла жерленуі мен аятарын бге жерленуі таза калссикалы пазырыты жерлеу рыптарына атысы жо. Оларды семантикалы мні белгісіз. Біра аныы олар пазыры мдениетіні локалды нсасы болуы ммкін. Жалпы бл мселені арастыранда ариларды аыздарындаы созыла жатуы мірді лімді жеуімен байланысты. [51, 187 б].